Euskararen Gramatika

32.1.3. Konparazio perpausen egitura sintaktikoa

32.1.3.1. Konparazio sintagmak sinpleak edo konplexuak

32.1.3.1a Konparazio perpausetako elementuekin nolako egitura sintaktikoak eratzen diren aztertzeko, kontuan izan behar da eratutako konparazio sintagma askotan sinplea eta laburra den arren (Zuk adina diru irabazi dut nik), konplexuagoa ere izan daitekeela, aditz eta guztikoa, alegia (Zuk bankuan gorde duzun adina diru galdu du horrek kasinoan). Gauzak argiro azaltzeko, aditz eta guztikoetatik abiatuko da ondoko azterketa, hau da, perpaus egitura argia dutenetatik, konparazio kuantitatiboa eratzen duten adibideak emanda.

Sintagma asko agerian dituela ematen da zenbaitetan konparazio perpausa, aditza bera barne, esan bezala. Hala izaten da, batik bat, haren aditza perpaus nagusikoa bera ez denean. Hori da, esate baterako, goiko adibideko Zuk bankuan gorde duzun adina diru galdu du horrek kasinoan esaldian gertatzen dena. Sintagma asko ditu agerian esaldi horretako konparazio perpausak, baina bada bat isilpean dena: gorde aditzaren objektua. Perpaus nagusiko diru izenak —konparazioaren ardatzak— laguntzen digu hutsune hori betetzen; hura duen sintagma da konparazio perpausean falta dena. Inferentzia horrek lagunduta, honako perpaus bi hauek irudika ditzakegu esaldi horren azpian, adina morfema konparatiboak lotzen dituenak: [Zuk X diru gorde duzu bankuan] eta [Horrek X diru galdu du kasinoan] —X-k ‘zenbatekoaren adierazpena’ seinalatzen du, ez bataren eta bestearen zenbateko zehatza—. Ikusten denez, paralelotasun handia dute perpaus biek eta konparazio gaia den X diru sintagma bietan da; sintagma horixe da, hain zuzen ere, konparazio perpausean hutsik dagoena, eta, are, hutsik egon behar duena, perpaus nagusiko adina diru sintagmaren barnean den X diru sintagmarekin bat datorrelako. Perpaus horrek, bestalde, konparazio morfemaren mendekoa izanik, -n menderagailua darama aditzari atxikia: [[Zuk bankuan ø gorde duzun] adina] diru galdu du horrek kasinoan.

32.1.3.1b Konparazio perpausak eta perpaus nagusiak aditz bera dutenean ere agerian eman daiteke hura konparaziozkoan (Zuk bankuan gorde duzun adina diru gorde du horrek etxean), baina sinpleagoa ere izan daiteke, aditza isilpean uzten duena (Zuk bankuan adina diru gorde du horrek etxean). X diru sintagma komuna hutsik dago azken honetan ere, baina horrezaz gain aditz komuna eta hari atxikita dagoen -n menderagailua ere isilpean dira.

Konparazio gaiari dagokion sintagmaz eta aditzaz gain, beste sintagma batzuk ere izan daitezke komunak konparazio perpausean eta nagusian, eta haiek ere isilpean dira konparaziozkoan, perpausa are sinpleagoa eginaz (Zuk adina diru gorde du horrek bankuan). Honako perpaus bi hauek dira esaldi horren azpian ulertzen direnak: [Zuk bankuan X diru gorde duzu] eta [Horrek bankuan X diru gorde du]; azpimarratutako sintagmak dituzte komunak, eta horiek dira konparaziozkoan isilpean direnak.

32.1.3.2. Sintagmak isildurik

32.1.3.2a Sintagma bat edo gehiago isilpean dituen ‘perpaus murritza’ da, bada, konparazio perpausa. Edozein kasutan, sinplea edo konplexua izan, bada sintagma bat isilpean utzi ezin dena: erreferentziazko terminoa biltzen duena. Perpaus nagusian aipatzen den lehen terminoarekin kontrastean da sintagma hori, eta agerian ematen da beti (Zuk adina dakit nik; Etxean bezainbat gozatzen du kalean; Zurekin bezain ongi moldatzen da lagunekin). Hizketaren testuinguru estralinguistikoari esker esan gabe utzi daiteke osagai hori, jakina, desberdintasuna adierazten duten perpausetan. Handiagoa da esan daiteke mintzalagunek hizketaren testuinguruari esker zein den handiagoa eta zein baino den handiago ezaguna dutenean, baina hori besterik da (§ 32.1.1e). Hemen testuinguru linguistikoaz ari gara, hau da, perpaus nagusian agerian diren osagaiei esker mendekoan eskura daitezkeen osagaiez, eta erreferentziazko terminoa ez da nagusiari esker eskura daitezkeenen artean. Ikusten den moduan, mendekoan agerian den sintagma horrek, erreferentziazko terminoa biltzen duenak, perpausean dagozkion morfemak berekin ditu (zuk, etxean, zurekin). Garbi dago morfema horiek perpauseko sintagmei dagozkiela. Hortaz, esan daiteke, ikuspegi horren arabera, konparazio perpausean hutsik diren osagaiak isiltze prozesu baten ondorioz geratu direla isilpean, hau da, perpaus nagusiarekin komunak diren osagaiak ‘isildu’ egin direla. Zenbaiten iritziz, ordea, isilpeko osagai horiek perpaus nagusiko aurrekari edo atzekariekin lotuta diren hutsune anaforikoak dira²⁵⁹.

32.1.3.2b Labur esanda, konparaziozko perpausean hutsik dira beti konparazio gaia seinalatzen duen sintagma, perpaus nagusiarekin bat duena, eta baita perpaus bietan komunak diren gainerako sintagmak, aditza izan ezik, honek aukeran baitu zenbaitetan bietan agerian ematea. Perpaus nagusiko sintagmek ematen dute hutsune horiek betetzeko modua. Agerian ematen dira, berriz, konparazioaren erreferentziazko terminoa biltzen duen sintagma eta nagusiarekiko kontrastean diren gainerako sintagmak.

32.1.3.3. Konparazio perpausak beste bat mendean

32.1.3.3a Konparazio perpausak beste perpaus bat izan dezake mendean, esaldia are konplexuagoa eginez, baina besteetan ikusitako jokabide bera dute horrelakoek ere. Hala, esate baterako, erreferentziazko terminoa mendekoaren mendeko denean, hura da agerian ematen dena: Bi eta bi lau direla bezain agerikoa da hori esaldiaren azpian [bi eta bi lau direla X agerikoa da] eta [hori X agerikoa da] perpausak iradoki ditzakegu; kasu horretan X agerikoa da da elementu komuna, konparazio gaia biltzen duena, eta horixe da isilpean dena, ohi bezala; bi eta bi lau direla mendeko perpausa da agerian ematen den sintagma bakarra —‘hori’ eta ‘bi eta bi lau direla’ dira konparazioaren terminoak—. Dirudien baino jende gehiago bizi da etxe horretan esaldian, berriz, [etxe horretan X jende bizi dela dirudi] eta [etxe horretan X jende bizi da] perpausak irudika ditzakegu; etxe horretan X jende bizi da da elementu komuna, konparazio gaia barnean duena eta isilpean dena; erreferentziazko terminoa, berriz, dirudi da, agerian dena —izan ere, ‘dena’ eta ‘dirudiena’ dira konparazioaren terminoak, lehen terminoa hura eta erreferentziazkoa hau—.

Adina morfemarekin eginiko perpausak adberbio sintagma eratzen duenean, aditzari dagokion ‘zenbatekoa’ da perpaus bietako osagaia; mendekoan isilpean da osagai hori eta nagusiari dagokiona, berriz, morfemaren beraren barnean ageri da. Futbola adina gustatzen zaio pilota esaldian, esate baterako, [futbola X gustatzen zaio] eta [pilota X gustatzen zaio] perpausak irudika ditzakegu, non X-k ‘zenbatekoa’ adierazten duen; mendekoan isilpean da X hori, eta nagusiari dagokiona, berriz, adina morfemaren barnean aurkitzen da.

32.1.3.3b Aurreko atalean esan den moduan eratutako konparazio perpausa izen sintagma baten, adjektibo sintagma baten edo adberbio sintagma baten osagai izan daiteke, edo, are, berak adberbio sintagma eratu. Mendeko perpausa dago batetik (Pm), aditza agerian denean -n menderagailua daramana; perpaus horrek, konparazio morfemarekin batera, konparazio sintagma eratzen du, hots, zenbatzaile sintagma (ZenbS), edo maila sintagma (MaS); eta hau, esan bezala, izen baten, adjektiboa baten, adberbio baten edo are aditzaren laguntzaile da. Honela irudika daiteke egitura hori, labur:

– [_IS [_ZenbS [_Pm Zuk bankuan gorde duzun] adina] diru] galdu du horrek jokoan

[_IS [_ZenbS [_Pm Zuk (gorde duzun)] adina] diru] gorde dut nik bankuan

[_AdjS [_MaS [_Pm Zu (zaren)] bezain] (pertsona) zoriontsua] naiz ni

[_AdbS [_MaS [_Pm Zu (bizi zaren)] bezain] urruti] bizi naiz ni

[_AdbS/ZenbS [_Pm Futbola (gustatzen zaidan)] adina] gustatzen zait pilota

– [_IS [_ZenbS [_Pm Zuk bankuan gorde duzun] baino] diru [gehiago] galdu du horrek jokoan

[_IS [_ZenbS [_Pm Zuk (gorde duzun)] baino] diru [gehiago] gorde du horrek bankuan

[_AdjS [_MaS [_Pm Zu (zaren)] baino] (pertsona) zoriontsu[agoa]] naiz ni

[_AdbS [_MaS [_Pm Zu (bizi zaren)] baino] urruti[ago] bizi naiz ni

[_AdbS/ZenbS [_Pm Futbola (gustatzen zaidan)] baino gehiago] gustatzen zait pilota

32.1.3.3c Ikusten den bezala, diferentzia bat bada berdintasunezko eta desberdintasunezko perpausen artean. Horiekin eratzen diren sintagmak —IS, AdjS edo AdbS— sintagma kuantifikatuak dira guztietan, hau da, kuantifikatzaile konparatiboa (KK) —zenbatzailea edo mailakatzailea— daramatenak. Berdintasunezkoek konparazio perpausaren barnean dute kuantifikatzailea, konparazio morfemarekin batera, eta hartatik kanpoan, berriz, desberdintasunezkoek, hori da aldea:

– [_IS [_ZenbS [_Pm Zuk (gorde duzun)] _KKadina] diru]

[_AdjS [_MaS [_Pm Zu (zaren)] _KKbezain] zoriontsu]

– [_IS [_ZenbS [_Pm Zuk (gorde duzun)] baino] diru [_KK gehiago]]

[_AdjS [_MaS [_Pm Zu (zaren)] baino] zoriontsu[_KK ago]]

Egitura horietako zenbatzaile sintagmak eta maila sintagmak dira, bada, konparazio perpaus. Perpaus nagusiaren osagai baten osagai dira beste sintagma baten barnean direnean, eta perpaus nagusiaren osagai, berriz, zenbatzaile sintagma bera adberbio sintagma denean.

Parekotasunezko perpausa, bere aldetik, aditzaren adberbioa da beti, adberbio sintagma parekatzailea. Honako hau da hartan eratzen den egitura:

[_AdbS [_Pm Zuek (prestatzen dituzuen)] bezala] prestatzen ditugu guk partidak

32.1.3.4. Zer isiltzen den

32.1.3.4a Konparazioaren lehen terminoa eta ardatza bat duten perpausetan (§ 32.1.2.2a, § 32.1.2.3c), ez da ardatza mendekoan isilpean dena. Mutiko baino neska gehiago sortzen da esaldian, esate baterako, kuantifikatzailearekin doan neska osagaia da aldi berean konparazioaren lehen termino eta ardatza dena, eta ez da hori, bistan da, mendeko perpausean isilpean dena. Neska ardatzak seinalatzen du ‘nesken kopurua’ dela konparatzen dena, bai, baina hau ez da beste ‘neska kopuru’ batekin alderatzen, beste ‘objektu’ baten kopuruarekin baizik, mutilen kopuruarekin, hain zuzen ere. Hortaz, [X mutiko sortzen da] eta [X neska sortzen da] dira esaldi horren azpian diren perpausak, eta X kuantifikatzailea da perpaus bietan den osagaia; hura da isilpean mendeko perpausean, eta nagusian, berriz, gehiago kuantifikatzailearen barnean da.

Horrelako perpausetan mugagabean ematen dira bai lehen terminoa daraman izen sintagma (neska gehiago) bai bigarrena daramana (mutiko). Mugagabean ematen dira sintagma biak, konparazio perpausa eskuinean denean ere: Joan den urteko ikasturtean lehen aldiz eskolako ikasleen artean neska gehiago izan da, mutil baino (Berria)²⁶⁰. Mendeko aditza, bestalde, ez da agerian ematen (*Mutiko sortzen den adina neska sortzen da).

32.1.3.4b Gisa horretakoa da maila konparatzen duen Erabilgarria bezain garestia da telefonoa esaldia ere; garestia da esaldi horretan konparazioaren lehen terminoa eta ardatza; horren maila eta bigarren terminoarena dira konparatzen direnak: [X erabilgarria da telefonoa] eta [X garestia da telefonoa]; X kuantifikatzailea, mailakatzailea, da mendeko perpausean isilpean dena, eta nagusiko bezain kuantifikatzailearen barnean dena; aditza ere isilpean da, esan bezala, berbera baita perpaus bietan. Kasu honetan adjektiboak konparatzen dira, mugagabeak nahiz, adibidean bezala, mugatuak izan daitezkeenak, eta aditza agerian eman daiteke (Erabilgarria (den) bezain garestia da telefonoa) (§ 32.2.1d, § 32.2.1.2).

32.1.3.4c Gorago esan den moduan, batez ere esaldiko perpaus biek aditz bera ez dutenean ematen da hura agerian konparaziozkoan. Zenbaitetan, hala ere, aditzak desberdinak izanda ere —itxuraz, bederen—, konparaziozkoa isilpean uzten da. Hala, esate baterako, Zu baino gizon umilagoak ez ditut asko ikusi esaldian, itxuraz, [Zu gizon X umila zara] eta [gizon X umilak ez ditut asko ikusi] perpausak konparatzen dira, eta, bietan aditz bera ez izan arren, konparaziozkoarena (zara) isilpean da. Pentsa daiteke, hori azaltzeko, egitura predikatiboa izanik izan aditza ulertzen dela perpaus bietan. Hala, [Zu gizon X umila zara] eta [gizon X umilak direnak ez ditut asko ikusi] izango lirateke konparatzen diren perpaus biak, eta konparaziorako egituran Zu zaren baino gizon umilagoak direnak ez ditut asko ikusi esaldia eratuko litzateke. Perpaus nagusiko egitura predikatiboan direnak aditza isilpean legoke, eta konparaziozkoan aditz bera izanik (zaren), hura ere isilpean geratu da.

32.1.3.4d Zenbaitetan, hala ere, anbiguotasuna sortzen da, mendekoan isilpean den aditza bitara uler baitaiteke, perpaus nagusian ere isilpean den izan aditzari nahiz agerian denari dagokiola. Subjektu biak absolutiboan direnean gertatzen da hori. Demagun Zu baino gizon umilagoekin bizi naiz ni esaldia. Bitara uler daiteke: Zu (zaren) baino gizon umilago (ak diren)ekin bizi naiz ni edota Zu (bizi zaren) baino gizon umilagoekin bizi naiz ni. Anbiguotasuna garbitzen da lehen adierarako ohiko erlatiboa erabiliz (Zu baino umilagoak diren gizonekin bizi naiz ni).

Perpaus biek aditza bera ez dutenean, biak agerian ematen dira maiz, esan bezala, baina konparaziozkoaren adizki laguntzailea isilpean gera daiteke: Zuk galdu adina diru irabazi dut nik. Partizipio burutuan ematen da gehienetan adizki nagusia, eta hari dagokion aspektua nagusiko aditzak seinalatzen du, ohikoa den bezala; isildutako laguntzaileari dagozkion pertsona-denborak ere testuinguruari esker eskuratzen dira. Aspektu burutugabea adierazten duen aditz izena erabiltzea ez da debeku, baina Ateratzen bezainbat sortzen baita (Axular) perpausaren lekuan, esate baterako, Atera bezainbat sortzen baita esan daiteke.

Adizki jokatuaren isiltze hori ohikoa da nahi izan, behar izan, uste izan edo merezi izan gisako aditzekin: Behar (duzun) adina diru irabazten duzu; Merezi (duten) baino gehiago eman diete; Ez gara nahi (dugun) bezain lasai bizi.

32.1.3.5. -n eta -na menderagailuak

32.1.3.5a Desberdintasunezko perpausetan ohiko -n menderagailuaren lekuan -na menderagailua ezartzen dute batzuek gaur egun: Bestea ulertu behar dugu, ulertzen duguna baino askoz gehiago (Berria); Ez da erraza hark bertsotan egiten duena baino egokiago hitz egiten (Goienkaria).

Ez da nahastu behar erabilera hori konparazio perpausak barnean izan dezakeen -na erlatiboarekin, hau da, mendeko perpausaren barneko zati denarekin. Halakoa da, esate baterako, Zure konputagailua nik erosi dudana baino garestiagoa da esaldikoa, hots, Zure konputagailua nik erosi dudan (konputagailu)a baino garestiagoa da. Ardatz izena agerian ez duen erlatiboa da hori, testuinguruari esker eskuratzen dena: Zure konputagailua nik erosi dudan (konputagailu)a (den) baino garestiagoa da da azpian dagoen esaldia, mendeko perpauseko den aditza isilpean duena. Beste zenbaitetan izen generikoa izan daiteke erlatiboan adierazi gabe uzten dena; hala, Azken orduan mugitzen dena baino lasaiago ibiltzen da garaiz abiatzen dena esaldian mugitzen dena erlatiboaren izen ardatza generikoa da, eta Azken orduan mugitzen dena (ibiltzen den) baino lasaiago ibiltzen da garaiz abiatzen dena da azpian dagoena. Horrelakoetan argi da -na morfema ez dagokiola konparazio perpausari, haren barruko zati den erlatiboari baizik.

32.1.3.5b Berdintasuna adierazten duten perpausetan ez dago zalantzarik, -na morfema barneko perpaus erlatiboari baitagokio beti. Hala, esanahi diferentea dute Auto hau ez da nik nahi nuen bezain azkarra eta Auto hau ez da nik nahi nuena bezain azkarra esaldiek. ‘Autoaren azkartasun maila’ eta ‘nik nahi nuen azkartasun maila’ konparatzen dira aurreneko esaldian; ‘autoaren azkartasun maila’ eta ‘nik nahi nuen beste auto jakin baten azkartasun maila’ alderatzen ditu bigarrenak, barnean erlatiboa duenak, ‘nik nahi nuen autoa (den) bezain azkarra’ baita bigarren esaldian ulertzen dena.

Desberdintasunezko perpausetan, ordea, bestela dira gauzak. Izan ere, konparazio perpausaren parekoa gertatzen da zenbaitetan -na erlatiboduna. Hala, Ukan duguna baino gehiago zer genezake eskatu? (Xalbador) esaldiko ukan duguna perpausa konparazio perpausaren barruko erlatiboa da, bai —Ukan dugun (hura) (den) baino gehiago—, baina esanahian haren parekoa da ohiko moduan emandako konparazio perpausa —Ukan dugun baino gehiago zer genezake eskatu?—. Esanahi bereko egitura bi dira, alderaketa bera ematen baitute aditzera barnean erlatiboa duen perpausak eta ohiko konparaziozkoak. Eta horrek egitura bien arteko nahastea-edo eragin dezake, bata zein bestea erabil baitaiteke konparazio bera adierazteko. Zabala da gaur egun bietara ematen diren perpausen eremua. Hona adibide batzuk, azken aldiko testuetatik bilduak:

– Eskoziak behar duen baino energia gehiago sortzeko gaitasuna izango du (Berria)
Plantak behar duena baino errefus gutxiago sortuko da Gipuzkoan (Berria)

– Ematen duen baino askoz ere zaharragoa da (Berria)
Ematen duena baino ahulagoa naiz (Malagon)

– Berlinek aitortzen duen baino gehiago zekien espioitzaz (Berria)
Mitxelek esaten duena baino gehiago daki (Goenkale)

– Naizen baino askoz ere inkultoagoa izan nahi nuke (Berria)
Saiatzen naiz naizena baino gehiago naizenik ez sinesten (Berria)

– Ezin dugu garen baino gehiago garela pentsatu (Berria)
Ederra litzateke garena baino itsusiago izatea (Berria)

32.1.3.5c Esan daiteke, bada, aski hedatua dagoela, gaztelaniaren eraginaz beharbada²⁶¹, -na erlatiboaren erabilera konparazio perpaus hauetan. Areagotu egiten da, gainera, joera hori, konparazio perpausa nagusiaren eskuinean ematen denean: Hedatuago dago gaitza uste duguna baino (Berria).

Erabilera horren ondorioz, erlatiboari dagokion -na forma konparazio morfematzat hartzeko joera dute batzuek, eta hala erabiltzen dute, desegoki, baita erlatiboarentzat lekurik ez denean ere. Hala, ondoko esaldi hauetan neke da erlatiboa dagoela pentsatzea: Hiltzen garena baino astiroago jaiotzen gara (J. I. Basterretxea); Matematiketan behar direna baino irakasle gehiago daude (Berria) —erlatiboak behar direnak eskatuko luke—; Etorri naizena baino okerrago uzten naute (Goenkale). Konparazio perpausen menderagailu gisa erabiltzen da horietan, esan bezala, -na morfema, desegoki.

32.1.3.5d Labur esanda, -n da menderagailua, baita desberdintasunezko konparazio perpausetan ere (Ukan dugun baino gehiago zer genezake eskatu?). Haien esanahi bereko perpausak eratzen dira inoiz barnean -na erlatiboa dutenak (Ukan duguna baino gehiago zer genezake eskatu?). Erlatibotzat har ez daitezkeenetan, ordea, ez du lekurik -na morfemak, eta desegokiak dira harekin eginiko perpausak (*Matematiketan behar direna baino irakasle gehiago daude)²⁶².

²⁵⁹ Ikus Sáez (1989: 677-699) eta Hualde & Ortiz de Urbina (2003: 843).

²⁶⁰ Horrelakoetan mugatua ageri da inoiz eskuineko izena testuetan, desegoki ([…] mutil gehiago dago pantailari so, neskak baino (Uztaro); Badirudi oraindik ere dantza ikuskizunetan neska gehiago izaten dela mutilak baino (Goienkaria)).

²⁶¹ Hualde eta Ortiz de Urbina: “The standard in this case is a headless relative clause. While this pattern is posible in Basque, it seems to be overused as a result of interference from Spanish, where clauses cannot occur as standards and headless relatives with lo que are used instead” (2003: 840). Gaztelaniazko más de lo que egiturako esaldiez ikus RAE (2010: 864-865).

²⁶² Lehenagoko testuetan ere ageri da -na morfema desberdintasunezko konparazio perpausetan. Hala, esate baterako, bizkaieraz, Gehiago dio dakiena baino (RS), […] egizue beragaz, egingo zenuketena baino hobeto mediku bategaz (Añibarro); Añibarrok, hain zuzen ere, […] lehen egingo zena baino nekezago ematen du Axularren lehen eginen zen baino nekezago esaldia. Morfema hori bera erabili izan da, bizkaieraz, parekotasuneko perpausetan ere: Guk geure zordunei barketan deutsaguna legez (Betolaza); Ene herrian esan daroena legez (Mikoleta).