Euskararen Gramatika

32.3.2. Zenbatekoa alderatzen duten desberdintasunezko perpausak

32.3.2.1. Morfema eta kokapena

32.3.2.1a Zenbatekoaren desberdintasunezko konparazioa bideratzeko ere zati biko baino …-ago morfema erabiltzen da; kasu honetan, ordea, -ago morfema gehi edo gutxi zenbatzaileei eransten zaie, gehiago eta gutxiago kuantifikatzaile konparatiboak eratuz; baino (…) gehiago eta baino (…) gutxiago dira, bada, perpaus hauetako forma konplexuak. Areagotasuna adierazten dute biek, ‘askoan’ lehenak eta ‘gutxian’ bigarrenak, eta, hartara, ‘gehiagotasuna’ eta ‘gutxiagotasuna’ adierazten duten kuantifikatzaileak dira. Izena modifikatzen dute zenbaitetan (Lehen baino liburu gehiago irakurtzen dut orain), eta aditza beste zenbaitetan, adberbio gisa (Futbola baino gehiago gustatzen zait saskibaloia).

Bizkaieraz baizen forma erabiltzen da konparazio honetan ere, baino-ren pare: Ni bere, Mikolen antzera, itsasoan bizi izan naiz lehorrean baizen gehiago (Agirre).

Ezen ez forma erabiltzen da, orobat, alderaketa mota honetan ere —ezi ez, zubereraz—: Jende gehiago hilarazi zuen bera hil zenean, ezen ez bizi zela (Larregi); Zure antzean gehiago fidatzen bazara ezen ez Jesu-Kristoren indarrean (Xurio); mendeko perpausa nagusiaren ondoan ematen da, eta ezen ez forma perpausaren hasieran.

Haboro(ago) forma, bestalde, batez ere zubereraz erabiltzen da, gehiago-ren pare: Egizu beste egunez baino haboro Meditazione (Uskara Libru berria); Haboro bekatu egiten dute, ezi ez lehen (Tartas). Eta zubereratik kanpo ere erabiltzen dute inoiz gaur egungo zenbait idazlek: Azkenean ez dakigu hasieran baino haboro, nazioa zer den (Azurmendi).

Baino morfemaren ezkerrean erreferentziazko terminoa biltzen duen perpaus mendekoa ematen da, eta haren eskuinean, berriz, kuantifikatzaile konparatiboa. Hau da, bada, ohiko ordena: [mendeko perpausa + baino — (izena) {gehiago ∼ gutxiago}] ([Iaz baino turista gehiago] ibili da aurten; [Uste baino gutxiago] iraun du partidak). Ordena hori alda daiteke, jakina, baino buru duen sintagma eskuinera pasatuz (Turista gehiago ibili da aurten, iaz baino).

32.3.2.1b Izenarekin doanean, haren ondoan kokatzen da eskuarki kuantifikatzailea, mugagabean, dagokion kasu marka edo postposizioa hartuta: Zuk baino liburu gutxiago dut nik; Lehen baino jende gehiagok ezagutzen nau; Uste baino jende gutxiagori eman diote saria; Hori baino indar gehiagorekin egin behar duzu sakea. Ez da ohikoa izena gehiago-ren ondotik ematea: Euskal Herrian bai eta Frantziako bertze zenbait tokitan behar baino gehiago apez badira (Hiriart-Urruti). Haboro, berriz, autore batzuek bederen izenaren ondoan nahiz aurrean ematen dute: Ez dio deusek irabazi haboro ematen laborariari aziendak baino (Intxauspe); […] hainbat ere haboro indar duke nitro gatzak (Intxauspe).

Izenordainaren funtzioan ere erabil daitezke kuantifikatzaile hauek: Gatz gutxi duela? Besteetan baino gehiago bota diot, bada —‘gatz’ gehiago, alegia—. Beste batzuetan adberbioa da: Gehiago txundituko ditugu arrotzak gure obra bat haien erdarara itzularaziaz (Mitxelena). Haboro ere joan daiteke aditzarekin adberbio gisa: Orok badu bere tenorea eta ontsa obratutako lanak haboro (Oiz).

Beldur, indar, arreta eta horrelako izen batzuek forma arruntean eskuarki handi adjektiboa hartzen badute ere, eta gutxitan asko, konparazioan gehiago hartzen dute handiago baino maizago (arreta handia, bai, baina arreta gehiago, alegia)²⁷⁴.

Baino… gehiago formaren pareko esanahia izan dezake adina … eta gehiago formak, baiezko perpausetan: Botila honetan beste horretan baino ardo gehiago dago — Botila honetan beste horretan adina ardo eta gehiago dago.

32.3.2.1c Baino morfemaren ezkerrean, berriz, erreferentziazko terminoa biltzen duen mendeko perpausa joan ohi da, mota askotakoa izan daitekeena, gainerako konparazio esaldietan bezala:

– Aditz eta guztikoa: Eskatu dudan baino gehiago eman didate.

– Aditz modala, uste izan, pentsatu edo horrelakoren bat, adizki jokatua gabe askotan: Behar baino huts gehiago egin zituzten jokalariek (Berria); Uste baino gehiago zor diogu Lizardiri (Mitxelena); Aurtengo jaialdiari dagokionez, pentsatu baino jende gutxiago bertaratu zen (Berria).

– Izen sintagma, absolutiboa: Kanpokoa baino gehiago estimatzen du etxekoa. Ergatiboa: Hark baino lan gehiago egin duenik ez da asko izango gure herrian. Datiboa: Niri baino kasu gutxiago egin dizute zuri. Aditz izena: Egonean egotea baino gehiago gustatzen zaio zerbaitean aritzea.

– Postposizio sintagma: Adinekoekin baino gehiago ibiltzen da hori gazteekin. Adberbioa: Atzo baino jende gehiago etorri da.

– Osagai bat baino gehiagokoa: Lagunek futbolean baino gehiago gozatzen du horrek liburuak irakurtzen.

– Baldintza perpausa, alegiazkoa: Munduko aberatsena balitz baino amets gehiago egiten du.

– Izan aditza, den baino gehiago gisako sintagmetan: Ezin dugu garen baino gehiago garela pentsatu (Berria).

– Ezezko polaritatea duten inor, ezer, inoiz eta inon gisako izenordain edo adberbioak ere izan daitezke erreferentziazko termino, baiezko esanahiarekin: Hiri batzuetan beste inon baino mirari gehiago egin izan zituen Jesusek (Iraizoz); Sekulan baino kemen gehiago aurkitzen dugu geurongan (Orixe); Inoiz baino gehiagoren eske (Mitxelena). ‘Beste hiri guztietan baino mirari gehiago’ esan nahi du lehen adibideko esaldiak.

32.3.2.2. Zenbatekoa adierazten dutenak

32.3.2.2a Maila alderatzen duten desberdintasunezko perpausen ezaugarri bertsuak dituzte zenbatekoa alderatzen dutenek ere. Hala, esate baterako, desberdintasunaren aldea mailakatzen duten diferentzia adierazleak onartzen dituzte hauek ere: zenbatzaile zehatza (Lapurdik baditu Zuberoak baino dozena bat aldiz haboro biztanle (Herria)); askoz (ere) gisakoak (Nahiko zabalduta dago jada sailkapen nagusia, baina askoz gehiago zabalduko da gaur (Berria); Asko kostatzen da hitz bat bestearen atzetik kateatzea baina askoz ere gehiago lerro artekoa idaztea (Berria)); apur bat gisakoak (Ehun lagun eskas atera ziren, aurrekoetan baino apur bat gutxiago (Berria)); -xe atzizkia (Asteburu honetan jende gutxixeago ibili da).

Ere indargarria har dezake baino-k zenbatekoa adierazten duten perpaus hauetan ere (Beste guztiek baino ere gehiago erretzen du gizon horrek). Are adberbioa, berriz, gehiago edo gutxiago morfema daraman sintagmarekin doa: Gipuzkoako eraikuntza arloko langileen % 90ek greba egin zuten atzo, huelgaren lehen egunean baino are gehiago (Berria); Seguruenik ni baino informatuago egonen dira horiek ETBko kanalen produktuez, nahiz eta nik baino are gutxiago ikusi (Berria).

Gehi zenbatzailea agerian ez dela, baino areago konparazio morfema erabiltzen da inoiz: Zinemak baino areago, Marlene Dietrich aingeru urdinak sorgindu zuen (Berria); Traineruak eta arraunlariak baino areago haizea izan zen protagonista nagusia Getxon (Berria). Erreferentziazko bigarren terminoa biltzen duen baino-sintagma isilduta ere erabil daiteke areago: Trafikoa areago mugatu nahi dute, mehatxaturiko espeziak jagoteko (Berria).

32.3.2.2b Predikatu gisa erabiltzen dira zenbaitetan gehiago eta gutxiago zenbatzaileak, zenbatekoa baino areago maila alderatzen dutelarik: Ez da mutila nagusia baino gehiago; Gizona beste abereak baino gehiago da, gorago dago (Eguzkitza); Gai horretan, noski, edozein euskaltzale da ni baino gehiago (Mitxelena); Eta ni beti izan naiz besteak baino gutxiago ez izatekoa (Gerrikagoitia); Gutxiago denak gaizki ematen du, gehiago dena tentatzen (Txirrita).

Garai bateko testuetan gehiagoa forma mugatua ageri da inoiz, adjektibo gisa erabilia, ‘handiagoa’ edo ‘maila goragokoa’ adierazteko: Aita San Inazio, zure milagroa […] lehengo guztiak baino hau da gehiagoa (F. Imaz); Eta baldin atakatzen bazuen, ikusiko zela nor gehiagoak ziren (Iztueta); Gorputzez ez zen besterik baino gehiagoa (Lardizabal); Gehiagoa haizela, zertarako diok? (Udarregi).

32.3.2.2c Zenbaitetan konparazio perpausak benetako alderaketa baino areago alderaketa zuzentzailea ematen du aditzera. Ostatua berritzen baino gehiago, egokitzen eta gaurkotzen ari dira esaldian, adibidez, ez dira ‘berritzearen neurria’ eta ‘egokitzearena’ alderatzen, bietan zein den ‘egiago’ adierazten baizik. Gauzak muturrera eramanda, baieztapen bietan zein den egia eta zein ez adieraz daiteke egitura honen bitartez. Behera bainoago gora begira hasi nahi du Alavesek (Berria) esaldiak Alaves taldeak ‘behera’ ez, ‘gora’ begira hasi nahi duela ematen du aditzera. Baino gehiago edo baino areago formekin era daiteke alderaketa zuzentzailea: Amodioz baino gehiago larderiaz nahi zinituzke arimak Jainkoari buruz ibilkatu (J. P. Arbelbide); Aditu batzuen ustez, nobela baino areago autobiografia da (Berria); Egia esan, kontrabaxua musika-tresna baino areago, oztopoa dela esango nuke (Berria). Bainoago forma erabiltzen da inoiz mota honetako perpausetan: Pasaian jaio arren, itsasoak bainoago mendiak erakarri du gaztetatik (Berria); Zelaian bainoago, harmailetan zegoen arreta (Berria); Oraingo honetan gazia bainoago gozoa izan da Naroak lortu duena (Berria). Egitura honen parekoa da ez A, B baizik egitura: Ez da nobela, autobiografia baizik.

Baino soila erabiltzen da inoiz horrelako perpausetan: Durango, herri baino data da gure kulturan (Egaña, in Argia); Arazoa, juridikoa baino politikoa da (Argia); Euskara Iparraldean bultzatzea gastua baino inbertsioa da (Deia); Ekologia baino, politika izan da Moskuren zioa (Berria). Esan behar da, hala ere, ez dela hori ohiko erabilera, eta egitura osoa ematea dela argiena eta egokiena (herri baino areago, gastua baino gehiago)²⁷⁵.

32.3.2.2d Zenbatzailearekin doanean konparazio perpausaz gain egitura gehitzailea ere molda daiteke gehiago morfemarekin, hau da, gehikuntza adierazten duena. Hala, esate baterako, Iaz hiru liburu irakurri genituen, eta aurten bi gehiago irakurri ditugu esaldia bitara uler daiteke. ‘Aurten iaz (irakurri genituen) baino bi liburu gehiago irakurri ditugu’ gisa ulertzen bada, konparazioa dugu, eta, erreferentzia kontuan izanda, aurten bost liburu irakurri ditugula ematen da aditzera. Baina ‘aurten beste bi liburu irakurri ditugu’ gisa ulertzen bada, liburu kopuruen arteko alderaketa ez, baina gehikuntza adierazten da, eta aurten bi liburu irakurri ditugula esaten da; iaz hiru eta aurten bi, alegia. Adiera gehitzaile hau hartzen du esaldiak, bi gehiago = beste bi gisa ulertzen denean, eta beste erabiltzea da, hain zuzen ere, horrelakoen ordezko egokia: Aurten beste bi irakurri ditugu. Bat zenbatzailearekin erabiltzen da maiz egitura gehitzaile hau: Hitz bat gehiago erran ere gabe (Barbier); Uko egin dio tresneria berritzeko zentimo bat gehiago gastatzeari (Berria); Hirugarren adierak pauso bat gehiago ematen du (Berria); Arrazoin bat gehiago beraz, hunen ez hutsegiteko (Herria).

Zenbaitetan ‘berriz’ adberbioaren pareko esanahia du gehiago-k: Ez dut gehiago egingo horrelakorik; Ez zen sekula gehiago etorri.

32.3.2.2e Konparaziozko ohiko esaldietan mendeko perpausean ematen da erreferentziazko terminoa, goiko adibideetan ikusten den moduan. Bada, ordea, beste egitura bat, zeinetan zenbatzaile bat den konparaziorako erreferentzia. Bost liburu baino gehiago irakurri ditut esaldian, esate baterako, zenbatzailea daraman ‘bost liburu’ sintagma da konparaziorako erreferentzia. Ez da erraza sintagma horretan perpausa ikustea; gehienaz ere, ‘bost liburu (diren) baino gehiago irakurri ditut’ gisako zerbait proposa daiteke, baina kontua da sintagma hauek aditzik gabe ematen direla beti, hau da, perpaus izaerarik gabe.

Izena zenbatzailearekin batera joatea da ohikoena egitura honetan, ez gehiago-rekin: Liburu honek berrehun orrialde baino gehiago ditu, bai, adibidez, baina ?Liburu honek berrehun baino orrialde gehiago ditu. Joera nagusia da, bestalde, zenbatzailea daraman sintagmak eta gehiago/gutxiago kuantifikatzaileak kasu edo postposizio atzizki bera izatea: Honetaz zerbait galdatu dit batek baino gehiagok (Mitxelena); Handiki etxetako alaba bati baino gehiagori hitz egindakoa zen gure mutilzaharra (Agirre); Batean baino gehiagotan iruditu zitzaion gure Praiskuri bere zaldia ikusten zegoela (F. Bilbao); Lege honek iraun zuen Espainian bortzehun urtez baino gehiagoz (Etxeberri Sarakoa). Bestelako jokabidea ez da, ordea, ezina; erreferentziazko zenbatzailea absolutiboa izan daiteke, gehiago/gutxiago morfema beste kasu batean egonda ere: Zure liburu honetako artikulu bat baino gehiagotan belaunaldien borrokaz mintzatzen zara (Mitxelena); Bat baino gehiagoz ari da, beraz: bitaz gutxienez (Mitxelena).

Beste egitura batzuk ere badira kopurua erreferentziatzat hartzen dutenak eta konparazio perpausez bestelakoak direnak. Hala, esate baterako, eta gehiago forma duena: Liburu honek berrehun orrialde eta gehiago ditu. Edo -tik gora formakoa: Liburu honek berrehun orrialdetik gora ditu. Azken hau absolutiboan erabil daiteke, baina ez bestelako kasuetan: Hamar lagunetik gora dabiltza lanean, baina *Hamar lagunetik gorak egin dute lan hori, *Hamar lagunetik gorari eman diete saria. Osagaien hurrenkera aldatuta eman daitezke horrelakoak: Hamarretik gora lagunek egin dute lan hori; Hamarretik gora laguni eman diote saria; Milatik gora hautetsik parte hartuko dute biltzarrean (Egunkaria).

²⁷⁴ OEH s. v. gehiago: “Si bien con sustantivos como beldur, indar, arreta, etc. aparece gralmente. handi, y sólo ocasionalmente asko (s. v. asko), en estos mismos contextos es gehiago, frente a handiago, la forma más usual”.

²⁷⁵ Testu zaharretan ageri da inoiz baino soila zuzentzaileak ez diren konparazio perpausetan ere: Ondo litzateke datorrela ene etxera neuk baino agindu dagiena (Mikoleta).