Euskararen Gramatika

32.1.2. Konparazio egituraren osagaiak

32.1.2.1. Konparazio terminoa, gaia eta morfema

32.1.2.1a Konparazio kuantitatiboan elementu hauek bereiz daitezke: a) konparazioaren termino biak, lehena eta erreferentziazkoa; b) konparatzen den gaia, eta c) elementu horiek lotzen dituen morfema konparatiboa (bezain, adina, baino …-ago).

32.1.2.1b Aurrerago ikusiko den moduan, elementu horiek konbinatuta egitura mota bi eratzen dira:

– Maizenik eratzen den egituran termino biak daude batetik, eta haiei dagokien konparazio gaia bestetik. Nire etxea zurea bezain handia da esaldian, adibidez, ‘nire etxea’ eta ‘zurea’ dira konparatzen diren termino biak —‘nire etxea’ lehena eta ‘zurea’ erreferentziazkoa—, eta haiei dagokien ‘handitasun maila’ da konparazio gaia; ‘nire etxearen handitasun maila’ eta ‘zure etxearen handitasun maila’ konparatzen dira.

– Terminoak berak izan daitezke, ordea, konparazio gaia. Hala, esate baterako, Liburu hori lodia bezain aspergarria da esaldian ‘lodia’ eta ‘aspergarria’ dira konparazio termino biak —‘aspergarria’ lehena eta ‘lodia’ erreferentziazkoa—, eta, aldi berean, horiek seinalatzen dituzte konparatzen diren gaiak; ‘liburuaren aspergarritasun maila’ eta ‘liburuaren loditasun maila’ konparatzen dira.

32.1.2.2. Konparazioaren terminoak

32.1.2.2a Konparazioaren termino esaldiko perpausen subjektuak, objektuak, konplementu adberbialak eta are aditzak berak edota predikatuak izan daitezke. Ondoko adibideetan azpimarra jarraitua dutenak dira konparazioaren lehen terminoa eta puntuzko azpimarra dutenak bigarrena, erreferentziazkoa:

32.1.2.2b Adibideetan ikusten den moduan, konparazioaren bigarren terminoak paralelotasun kontzeptuala eta funtzionala du lehen terminoarekin (nire etxea — zurea; guk — zuek; edaria — janaria; bigarrenari — lehenari; haurrekin — zuekin; aurten — iaz; zikindu — apaindu; aspergarria — lodia; garestia — erabilgarria; neska — mutiko). Kategoriari dagokionez ere maiz paraleloak dira termino biak, baina ez beti (Lehengo lagunekin baino zuzenago dabil orain).

Terminoak osagai bat baino gehiago dituztenak ere izan daitezke (Zuek kalean baino lasaiago bizi naiz ni mendian; Nik bihotzean atsegin dudan adina ur ez dauka itsasoak).

32.1.2.3. Konparazio gaia edo ardatza

32.1.2.3a Konparazio gaia zein den kuantifikatzailearekin doan osagaiak seinalatzen du funtsean; osagai hori da konparazioaren ardatz edo oinarria. Nire etxea zurea baino handiagoa da adibidean, handi da konparazioaren ardatza, -ago mailakatzailearekin doana, eta berak seinalatzen du zein den konparazioaren gaia, ‘etxeen handitasun maila’, alegia.

Termino biak eta konparazioaren ardatza desberdinak direnean, ardatzak seinalatzen duen konparazio gaiak termino bietan duen maila edo zenbatekoa alderatzen da. Goiko adibidean, esan bezala, handi da konparazioaren ardatza, eta, hortaz, termino bien ‘handitasun maila’ da alderatzen dena, esan bezala: [nire etxearen handitasun maila <-> zure etxearen handitasun maila]. Adjektiboa izenarekin doanean ere hura izan daiteke konparazioaren ardatza: Zurea bezain etxe dotorean bizi naiz ni esaldian ‘ni bizi naizen etxea’ eta’zure etxea’ dira konparazioaren termino biak eta dotore konparagai edo ardatza: [ni bizi naizen etxearen dotoretasun maila <-> zure etxearen dotoretasun maila]. Gauza bera dugu Zure ikastetxean baino irakasle gehiago dago nirean esaldian ere; ‘nire ikastetxea’ eta ‘zurea’ dira konparazioaren terminoak, eta irakasle konparazioaren ardatza —gehiago-rekin doana—; termino bien ‘irakasle kopurua’ da, hortaz, alderatzen dena: [nire ikastetxeko irakasle kopurua <-> zure ikastetxeko irakasle kopurua].

32.1.2.3b Konparazioaren ardatza lehen terminoa bera denean, berriz, terminoak berak dira konparazio gai. Gorago aipatutako Liburu hori lodia bezain aspergarria da esaldian, aspergarria da lehen termino eta aldi berean konparazioaren ardatza, bezain morfemarekin doana eta konparazio gaia seinalatzen duena; kasu honetan, ‘aspergarritasun maila’ beste ezaugarri baten mailarekin konparatzen da, erreferentziazko terminoak aipatzen duen ‘loditasun mailarekin’, hain zuzen ere: [liburuaren aspergarritasun maila <-> liburuaren loditasun maila]. Gauza bera dugu Zure ikastetxean maisu baino maistra gehiago dago esaldian; ‘maistra’ eta ‘maisu’ dira konparazioaren terminoak, erreferentziazkoa hau eta lehen terminoa hura; aldi berean, ordea, maistra da konparazioaren ardatza ere, gehiago zenbatzailearekin doana eta konparazioaren gaia seinalatzen duena; ‘maistren kopurua’ beste objektu baten kopuruarekin alderatzen da, erreferentziazko terminoak seinalatzen duenarekin, hots, ‘maisuen kopuruarekin’: [zure ikastetxeko maistren kopurua <-> zure ikastetxeko maisuen kopurua]²⁵⁷.

32.1.2.3c Hori dela eta, konparazioaren gaia zein den zehatz jakiteko, hau da, ardatza zerekin konparatzen den jakiteko, ardatzaz gain konparazioaren terminoak ere kontuan izan behar dira. Demagun, adibidez, Liburu gehiago irakurtzen ditut esaldia; ‘liburu’ da esaldi horretan konparazioaren ardatza, eta, hortaz, ‘liburu kopurua’ beste zerbaitekin konparatzen dela argi dago. Zerekin, ordea? Esaldiak zuk baino edo horren antzekoren bat baldin badu segida —Liburu gehiago irakurtzen ditut zuk baino—, lehenbiziko egitura motakoa da; liburu kopuruen artekoa da alderaketa, [nik irakurritako liburuen kopurua <-> zuk irakurritako liburuen kopurua]. Esaldia aldizkari baino gisakoren batek osatzen badu, berriz —Aldizkari baino liburu gehiago irakurtzen ditut—, bigarren motakoa da; liburuen kopurua aldizkarien kopuruarekin alderatzen da [nik irakurritako liburuen kopurua <-> nik irakurritako aldizkarien kopurua]. Era berean, Gaztetan baino amets gehiago egiten dut orain esaldian ‘amets’ da konparazioaren ardatza eta elementu biren ametsen kopuruak konparatzen dira [oraingo amets kopurua <-> gaztetako amets kopurua], baina Diru baino amets gehiago zuen agureak esaldian, konparazioaren ardatza ‘amets’ izanik ere, ez dira elementu biren amets kopuruak erkatzen, agurearen ametsen kopurua eta diru kantitatea baizik [agurearen amets kopurua <-> agurearen diru kantitatea].

32.1.2.4. Konparazio terminoak osagai bat baino gehiago

32.1.2.4a Alderaketa mota biak molda daitezke, bestalde, konparazio terminoek osagai bat baino gehiago dutenean ere. Zuek kalean baino lasaiago bizi naiz ni mendian esaldian, adibidez, ‘zuek kalean’ eta ‘ni mendian’ dira konparazioaren terminoak, eta ‘lasai’ ardatza (lasaiago). Hortaz, termino bietako ‘lasaitasun maila’ konparatzen da [nik mendian dudan lasaitasun maila <-> zuek kalean duzuen lasaitasun maila]:

– lehen terminoa: ni mendian

– erreferentziazko terminoa: zuek kalean

– konparazioaren ardatza: lasai

– konparazio gaia: lasaitasun maila

Zaharrak erosoak bezain nekagarriak gertatzen dira bide berriak (Mitxelena) esaldian, berriz, ‘bide berri nekagarriak’ eta ‘bide zahar erosoak’ dira konparazioaren terminoak, eta ‘nekagarriak’ ardatza lehen terminoaren barnean da. Ardatzak aipatzen duen ‘nekagarritasun’ maila erreferentziazko terminoak aipatzen duen ‘erosotasunaren’ mailarekin erkatzen da: [bide berrien nekagarritasun maila <-> bide zaharren erosotasun maila]:

– lehen terminoa: bide berri nekagarriak

– erreferentziazko terminoa: bide zahar erosoak

– konparazioaren ardatza: nekagarri

– konparazio gaia: nekagarritasun maila eta erosotasun maila

32.1.2.4b Adberbio sintagma eratzen duen adina morfema daramaten esaldietan morfemaren beraren barnean da konparazioaren ardatza, aditzak adierazten duenaren zenbatekoa baita alderatzen dena. Hala, esate baterako, Zuk adina dakigu esaldian [zuk dakizunaren zenbatekoa <-> guk dakigunaren zenbatekoa] alderaketa dago.

Kontuan izan behar da konparazioa osatzen duten elementuez ari garela hemen, ez perpausen sintaxiari dagozkion osagaiez. Hala, handi adjektiboa konparazioaren ‘ardatza’ dela esaten denean, konparazio gaia seinalatzen duela esan nahi da —etxeen ‘handitasun maila’ konparatzen dela, alegia—, ez egitura sintaktiko baten ardatza dela.

32.1.2.5. Konparazio morfemak

32.1.2.5a Morfema konparatiboa, azkenik, mota diferentekoa da desberdintasunezko eta berdintasunezko konparazioan. Desberdintasunezkoan zati bi ditu morfemak: mailakatzailea (-ago) eta konparazio morfema (baino). Zati bakoitza dagokion elementuarekin doa: konparazioaren ardatzarekin mailakatzailea, eta erreferentziazko terminoarekin konparazio morfema. Nire etxea zurea baino handiagoa da adibidean, esate baterako, handiago dugu batetik eta zurea baino bestetik. Lehenbizikoak multzo kuantitatibo-konparatiboa eratzen du (handiago), eta bigarrenak haren osagarri den konparazio sintagma (zurea baino); multzo kuantitatiboaren osagarria da multzo hau, ‘handiago’ izateak ‘beste zerbait baino handiago’ izatea eskatzen baitu.

32.1.2.5b Berdintasunezko morfemak diferenteak dira horretan, lotuta eta elkarrekin urtuta bezala ageri baitira haietan ‘zati biak’, kuantifikatzailea eta konparazio morfema. Maila adierazten duten perpausetan bezain da aldi berean kuantifikatzaile eta osagarriaren bideratzaile dena. Pentsa daiteke baino …-ago morfemaren pare hemen bez …-(h)ain formak ditugula (zurea bezain handia multzoan, esate baterako, -hain handia izango litzateke multzo kuantitatiboa eta zurea bez- konparazio sintagma), baina morfema biak batean urtu direnez, esan dezakegu bezain morfemak osagai bien lana egiten duela, eta, hortaz, multzo aniztuna osatzen duela, ezkerrean erreferentziazko eta eskuinean konparazio ardatza dituena: zurea bezain handia.

32.1.2.5c Zenbatekoa adierazten duten perpausetan, berriz, adina, adinbat, bezainbat eta beste dira aldi berean morfema kuantifikatzaile eta osagarriaren bideratzaile direnak: Zureak adina gela ditu nire etxeak esaldian zureak adina gela da multzo aniztuna, zeinetan adina morfemak ezkerrean erreferentziazko terminoa eta eskuinean konparazioaren ardatza dituen.

32.1.2.5d Desberdintasunezko konparazioan morfema konparatiboaren zati biak bereiz daudenez eta bakoitza bere osagaiarekin doanez, multzoen ordena aldatzeko aukera du esaldiak:

Bezain eta adina morfemak bitarikoak izateak, berriz —hau da, aldi berean ardatzaren eta bigarren terminoaren bideratzaile izateak— mugak jartzen dizkio mugikortasunari, ezin baita, ohiko erabileran bederen, multzo aniztuna hautsi (*Zure etxea handia da nirea bezain; *Zure etxeak gela ditu nireak adina)²⁵⁸.

32.1.2.6. Osagaiak isilik

32.1.2.6a Esandako hiru osagaiak beharrezkoak dira konparaziozko egitura eratzeko, baina hiztunen jardunean esan gabe uzten da bat edo beste zenbaitetan, mintzalagunak hizketaren testuinguruari esker ezagunak dituenean. Hala, lehen terminoa isilpean utzi daiteke, hizketaren testuingurutik eskura daitekeenean. Helduak baino ausartagoak dira esaldiak, esate baterako, ausartagoa ‘zein’ den esan gabe uzten du; testuingurutik jakiten da hori. Atzo baino lasaiago nago esaldian ‘gaur’, ‘orain’ edo horrelakoren bat da isilpeko lehen terminoa. Aurten zuek baino opor luzeagoak egin ditugu esaldian aditzak seinalatzen du ‘guk’ dela lehen terminoa.

32.1.2.6b Erreferentziazko terminoa biltzen duen sintagma —X baino— isilpean dela ere eman daiteke desberdintasunezko perpausa, testuinguruari esker ulertzen denean: Nire etxeak gela gehiago ditu, hiztunak hizketaren testuingurutik eskura dezakeena baino, alegia. Opor luzeagoak egin ditut aurten, beste urteetan baino luzeagoak, alegia. Berdintasuna adierazten duten perpausetan, ordea, morfema konparatiboak aurrean erreferentziazko terminoa agerian ematea eskatzen du: *Bezain handia da nire etxea; *Adina gela ditu nire etxeak.

32.1.2.6c Eta kuantifikatzailea daraman osagaia ere agerian ematen da beti, hura isilpean utzita ez baita konparaziorik: *Zurea bezain da nire etxea; *Helduak baino dira gazteak; *Zuk dakigu guk. Izenarekin eginiko multzoan, isilpean utzi daiteke izena, testuingurutik eskuragarri denean: Iaz baino luzeagoak egin ditugu aurten esan dezakegu, oporrez ari garela dakigunean.

32.1.2.7. Juntadurara irekiak

32.1.2.7a Konparazioaren osagaiok, azkenik, juntadurara irekiak daude. Osagai bakoitzak bi elementu edo gehiago izan ditzake. Hala, lehen terminoak (Erregearena baino txikiagoak dira zure etxea eta nirea); erreferentziazkoak (Zurea eta nirea baino handiagoa da erregearen etxea), konparazioaren ardatzak (Gurea baino handi eta dotoreagoa da erregearen etxea), edo multzo kuantitatiboak (Erregearenak baino gela gutxiago eta txikiagoak ditu gure etxeak).

32.1.2.7b Konparatuen arteko aldearen neurria nolabait seinalatzen duen diferentzia adierazlea erants dakioke kuantifikatzaileari desberdintasunezko konparazioan, multzo kuantitatibo konplexua eratuz. Aldearen neurria zehatza (bi metro luzeago, hiru urte geroago, lau kilo gehiago) zein zehaztugabea izan daiteke (askoz gogorrago, hagitzez zaharrago, apur bat gehiago, handixeago). Adierazle zehatzek bateragarriak izan behar dute, semantikari dagokionez, konparazioaren ardatzarekin (*bi metro geroago; *hiru urte lodiago; *lau kilo luzeago).

32.1.2.7c Parekotasuna adierazten duten esaldiek ere konparazio kuantitatiboaren osagaien antzekoak dituzte. Hala, Gazteak bezala ibiltzen dira helduak esaldian, adibidez, ‘helduak’ eta ‘gazteak’ dira konparazioaren terminoak, lehen terminoa hura eta erreferentziazkoa hau; konparazioaren ardatza, berriz, bezala morfemaren barnean da, aditzak adierazten duen ‘nolakoa’ baita konparatzen dena. Hau da alderaketa: [gazteen ibiltzearen nolakoa <-> helduen ibiltzearen nolakoa].

Bezain eta adina-ren antzera, bezala adberbioak morfema parekatzailea eta konparazio morfema biltzen ditu. Pentsa daiteke, honetan ere, bez- eta -hala morfema bikoitzaren lotura dagoela; hala morfema parekatzailea izango litzateke, eta bez- erreferentziazko elementuarekiko lotura bideratzen duen konparazio morfema. Baina zati biak batean urtuta daudenez, erreferentziazko terminoa eta bezala morfema konparatiboa biltzen dituen multzoa eratzen da —gazteak bezala, adibidean—.

Hauetan ere isilpean utzi daiteke konparazioaren lehen terminoa, hizketaren testuinguruak hura eskuratzeko modua ematen digunean. Gazteak bezala ibiltzen dira esan daiteke, zeinetaz ari garen ezaguna denean. Erreferentziazko terminoa, ordea, ezin da isildu, ez eta harekin eraturiko multzoa ere (*Bezala ibiltzen dira helduak; *Ibiltzen dira helduak).

²⁵⁷ “Comparativas de núcleo coincidente con el primer término de la comparación” izendatzen ditu horrelakoak RAEren Manualak (2010: 862); “núcleo de la construcción comparativa” da, gramatika horretan, geurean ‘konparazioaren ardatz’ duguna.

²⁵⁸ Ohiko ordenaz bestelakoez, ikus § 32.2.1.1c. Eta, orobat, Nik ere baditut lagunak, zuk adina gisakoetan, non konparatiboa aposizioan emana den.