Euskararen Gramatika

30.6.3.3.1. Forma eta esanahia

30.6.3.3.1a Formaz berezi samarra da -tze atzizkian²⁴⁷ oinarritutako forma hau gainerakoen aldean, inesiboaren -n marka zuzenean lotzen baitzaio aditz izenari, mugatzailerik gabe²⁴⁸, leku izenetan bezala. Badira, gainera, euskalkien arteko desberdintasunak forma honen erabileran. Batetik, bizkaieraren zati handi samar batean -t(z)en perpausak erabiltzen dira beste euskalkietan -tzera perpausak erabiltzen diren testuinguru batzuetan (mugimenduzko predikatuekin bereziki): lagunari bisita bat egiten joan da (bizk.) / lagunari bisita bat egitera joan da (orokorra). Bestetik, mendebalde/ekialde banaketa nabari da -tzen/-tzera perpaus osagarri mota askotan (gipuzkeraren barruan ere bai askotan): ausartu/utzi/saiatu… egiten/egitera. Baina hori joera orokorra baino ez da; gero kasu bakoitza eta erabilera bakoitza ikusi behar da, banaketa ez da beti berdin gertatzen eta.

Esanahiari dagokionez, burutugabetasuna adierazten du -tzen perpausak; hau da, prozesu bat bere irautean, ez amaiturik. Zertan? galderari dagokio: lan egiten, baratza lantzen, mintzatzen, zimeltzen, josten, aspertzen… Prozesuak egile bat izanez gero, -tzen perpausak jarduera²⁴⁹ adieraziko du; hori du ohiko adiera.

30.6.3.3.1b Esanahiari erreparatzen badiogu, hiru sailetan bana ditzakegu perpaus osagarri jokatugabe hauen predikatu gobernatzaileak (Aurreraxeago aipatuko ditugu aspektu-perifrasiak osatzen dituztenak: hasi, jarraitu…): jarduera predikatuak (jardun, aritu, ibili…); jardueren kudeaketari dagozkionak (jakin, trebatu, ikasi, saiatu, moldatu, asmatu, oldartu, tematu, trebe izan…); eta hautemate-prozesuak (jarduerak barne): ikusi, entzun, hauteman, aurkitu…

Batzuetan gobernatzaile espliziturik gabe agertzen dira -tzen perpausak, eta eduki semantiko gutxieneko predikatu gobernatzaile bat ulertzen dugu halakoetan: Goizian diru kontatzen / tabernarako plantatzen / bazkari ona tokatzen / kaña artuta kopak eranaz / erari fiña jokatzen / egiñik eztet ukatzen / oraiñ ezpañak nekatzen / zardiñ-ezurra txupatzen (Xenpelar). Oso ohikoa da erabilera eliptiko hori erregistro batzuetan.

30.6.3.3.1c Kontuan izan behar da, bestalde, aditzek adiera bat baino gehiago izan dezaketela; esaterako, lagundu aditzak badu erregimen-bitasuna —du Iparraldean eta dio mendebaldean— eta adiera-bitasuna —‘laguntza eman’ eta ‘konpainia egin’—. ‘Laguntza eman’ adierakoa da -tzen osagarria hartzen duena, ez bestea: Lagunduko dizut etxeko lanak egiten [laguntza]²⁵⁰ / Lagunduko dizut/zaitut etxeraino [konpainia].

30.6.3.3.1d Irudikapenezko predikatuak —irudikatu, marraztu, margotu, grabatu, gogoratu/oroitu (irudimenean irudikatu)…— eta aurkikuntzazko predikatuak ere —aurkitu/ediren/idoro/kausitu, atzeman/harrapatu…— hautematezkoen antzekoak dira. Alegia, atzemate orokor bati dagozkionek osatzen dute saila: ‘norbaitek zerbait/norbait prozesu/jarduera batean atzeman’; ‘norbaitek zerbait/norbait prozesu/jarduera batean ikusi/entzun (begiz/belarriz atzeman)’; ‘norbaitek zerbait/norbait prozesu/jarduera batean irudikatu (euskarri batean atzeman)’. Existentzia-predikatua, edo ageri izan ere esanahiz hurbil daude aurkikuntzakoetatik: Atarian neskatila bat ikusi dugu / ageri zen / bazen jendeari loreak banatzen.

30.6.3.3.1e Perpaus osagarriko subjektuak, bestalde, ‘egiletasuna’ eskatzen du. Ez dira nahasi behar, ordea, ‘egiletasuna’ (rol semantikoa) eta ergatiboa izatea (funtzio gramatikala). Argi ikusten da aldea hurrengo adibideetan: Aurten ikasi dugu aberatsengana hurbiltzen; *Aurten ikasi dugu erortzen; Aurten ikasi dugu nagusia engainatzen; *Aurten ikasi dugu hondoa jotzen. Hurbildu eta engainatu nahita egiten dira, ‘egile’ bat eskatzen dute. Erori eta hondoa jo, ostera, nekez egingo ditugu geure borondatez, geuk nahita.

Egilerik gabeko prozesuen eragile denak ere har dezake subjektuaren lekua: Egosten jarri/utzi ditut babarrunak [nik jarri/utzi, babarrunak egosi]. Objektua da, beraz, kontrolatzailea jarri/utzi²⁵¹ (du) moldeko predikatuetan; osagarritzat, berriz, prozesuak zein jarduerak adierazten dituzten perpausak hartzen dituzte. Alde horretatik, hautematezkoen egitura bera dute; alde bakarra, ergatibozko subjektua hautemailea izatea kasu batean eta eragilea bestean: Koplak kantatzen entzun ditut bertsolariak; Koplak kantatzen jarri ditut bertsolariak.

Baina utzi aditzak egiletasuna garbi markaturik duenean, ez da erabiltzen joskera hori: Hiltzen utziko zaitu [hil: subjektu jasailea]; *Irabazten utziko zaitu [irabazi: subjektu egilea]. Halakoetan, utzi predikatuaren dio jokoa baliatzen da, eta datiboak hartzen du kontrola: Irabazten utziko dizu; Gainezka egiten utzi dio babarrunen lapikoari. Utzi predikatu honen esanahia bera ere bestelakoa da: ‘baimendu, ez galarazi’. Beraz, esan daiteke bi utzi ditugula: utzi₁ (du), oinarrizko zentzua duena, batetik (perpaus osagarririk gabeetan ageri dena: botila erortzen utzi; edo egilerik gabeko prozesua adierazten duen babarrunak egosten utzi ditut modukoetakoa), eta utzi₂ (dio), ‘ez galarazi’ zentzua duena. Utzi₂ horri dagokion joskera eta adiera hori -tzen perpausa inplizitua den esamoldeetara ere zabaltzen da, erabilera horretan: Ez digu utzi erabakitzen; Utziko al diozu bakean? [= nahi duena egiten]; Utzi niri. Berdin gertatzen da lagundu aditzarekin ere: Lagunduko dizut (hori egiten).

30.6.3.3.1f Predikatu gobernatzaile gehien-gehienek jarduerazko zertan osagarriak baino ez dituzten hartzen, baina batek edo bestek baditu bestelako joskera eta adierak ere: Jakin/ikasi komeni zaizuna egiten; Jakin/ikasi zer komeni zaizun / komeni zaizula. Antzeko aukera-bitasuna dugu hautematezko batzuetan ere: Ikusi/entzun sartzen; Ikusi sartu den / sartu dela. Antzeko bitasuna dugu tarteka jokatugabeen artean ere: Zaila da dena jakiten/jakitea; Ahaztu zaio tangoak kantatzen/kantatzea. Baina ez da sinonimiarik gertatzen -tzen perpausekin eta bestelako osagarriekin antolaturiko esaldien artean.

²⁴⁷ -n atzizkia hartzen duen aditz izenaren formari dagokionez, -te eta -tze orokorrez gainera, badira beste zenbait euskalki-aldaera: -ite, -tute, -tzaite, -(k)eta… Baina ez dira oso ugariak gaurko erabilera idatzi estandarrean.

²⁴⁸ Aurrerago ikusiko dugunez, mugatu singularra ere aurkitzen dugu predikatu bakan batzuekin, baina beste adiera batean: Osasuntsu bizitzean datza auzi guztia.

²⁴⁹ Zentzu zabal batean darabilgu jarduera hitza: ‘nolabaiteko iraupena duen ekintza edo jarduna, jarraitua zein errepikakorra’.

²⁵⁰ Iparraldean: Lagunduko zaitut etxeko lanak egitera(t).

²⁵¹ Utzi aditzak baditu beste joko batzuk ere aurrerago ikusiko ditugunak.