Euskararen Gramatika

30.6.3. Aditzaren mendeko adierazpen perpaus osagarri jokatugabeak

Ondoren aztertuko ditugun perpaus osagarri jokatugabe gehienek -tze atzizkia oinarri duen formaren bat hartzen dute: -tzea, -tzerik, -tzeaz, -tzetik, -tzearekin, -tzen, -tzera… Baina, aurrekoen maiztasunik izan ez arren, badira partizipio burutua oinarri duten osagarri jokatugabeak ere: -tua, -tuaz, -tu izana(z), -tuarekin… Azken hauen adibide dira: Gero zuzendariak halako presa izatea ez zetorren bat bilera atzeratu izanarekin; Gaixorik egon (izan)ak dakar ondorio hori; Damu du horrenbeste denbora galdu (izan)a; Damu da horrenbeste denbora galdu (izan)az.

Aldi berean, beste bi sailetan bana daitezke -tze oinarri duten osagarri jokatugabeak. Batetik, -tzea forma mugatzaileduna oinarri dutenak (-tzea, eta dagokion partitibodun -tzerik, -tzeak, -tzeaz, -tzearekin eta abar). Bestetik, artikulurik gabeak, -tzen eta -tzera. Banan-banan aztertuko ditugu ondoren horiek guztiak.

30.6.3.1. -tze(a) eta -tzerik perpaus osagarriak

30.6.3.1.1. -tzea perpaus osagarriak

30.6.3.1.1a Formari dagokionez, hemen aztergai dugun -tze atzizkia aditz izenei dagokiena da, baina bada beste egitura bat forma bereko -t(z)e atzizkiaz baliatzen dena (§ 25.3): literatura ikusgarriro loratzea / literaturaren loratze ikusgarria. Bi adibide horietako lehenak darama aditz izena eta aditz joskera (§ 11.5c); bigarrenak, ostera, -tze atzizkidun izena eta izen sintagmaren joskera (izenlaguna + izena + adjektiboa). Bigarren adibideko loratze, loraldi izenaren sinonimotzat har daiteke erraz asko.

Dena den, -tze perpausek har ditzakete izenen zenbait ezaugarri. Batik bat, -(r)en genitiboa ager daiteke aditz izenarekin ere, batez ere Iparraldeko erabileran: Zer da bekhatuen kofesatzea, zauriaren edo handitsuaren lehertzea baizen? Eta zer egiten dugu bekhatuaren kofesatzeaz, barrenean estalirik zegoen gaitzaren, eta eritasunaren agertzea baizen? (Axular). Axularren adibide horietako genitiboak —konfesatze, lehertze eta agertze— aditz izenen objektuei dagozkie.

Beste adibide hauetan, ostera, subjektutzat hartu beharko genituzke, hurrenez hurren, Jakesen eta kukuen genitiboak: Jakesen berriz etortzeak ditu denak nahasi (Dirassar); Kukuen kantatzean, euri eta eguzki. Subjektu intrantsitiboa genitiboan emanik duten adibide gehiago aurki daitezke Padillaren (2013) lanean, guztiak ere Iparraldeko testu zaharretakoak.

Iparraldeko genitiboak ez du eragozten aditz izenaren perpaustasuna gainerako osagaiek (berriz aipatu berri dugun adibidean, esaterako) erakusten duten bezala. Dena den adibide horiek bi irakurketa onartzen dituzte: kukuen [kantatze] / [kukuen kantatze]; Jakesen [berriz etortze] / [Jakesen berriz etortze]. Bi aukera hauetatik lehenean, -tze perpausetik kanpo geratzen da genitiboa; bigarrenean, aldiz, -tze perpausaren barruan. Genitiboa gehienetan -tze perpausaren hasieran ageri da, horregatik dago aukera bi irakurketak egiteko. Inoiz behin, hala ere, -tze perpausaren barruan ikus dezakegu subjektuari dagokion genitiboa testu zaharretan: Madama, hori duçula / ene ocasionia / eta Angletarretic houna / ene jiteco eguitekoua. (Jean de Paris, 263). Adibide horretan “Ingalaterratik hona ni / nire jite” dugu, ni / nire galdegaiari dagokion aditzaren ezkerreko posizioan ageri dela.

Genitiboaz gain izen sintagmen beste ezaugarri batzuk hartzeko aukera ere badute -tze perpausek, singularreko erakusleak bereziki: Ez zaik iruditzen berorika hitz egite hori… gu bezalako bi libertariorentzat… (I. Mujika); Ezkondu arte, dena pekatu bai zan, izkutuka ibiltze arek, neurriak galdu ezta ere, ba’zuan bere xaltxa (Etxaniz); Bada ala zuk eta nik ere, denboraren galtze hunetzaz, probetxu gabe iragaitera uzteaz, kontu hertsia eman beharko baitiogu Iainkoari (Axular). Izenlaguna eta erakuslea ere har ditzake: Horra zure bekatua: betiko sobera berant ibiltze hori, hain justu (Montoia); Zer ez dio erranen haren bihotzari zuen ixilik egote horrek (J. P. Arbelbide). Askoz zailagoa da zenbatzaileak, pluralak edo adjektiboak agertzea (alde batera uzten badugu kuantifikazioarekin loturiko huts): Itxaropena galtze bat, noski (Villasante); Begira, zure alaba orri utzi ote diotzkatzun onestidadeaz kanpora diran apaindurak, ezkutariakin egoteak, suerte on bat izan dezan (Agirre Asteasukoa); Zeren aieru hek, itzal gaizka ibiltze hek, baitira frogantzarik asko, gogan behar arazitzeko (Axular); Gogorrena: beti arineketan eta presaka ibiltze itogarria (Montoia); Ta au zure lanak Jaunari, Jaun beraren onra, ta gloriarako, Jesu-Kristoren merezimentuakin batean eskeintze utsarekin (Agirre Asteasukoa).

Izen-joskera hau badagokie -tzea oinarri duten gainerakoei ere (-tzeak, -tzeari, -tzeaz…); baina ez forma finkoa duten -tzen, -tzera eta -tzeko osagarriei.

30.6.3.1.1b -tzea perpausak dira perpaus osagarri jokatugabeen artetik erabilienak, batez ere -tzea horri atzizkiren bat gehituz eratzen direnekin alderaturik. Ez da harritzekoa, azken batean, ia perpaus guztietan ageri baita absolutiboa, eta zer edo nor sintagmaren lekua hartzen baitu -tzea perpausak. Gainera, -tzea absolutiboa da baliokide jokatuak dituen bakarra: -(e)la nahiz bait- adierazpen perpaus osagarriak eta subjuntibozkoak (-tzekok ere baditu baliokide subjuntibozkoak, aurrerago ikusiko dugun bezala, § 30.7.2.1). Nolanahi ere, hemen bereziki adierazpen perpaus osagarrien balioko -tzea aztertuko dugu eta bere lekuan ondoan subjuntiboko osagarri jokatua duena (§ 30.7.2.2).

Zenbait testuingurutan -tzea perpausa beste perpaus osagarri jokatugabe batzuekin konbina daiteke: Arma-saltzaile izatea ez da ongi ezkontzen bakezale izatearekin; Oraingo gudu hau galtzeak, nik uste, gerra galtzea ekarriko luke; Damu izatea ez duzu aski egindako okerrak ahazteko. Bi -tzea perpaus ere konbina daitezke, batek predikatu osagarriaren lekua harturik: Isilik geratzea, batzuetan, ozen mintzatzea izan daiteke. -tzea bakarra dugunean, askotan predikatu osagarriarena da testuingururik emankorrenetakoa: Arrosak ureztatzea izan zen egin zuen azkeneko gauza.

30.6.3.1.1c Predikatu gobernatzaileak eta kontrola. Oro har, adierazpen perpausak gobernatzen dituzten predikatuak aurkituko ditugu hemen ere. Predikatu horietatik batzuek ez dute kontrolik ezartzen: adostu, akordatu/hitzartu, alboratu/baztertu, alegatu, amestu, arbuiatu, atzeratu/gibelatu, aukeratu/hautatu, barkatu (du/dio), deitoratu, deliberatu, eskertu, espero izan, ezkondu/uztartu, helburu/jomuga/xede izan, kostatu, lortu, lotsatu, saihestu, salatu, zerikusia izan, ikustekorik ez izan, ziurtatu/bermatu…

Hona adibide batzuk: Aski da giltzari eragin eta azeleragailua zanpatzea (K. Zabala); Gutxi da berorren panpinari pilotakada bat jotzea (Biguri); Joanikotekin hitzartua nuen tratuaren betetzea eta haren aitzinatzea (Irigoien); Arauek ekonomian hain garrantzitsua den bateratasuna eta trukagarritasuna lortzea dute helburu (Heras); Azkenean lortu nuen hitza kentzea (Saizarbitoria); Han posta-zerbitzua ona izatea espero dut (Olano).

Predikatu hauetatik batek baino gehiagok osagarriak adierazten duen ekintza edo gertaeraren aurretiko interpretazioa onartzen dute. Hortaz, -tzea osagarriaren ordez, partizipio burutua -tua / -tu izana ere erraz aurki dezakegu (§ 25.2.4b). Horrelakoak dira axola izan (zaio), damutu (zaio), deitoratu, eskertu, gaitzetsi, goraipatu/laudatu/goretsi, alegatu, atsekabe izan (zaio), ontzat/bidezkotzat jo eta abar. Predikatu horietako batzuek hiztunaren iritzi- jarrera edo gogo-jarrera adierazi arren, aurretiko interpretazio horrek ezinezko egiten du ondoan subjuntiboko osagarri jokatua izatea, subjuntiboak berez burutu gabeko gertaera adierazten baitu.

Beste predikatu gobernatzaile hauek, ostera, kontrola behartzen dute. Honako hauek dira aurki ditzakegun aukerak:

Erabaki predikatuaren adiera arruntak (subjektu adimenduna eskatzen duenak)²⁴⁴ nahitaez agintzen du kontrolatua izatea osagarriaren subjektua; alegia, osagarriak adierazten duen gertakariaren subjektua erabakitzailea bera izatea: Lana uztea erabaki dut [nik erabaki, nik/*zuk/*hark utzi].

Mota honetakoak dira ondorengo adibideak: Ahantzi/ahaztu du botila ixtea; Ahantzi/ahaztu zaio agiria ekartzea. Predikatu horrek -tzea perpausekin antolatzen duen esaldia honela parafrasea daiteke: ‘zerbait egin behar zuen, eta ez du egin’.

Joko bera dute beste hauek ere, hau da, datiboaren edo subjektuaren kontrola: erraz/zail(a) izan, (begitandu) zaio/du. Zaila begitandu zaio minik hartu gabe jauzi egitea (P. Lizarralde); Askoz errazago izango du olibondotik sortutakoak beren berezko olibondoan txertatzea (Elizen arteko Biblia). Baita oroitu, gogoratu ere: Halako batean gogoratu zaio lan horri ekitea.

Aurreko egituraren eskema semantiko bera dugu: ‘zerbait egin du, eta ez egitea hobe zuela deritzo’. Baina, kasu honetan, osagarriaren zentzua atzera begirakoa da. Dena delakoa gertatu ondorengoa da damua; gero datorren zerbait. Horregatik, testuinguru egokia da aldaera burutua agertzeko: Damutuko zaio hain joko zikina erabiltzea/erabilia; Damu dut orain orduan gehiago saiatu ez izana.

Predikatu honekin ere, osagarriak adierazten duen gertakaria aurretikotzat irudikatzen da, eta horregatik da testuinguru egokia aldaera burutuarentzat: Barkatuko ahal didazu hain berandu agertzea / agertu izana. Datiboa agertzen bada, kontrola ezartzen du, eta hori da ohikoena. Bestela ez, halako adierazpen generiko bat-edo egiten baita: Inork ez luke barkatuko berarekin horrela portatzea.

Beste molde honetan dio motako laguntzailea hartzen duten predikatuak ditugu. ‘Zerbaiten erantzukizuna egotzi norbaiti, erantzukizuna norbait horri aurpegira/lepora bota’ adierako predikatu horiek datiboaren kontrola ezartzen dute. Merkatu beltzean trukean ibiltzea leporatu zioten (Urrutikoetxea).

Forma finko horiek izan / gerta liteke(ena da) balioko predikatuak dira, -tzea perpausak gobernatzen dituztenak. Balio modala dute halako esaldiek: Litekeena da / baliteke ekitaldia gehiago luzatzea. Horren baliokideak dira beste esaldi hauek ere: Ekitaldia gehiago luza daiteke (beharbada); Beharbada, gehiago luzatuko da ekitaldia.

30.6.3.1.2. Ezin izan + -tzea (ezin egin izatea)

Hori da -tzea perpausekin ezintasuna adierazteko tradizioko moldea: ezin + dagokion aditzaren partizipio burutua + izatea. Baina gainera beste gauza hura ere bazegoen —hari egia ezin esan izatea (An. Garikano); Zer daki zer den […] sei hilabetez senidea ezin ikusi izatea (Urain). Azken urteetan ordea, beste molde bat nagusitu da: Ezin + -tzea. Lasaigarri bakarra dauka: aitak ezin ikustea egoera honetan (Urrutikoetxea); Hark kanpotik ezin ikustea neure baitan zer nolako aldaketak gertatzen ari diren (Zubizarreta); Orduan heriotza zen zu protagonista bihurtzea eta jendeak zutaz gauza txarrik ezin esatea (Urrutikoetxea); Zorigaitz osoa eta perfektua, ordea, ez da besterik, Jainkoa ezin ikustea, ezin maitatzea eta ezin gozatzea baizik, sentsuen betiko gaztigua pairatuz beste gaitz mota guztiekin (Azpilkueta eta Xarriton); Askotan gertatzen zitzaion zerbait kontatu beharra zuenean nondik hasi ezin asmatzea (Saizarbitoria).

30.6.3.1.3. -tzerik perpaus osagarriak

Gorago (§ 30.6.2.3) -(e)la/-(e)nik perpaus osagarri jokatuen arteko bereizkuntzaz esan duguna errepika dezakegu hemen ere -tzea/-tzerik banaketaz (hau da, -tze + artikulua / -tze + partitiboa). Laburbilduz:

a) Predikatu gobernatzaile askok ez dute aukerarik ematen -tzerik perpausik hartzeko. Besteak beste, erreakzio, jarrera zein iritziak adierazten dituzten predikatuak, gertakari espezifiko bati erantzuten dioten neurrian, ez dira ondo ezkontzen partitiboak duen zentzu inespezifikoarekin.

b) Aukera hori baduten predikatuekin, Hegoaldekoa baino ez da partitiboaren erabilera (eta Hegoaldean ere, orain dela bi mendetik honakoa).

c) Ezezko perpausek gobernaturiko osagarriei bakarrik dagokie partitibozko aldaera.

d) Partitiboa ezin da erabili osagarriak adierazten duen gertakaria gauzatutzat edo baieztatutzat jotzen denean; halakoetan, ezezko perpausak adierazten duen ukapenak ez dio-eta eragiten osagarriari.

Forma baten eta bestearen ordainari erreparatzen badiogu, hori espezifikoa da -tzea perpausari dagokiona. Halakorik inespezifikoa, ostera, -tzerik perpausarena. Ez zaio damutu/ahantzi/iruditu hori/*halakorik; Nik ez dut erabaki/espero hori/halakorik; Era berean, zeruko zuen Aitak ez du nahi txiki hauetako inor galtzerik (Elizen arteko Biblia); Ez nuke inolaz ere hitanozkoa galtzerik nahi: are gutiago, halaz guztiz, hitanozkoa ez dena (Mitxelena); Dama atsegina konturatu zen oraindik ez zuela lortu inolako xehetasunik jakiterik bere adiskide minak eginiko aurkikuntzaz (Morales); Ahotsa apaldu eta misterioz hitz egiten zuen, beste inork entzuterik nahi ez zukeen sekreturen bat esaten ari balitzaigu bezala (Aldasoro). Baina osagarriaren proposizioa ukapenetik kanpo geratzen denean, ez dago aukerarik -tzerik erabiltzeko: Ez nuen espero zuek etortzea / #etortzerik [etorri zineten, eta nik ez nuen hori espero].

Maiztasun handikoa da -tzerik honako esamolde hauetan: ez + izan/egon/ukan/eduki + -tzerik (ez dago esaterik, ez dago jakiterik, ez dago sinisterik…). Sentitzen zuela etortzerik ez izatea (Olarra); Ez zegoela sinisterik baina fardelez erratu zela (Landa); Hiru ezteneko koilarea jarri diote, etzaterik izan ez dezan (An. Garikano); Ahotsa kenduta baitzegoen, ez zuten telefonozko elkarrizketa entzuterik izan (Cano).

-tzerik perpausak, batez ere aipatu berri dugun esamoldeetan agertzen denak, har dezake beste perpaus osagarri bat. Adierazpen perpausa denean, -la/-nik jokoa aurkituko dugu berriro ere: Beraz, ez zegoen esaterik emakume hura gezurretan ari zenik (Saizarbitoria); Ez zegoen ukatzerik postalaren testua dotorea zela, ez zuela hitz bat gehitzea ametitzen (Saizarbitoria); Arlo batzuetan arazo larriak dituztela ukatzerik ez dagoen arren (Olarra).

30.6.3.2. [-tzea + atzizkia] perpaus osagarriak

30.6.3.2.1. Sarrera

Ondoren ikusiko ditugun -tzen, -tzera edo -tzeko perpaus osagarriak ez bezala (mugatzailerik gabeko forma finkoak baitira), hemen aztertuko ditugunak determinatzailedunak dira: -tzetik (azalean mugatzailerik ez duena, etxetik postposizio sintagman bezalaxe), -tzean, -tzearekin/-tzeagaz, -tzeaz, -tzeari, -tzeak.

Joskerari dagokionez, bi ezaugarrik bereizten ditu determinatzailedun perpausok determinatzaile gabekoetatik: a) badute nolabaiteko izen-joskera aldagarria, oso murritza izanik ere: isilik egote (temati) hori; aurreko puntuan jardun dugu horretaz (bai eta beste berezitasun aipagarri batzuez ere, hala nola perpaus jokatuekiko erlazioaz edo -tzerik aldaeraz); eta b) badute aditz izenezkoaren aldaera burutu markatu bat, partizipiozkoa: isilik egon izana [egona], aurrerago aztertuko duguna (§ 30.6.3.6).

Dagokion postposizio sintagmak hartzen duen lekuaren parekoa beteko du sintaxian ondoren aztertuko dugun perpaus jokatugabe horietako bakoitzak. Horregatik ez dira berdinak testuinguru semantikoak eta, neurri batean, predikatu gobernatzaileak. Hau da, etorri edo erori predikatuek onartzen dute nondik postposizio sintagma, baina ez aberastu aditzak; molde berean -TZETIK ETORRI/ERORI, baina + -TZETIK ABERASTU: etxetik etorri / zaldi gainetik erori / *etxetik aberastu; laguna bisitatzetik etorri / *erori / *aberastu.

30.6.3.2.2. -tzetik perpaus osagarriak (eta -tzetik -tzera)

Halako perpausek adierazten duten nozioa, leku edo denborazko kokapen bat izan beharrean (nondik/noiztik), gertakari bat da (zertatik): Kalte handiak ohi datoz diru-jokotik / Kalte handiak etorri zaizkio dirua jokatzetik.

30.6.3.2.2a Predikatu gobernatzaileak, jatorriaren nozio horrekin loturikoak izan ohi dira. Zehazki, ‘kausazko zentzua’ dute honako predikatu hauek: deduzitu, eratorri, etekina/fruitua/zukua atera, etorri, heldu, lortu, ondorioztatu, (ondorioa) atera, pasatu, segitu, sortu… Jokozaletasunetik, azkenean, hondamendia etorri zaio; Eta abstinentziatik, neurriz bizitzetik, sabel-ederretako izaitetik, eta pairatzetik heldu da debozionea eta saindutasuna (Axular).

Predikatu gobernatzailearen subjektua gertakari bat ere izan daiteke, eta, beraz, beste osagarri bat aurkitu dezakegu subjektu funtzioan: Pokerrean zaletzetik, azkenean, diru guztia galtzea etorri zaio. Adibide honetan ikus dezakegun kausa-ondorio erlazio bertsua aurkitu dezakegu beste esamolde batzuetan ere: Norbaitek orain zauden atakatik ateratzetik pasatzen da zure etorkizuna. Pasatu gobernatzaile duen adibide honetan iradokitzen da ataka horretatik ez ateratzeak etorkizuna zailtzea izango lukeela ondorio. Aurreko adibidean, ostera, ‘pokerrean zaletzeak’ izan du ondorio subjektuak adierazten duena, ‘diru guztia galtzea’, alegia.

Subjektua ondoriotzat hartzerik ez badago, berriz, kausarekin zerikusirik ez duen zertatik adiera izango dugu, nahiz predikatua aurrekoen berdina izan; esaterako, etorri adibide honetan: Hortxe dator osaba haurrak eskolara eramatetik.

30.6.3.2.2b Badira beste predikatu batzuk kausazko zentzua onartzen ez dutenak: abiatu, alboratu, aldaratu, aldendu, askatu, atzeratu/gibelatu, babestu, begiratu, desbideratu, desenkusatu, gerizatu, gorde, ihes egin, itzuli, libratu, libre izan/egon, salbatu, salbuetsi, urrundu (urrun egon). Mota horretako predikatuak ditugu ondorengo adibideetan: Amaia bisitatzetik itzuli zenean, triste ageri zen; Libra gaitezela gerrara eta are soldaduskara joatetik; Bosgarrena: etzabiltzala Jainkoaren itza enzutetik, errosario, bezpera, ta Sakramentuetatik igesi (Agirre Asteasukoa); Inoren beijaren, idijaren edo artuaren desiuari bijotzian leku emon deutsana ez dago urrin, era seguruba ta ixilla eduki ezkero, ardija edo bildotsa, idija edo astua ostuteti (Frai Bartolome); Uste badu gaitz hori saihets dezakeela hausnartzen zuen kaltea ez eginez gorroto duenari, orduan, kalte egitetik begiratu nahiko du (Xarriton); Finean, gero…, salbuetsiko nauzu gainerakoa erratetik; baina atsekabetan nago nehor egon litekeen bezainbat (Jon Muñoz).

30.6.3.2.2c Bai kausa kutsuko osagarrien eta bai bestelakoen predikatu gobernatzaileetatik askok da zein du jokoa onartzen dute: atera, babestu, libratu, salbatu… Etekin handia ateratzen dute zakarrontzietako gauzak birziklatzetik; Horrek ez zaitu babestuko jendeak zutaz susmo txarra egitetik.

30.6.3.2.2d Erreferentziakidetasun jokoei dagokienez, -tzetik perpaus gehienak ez dira kontrolatuak; adibideak ikustea baino ez dago. Ohikoena, jokatugabe guztietan bezala, erreferentziakidetasunen bat gertatzea da, baina ez, oro har, kontrola. Oso maiz aurkituko dugu adiera generikoa ere: Gauzak astiro ez pentsatzetik etor daiteke gero luzaro penatzea.

Hala ere, predikatu jakin batzuekin badago kontrola: Haurra izatetik hil zen ama; Kalean txirula jo eta txanponak eskatzetik bizi/mantentzen da; Israeldar gudariak, sarraskia egitetik itzultzean, kanpalekuan gelditu zenaz jabetu ziren (Elizen arteko Biblia). Subjektuaren kontrola ezartzen dute beste predikatu hauek ere: askatu/libratu (da), atertu, begiratu (da). Milango nor libratzen da bere bikotekidearekin eztabaida sutsu bat izatetik? (Lertxundi); Bestalde, eguneroko solasetan gizakien bizioak aipatzetik begiratuko da (Xarriton).

30.6.3.2.2e Kapitulu honen hasieran ‘osagarri jokatugabe + gobernatzaile’ itxura duten, baina egiaz aspektu-perifrasi baino ez direnez esana kontuan hartuta (§ 30.1.2.3c) -tzetik gelditu egitura aspektu-perifrasitzat hartzekoa dateke prozesu baten amaiera adierazten baitu gelditu aditzak; -tzeari utzi luke sinonimo hurbila: Zerua higitzetik geldituren da (Etxeberri Ziburukoa). Adieraz oso antzekoa denez, inoiz bukaturen joskerara asimilatzen da: Hilabetean gutxienean / ez dira jaten (= jatetik) gelditzen (A. P. Iturriaga). Perifrasi hauetan badago kontrola: Arratsalde guztian ez da gelditu astakeriak esatetik; Gizona, ahamenik galdu gabe, ez zen athertzen xehetasun emaitetik (Lafitte).

30.6.3.2.2f -tzetik -tzera jokoa. Bi predikatu motarekin agertzen da osagarri horiek elkartuz osaturiko joskera:

a) ALDE/BIDE HANDIA (IZAN/EGON). A dago mutur batean, B bestean, eta bien arteko desberdintasuna nabarmentzen da: Ez nuen uste hain handia zenik aldea ezkontzetik ezkonduta bizitzera; Gauza txarra nai izateti, egitera, bide andija dago (Frai Bartolome).

b) ETORRI, behartu/bortxatu, bideratu, ekarri, igaro/iragan/pasatu, lerratu, makurtu… A abiapuntuan, B amaieran, eta aldaketaren ibilbidea adierazten da: Bera jaun eta jabe izatetik besteen agindupean egotera behartu dute; Ordea halarik ere, etzuen nahi Iainkoak, han zegoena, zegoen geldirik: ez trabaillatzetik alfertzera, eta nagitzera ethor etzedin, eta zein gauza gaixtoa zen, eta den alferkeria, aditzera emaiteagatik (Axular); Urtxipiaren enpresa informazio hutsa saltzetik informazio horri bertzelako etekina ateratzera lerratzen hasi zenean (Epaltza).

Bigarren mota horretan, lehen motan ez bezala, ez da nahitaezkoa -tzetik perpausa agertzea: *Ezin da ukatu badela aldea [egia ez esatetik] gezurra esatera; [Bera jaun eta jabe izatetik] besteen agindupean egotera behartu dute. Aldiz, -tzetik perpausa ezin liteke agertu -tzera perpausik gabe halako predikatuekin: *Bera jaun eta jabe izatetik [besteen agindupean egotera] behartu dute. Beraz, esan daiteke -tzera perpausen hedatze-aukera bat dugula -tzetik perpausa ere agertzea: zertara helmugarekin batera, zertatik abiaburua ere aipatzen da. Bestalde, bigarren moldeko horietan, kontrola dugu sistematikoki, -tzera perpausei dagokien bezala (§ 30.6.3.4).

30.6.3.2.3. -tzean perpaus osagarriak

Forma horretako perpaus jokatugabeak denborazko balio izaten dute gehienetan (noiz). Beste hitz batzuetan esanda, ez dira ohikoak -tzean formako perpaus osagarriak, zertan adierakoak.

Predikatu gobernatzaileak hiru sailetan bana ditzakegu:

1. OINARRITU, bermea izan, bermatu, funtsatu, oinarria izan/hartu, oinarritu, sustengatu… Erreferentziakidetasuna nagusitu ohi den arren, ez da kontrolik halakoetan: Ikasleekin pazientzia ez galtzean oinarritzen da irakaslearen arrakasta; Halako osagaiak hain moldakorrak izatean du oinarria berrikuntza horrek. Etzan aditzaren hirugarren pertsona singularreko forma sintetikoak ere sail honetakoak dira: Ongi bizitzean datza kontua/auzia/gakoa.

2. FIDATU, bihotza/esperantza/gogoa/itxaropena… eduki / etorkizuna ikusi/izan-ukan/jarri… Loteriarekin aberastean fidaturik bizi zen; Esperantza guztia jarria daukat egunen batean bakean bizitzean; Ez dut etorkizunik ikusten besterik gabe lehengo sistemara itzultzean.

3. ABANTAILA/MEREZIMENDU/ONURA/ZAILTASUN… AURKITU/EGON/IKUSI/IZAN… Ez dut onurarik/abantailarik ikusten horrela gaixorik egonda luzaro bizitzean; Ongi bizitzen asmatzean dago koska/zailtasuna; Eta alaia izatean bazuen meriturik, herrena baitzen (Garate).

Beste predikatu batzuk ere aurki ditzakegu, jarduerazkoak ez diren zertan argumentuak ager daitezkeen testuinguruetan: gutxiago izan, bat etorri… Zertan izan zarete beste eliz elkarteak baino gutxiago, nik zuen kontura bizi nahi ez izatean baizik? (Elizen arteko Biblia); Gauza hau, berez, nabarmen da: izan ere, erraten duenak zuria eta beltza bat datozela, soilki, ez bata ez bestea gorria ez izatean absolutuki baieztatzen du zuria eta beltza ez datozela deusetan bat (Xarriton).

30.6.3.2.4. -tzearekin/-tzeagaz perpaus osagarriak

30.6.3.2.4a Jakina da -(re)kin eta -gaz postposizio atzizkiek aski esanahi desberdinak har ditzaketela; beste horrenbeste gertatzen zaie -tzearekin zein -tzeagaz perpaus osagarriei ere. Esan beharrik ez da soziatiboak adierazten duen elkartze hori gauza abstraktuen elkartzea izango dela perpaus osagarrien kasuan: Lide Aitorrekin ezkondu; Merke erostea kalitatea zaintzearekin ezkondu. Adibide horretako zer-zerekin eskema berekoak dira halako osagarria hartzen duten beste zenbait predikatu ere: bateratu, erkatu, kontrajarri, lotu, nahasi, parekatu, uztartu… Hala etsaiari ere egiten derauzkitzun falten barkhatzea, bera bakarrik bere egitez, gaitz da. Ordea iunta ezazu, hargatik zuri Iainkoak egiten derautzatzunak barkhatzearekin, eta errax idurituko zaitzu (Axular); Alexandrok […] Helesponto zeharkatzea Kolonek […] Atlantikoa zeharkatzearekin parekatzen badugu (I. Mendiguren); Zintzotasuna gizartea eta gizabanakoak diren bezalaxe onartzearekin uztartzen du behin eta berriro (Zapiain).

Eta predikatu batzuek, berriz, areago dira ‘nor/zer zerekin’ eskemakoak: ados/akort/konforme izan/egon, alderatu/erkatu, bat etorri, ezkondu/uztartu, zalantzak/arazoak izan, zerikusia izan… Txilintxo ados zegoen kapelan bidaiatzearekin, norbaitek kapela eskuan eramanez gero (Gabiria); Bat nator helburu horrekin, jakin, baina ez euskara jaso hori esparru guzti-guztietara zabaldu nahi izatearekin (Zuazo); Horrek [Jonek horrela jokatzeak] ez du zerikusirik izan guk erabakia hain azkar hartzearekin. Osagarri diren -tzearekin perpausak ez dira kontrolatuak.

30.6.3.2.4b Erabilera batzuetan, -tzearekin osagarria oso hurbil dago moduzkoen sailean sartu ditugun perpaus batzuetatik (§ 40.6b, § 40.11a, b): Egunen batean egoera alderantziz bizitzea gerta zitekeela esan zion Irujok, eta orduan beste hainbeste egitearekin ordainduta sentituko zuela bere burua (I. Mujika). Baina bada konplementazio-erlazioa, mugatua baita halako soziatiboa har dezaketen predikatuen zerrenda: konformatu/kontentatu, aski/nahikoa izan… Adibidez: Pintatzen zituen baserriak zintzo pintatzearekin konformatu egiten zela (J. L. Zabala).

30.6.3.2.4c Instrumentalaren balioa ere har dezake soziatiboak akordatu/gogoratu/oroitu/gomutatu predikatuekin, nahiz behe mailakotzat jotzen diren horrelako egiturak eta ez diren gomendagarri euskara zaindurako. Subjektuaren kontrola ezartzen dute. Ez nintzen akordatu gasa ixtearekin/ixteagaz [= ixteaz / ez zaio akordatu ixtea]. Beste erabilera batean, berriz, -tzeaz baino sinonimo egokiagoa gertatzen da, esate baterako, -tzearen kontuan postposizio askea: Orobatsu gertatzen da «barrukoa» edo «barrualdekoa» izatearekin [= izatearen kontuan]. Alegia, horrekin ari garela, hori harturik hizpide.

-tzearekin forma dute denborazkoen eta moduzkoen artean dabiltzan perpaus batzuek ere, baina ez dira osagarriak, ez dago konplementazio erlaziorik mota horietako perpausetan (ikus 36. eta 40. kapituluak): Eta berri hunekin, hunelako gaztigua, ifernuko sua, gaixtoentzat ordenatua zegoela enzutearekin, hain izitu, eta ikharatu ziren, ezen presenteko guztiak, are ziren gaixtoenak ere, ethorri baitzeitzan galdegitera: Zer eginen dugu bada? (Axular).

30.6.3.2.5. -tzeaz perpaus osagarriak

30.6.3.2.5a -tzeaz perpausek, -tzearekin eta -tzetik perpausek bezala, badute askotan ‘kausa’ zentzua: aberastu burtsan jokatzeaz. Euskalkien araberako banaketa izan ohi dute hiru forma hauek. Sarriago aurkituko dugu -tzeaz kausa baliokoa ekialdeko euskalkietan, mendebaldeko hizkeretan baino: Zer axola dizu, zer irabazi dut bekaturik ez egiteaz (Elizen arteko Biblia); Victoriari ez naizela bidaiari ona azaltzen ahalegindu nintzen, edonora joanda ere ez baitut lortzen bertan egoteaz gozatzea (Saizarbitoria); Ez jeus egiteaz beraz ikhasten da gaizki egiten (Etxeberri Sarakoa). Mendebaldean, aldiz, -tzearekin perpausak baliatuko lirateke: Zer irabazten duzu lagunak haserretzearekin?

Gobernatzailea etorri predikatua edo horren sinonimoren bat denean, -tzeaz izango da ekialdeko forma ohikoa, eta -tzetik mendebaldekoa: Zeren nola herri guztietan ohi baita komunzki zenbait alfer eta iende galdu, eta hek anhitz kalte eta nahasketa egiten baitute, ontasun handia heldu zaika herriari halako heken kentzeaz. Nola lurrari ere heldu baitzaika probetxu iorratzeaz eta belhar gaixtoen atheratzeaz (Axular).

30.6.3.2.5b Aski arruntak dira halako kausa zentzua duten -tzeaz osagarriak: Poz hartzen dut hain jende bizkorra zaretela ikusteaz; Bear dugu ba eskatu ta eskatu beti, ez aspertu eskatzeaz ta ez berantetsi eskatua (Inza).

Bai kausa zentzua dutenak eta bai zentzu erreferentzial hutsa dutenak trukagarri dira absolutiboarekin (eta eragiletasuna tartean denean ergatiboarekin ere bai): Pozten naiz hain jende bizkorra zaretela ikusteaz / Pozgarri zait ikustea hain jende bizkorra zaretela / Pozten nau hain jende bizkorra zaretela ikusteak; Luze mintzatu ziren langabetuen aldeko neurri bereziak hartzeaz / Eztabaidagai erabili zuten langabetuen aldeko neurri bereziak hartzea. Trukagarritasun hori kontuan hartuta, ez da harritzekoa -tzeaz perpausa erabiltzea absolutiboaren lekua beterik dagoenean: Ea ez duzuen ahazten ate-leihoak ondo ixtea / *Ea ez zaren ahazten ate-leihoak ondo ixtea (egiletasunik ez) / Ea ez zareten ahazten ate-leihoak ondo ixteaz; Damu dut / damutu zait latina ikasi gabea izatea / *Damutu naiz latina ikasi gabea izatea / Damutu naiz latina ikasi gabea izateaz; Hauteskundeak aurreratzea aipatu du hitzaldian / *Hauteskundeak aurreratzea aritu da hitzaldian / Hauteskundeak aurreratzeaz aritu da hitzaldian.

Halako joskerara biltzen dira predikatu gobernatzaile asko eta asko: ahantzi/ahaztu, arduratu/kargutu, huts/hogen/bekatu egin, kontu/arta egin, interesatu, mintzatu (eta sinonimoak, jardun eta ari izan barne), oroitu/gogoratu/akordatu, zalantza/duda egin… Hona adibide batzuk: Aitzitik haserretzeaz bezala, ez haserretzeaz ere egin diteke bekhatu (Axular); Laburregi mintzatzeaz ere huts egiten da, zeren halako mintzaira baita eskasa, eta eskergabea (Etxeberri Sarakoa); Eguneroko gauzez ahazten hasi zelako: arrainari ura aldatzeaz, adibidez, edo ogia erosteaz (Zaldua); Arduratuko al zara hura ekartzeaz? (J. Zabaleta).

30.6.3.2.5c Predikatu gobernatzaile askok erreakzio psikologikoa adierazten dute: ahalketu, amorratu, arduratu/axolatu, arranguratu, asaldatu, aspertu/gogaitu, atsegin hartu, atsekabetu (atsekabe izan-ukan/hartu), aztoratu, burlatu/trufatu, damutu (damu izan-ukan / hartu), harritu, harrotu, haserretu, lotsa izan, lotsatu, nazkatu, nekatu, poztu (poz hartu), sumindu, tristatu… -tzeaz perpausak erreakzioaren kausa adierazten du (-tzeak ergatiboaren bidez ere eman daiteke kausa): Horrek harritu nau: zuk hain eskuzabal jokatzeak / Horretaz harritu naiz: zuk hain eskuzabal jokatzeaz; Hori/horren ikusteak eta entzuteak erdiratu dit bihotza / Hori/horren ikusteaz eta entzuteaz daukat bihotza erdiraturik.

30.6.3.2.5d -tzeaz perpausak eta aldaera burutua. -tzeaz perpausek duten kausa zentzua dela eta, perpaus osagarriaren adierazia predikatu nagusiarenaren aurretik irudikatzen da denboran eta logikan. Perpaus nagusiak adierazten duenaren kausa da osagarria. Gerta liteke denbora tarte nabarmengarria izatea erreakzioa eragiten/eragin duen gertakaritik erreakzioa gertatu/gertatzen den unera. Eta kontuan harturik -tzeaz perpausa (-tzeak perpausa bezala) ez dela markatua alde horretatik, beste molde batera jo behar da, baldin eta argi utzi nahi bada gertakari eragilea dagoeneko burutua dela. Horretarako, Iparraldean, bait- perpaus jokatua (§ 30.6.2.5) baliatzen da maiz halako predikatuen osagarritzat; hau da, -tzeaz perpausen aldaera burututzat: Harritu naiz hain eskuzabal jokatu baituzu [ez-markatua: jokatzeaz]; Damutu zen diru guztia xahutu baitzuen [ez-markatua: xahutzeaz].

Jokatugabeak ere, ordea, ematen du aukera burututasuna markatzeko euskalki guztietan: Bai ordea damu hartzen dut, iendek ene baithan eztenaren erraiteaz, eta bai batzutan denaren ere agertzeaz eta banatzeaz (Axular); Eta hala badirudi ezen purgatorioetan daudenek, eztutela deusez ere hanbat damu, eta atsekabe izanen, nola denboraren galduaz, gaizki enplegatuaz, eta bere buruen bere borondatez, aphur bat bedere, ez pentsatuaz (Axular); Gero, elkarri bostekoa estutu ondoren, akituak, hitzik aurkitu ezinik, banandu egiten ziren, nor bere argudioak hortzen artean oraindik, batak besteei bere usteak eztarrian ezin hondoratzeaz damu harturik (K. Zabala); Bañan damutu zitzaion prest aski gisa artan jarria (Iztueta).

Dena dela, aldaera burutuak partizipio burutuaren forma hartzen du, baina ez haren esanahi ohikoena. Ondoko adibide bikoteak erakusten du zein den aldea: Pena hartuko dute denbora galduaz [= galdutako denboraz] / Pena hartuko dute denbora(ren) galduaz [= denbora galdu baitute / dutela eta]. Bigarrena, -tzeaz perpausaren aldaera burutu markatua da: Ez dute axolarik denbora(ren) [noiznahi] galtzeaz / Ez dute axolarik denbora(ren) [ordurako] galduaz.

Partizipio burutuaren bi adiera horien arteko nahasbidea saihesteko, bada burutuaren beste forma bat, ‘partizipio burutua + izan’, gaur egungo prosan erabiliena, nahiz tradizioan izan erantsi gabeko moldea izan araua: Ez dute axolarik denbora galdu izanaz; Damutu zen Jauna gizakia egin izanaz (Elizen arteko Biblia); Harro egongo zara, noski, hain luze hitz egin izanaz. Baina, esan bezala, izan gabekoa da tradizio zaharrekoa: Orduan heuregiago izanen zare zure ixil egonaz, solhas luzerik eginaz baino (Pouvreau).

Aldaera burutuaren aukera hori, bestalde, ez da -tzeaz perpausen berezitasuna. Beste moldeetan baino ohikoagoa da, baina, berez, aukerakoa da beste -tzea nahiz [-tzea (+ atzizkia)] perpaus osagarri gehienetan: Gero zuzendariak halako presa izatea ez zetorren bat bilera atzeratu izanarekin; Gaixorik egon izanak dakar ondorio hori; Zer egin bihar dau, gaixki esana entzunagaz pekaturik ez egiteko? (Frai Bartolome); Makal egonak egiten dau ori (Kirikiño).

30.6.3.2.5e Guztira ere, ez dira adibide gehiegi ageri tradizioan, beste aukera batzuk baitaude lehian: -tzeak, -turik/-tuta, bait-, eta, aski arrunt, -tzea soila (-z gabea): Poztutzen naiz zu ezagutzea [+ ezagutu (izan)a] (Izeta).

30.6.3.2.5f Kontrola. -tzeaz perpausak gobernatzen dituzten predikatu askok ez dute kontrolik ezartzen, nahiz erreferentziakidetasuna gerta daitekeen. Beste batzuek, ordea, subjektuaren kontrola ezartzen dute. Mota honetakoak dira ahantzi/ahaztu, oroitu/gomutatu, arduratu/axolatu.

30.6.3.2.6. -tzeari perpaus osagarriak

30.6.3.2.6a Bost sailetan bana daitezke, esanahia kontuan hartuaz, -tzeari osagarrien predikatu gobernatzaile ohikoenak:

a) EKIN, atxiki, egon (Ipar.), eman, eutsi, heldu, jarraitu, lehiatu, lotu, utzi…

b) UKO EGIN, baietza/ezetza eman, baietz/ezetz esan, muzin/ihes egin…

c) DEITU, esan, izena eman…

d) IRITZI, estimu/beldur/gorroto izan, gustua hartu, garrantzia eman…

e) Gainerakoak: BEGIRATU, begira egon, zer izan…

EKIN eredukoek aspektu-parafrasien tankera dute, ez baitute, erabilera horretan behintzat, eduki lexiko handirik. Horrekin loturik, kontrolatuak ere badira; kontrola subjektuak ezartzen du: Han ekin diozu [*ni/*hura/ZEU] lau hankan ibiltzeari.

Uko/muzin/ihes egin predikatuek ere kontrola ezartzen dute hiztun gehienen erabileran, baina badirudi batzuek ontzat ematen dituztela kontrol zuzenik gabeko esaldiak ere, baldin eta normalean kontrolatzaile denaren ardurapean edo bada osagarriaren subjektua: Uko egin nion haurrak lagunarenean uzteari [kontrolatua], ?Uko egin nion haurrak lagunarenean geratzeari [kontrol formalik ez, baina osagarriaren subjektua, kontrolatua litzatekeenaren ardurapekoa da]; *Haurrak uko egin zion nik hura lagunarenean uzteari.

-tzeari perpausa gobernatzen duten predikatu hauek ez dute kontrolik ezartzen: etekina/fruitua/zukua atera, oztopoa(k)/traba(k) jarri.

30.6.3.2.6b -tzeari perpausetan datiboa ezin izan daiteke kontrolatzailea, perpaus osagarria bera baitoa datiboan. Datiboaren lekua harturik egote horrek badu beste ondorio bat ere: nekez baino ezin da aplikatu aditz arazleen joskera arrunta (§ 23.2.1.2), batez ere lehen sailekoetan (baina ez haietan bakarrik): ???Lau hankan ibiltzeari ekinarazi digu; *Erretzeari utziarazi dio; *Gauez gidatzeari gorroto izanarazi dizu. Erabateko ezinik ez dago, ordea: Kargua hartzeari uko eginarazi zien.

30.6.3.2.6c Predikatu gobernatzaile batzuk joskera bitasuna ageri dute, itxura denez zentzua aldatu gabe (kasu bietan ere kontrola dago): -TZEARI eman (zaio)²⁴⁵ / -TZERA eman (da)²⁴⁶, -TZEARI jarraitu (dio) / -TZEN jarraitu (du). Ez da, bestalde, harritzekoa, aurrerago ikusiko dugunez beste osagarri batzuetan ere ikus daitezkeelako bitasunak (eta hirutasuna ere bai kasuren batean): -TZEN saiatu / -TZERA saiatu / -TZEKO saiatu.

30.6.3.2.6d Ez da oso emankorra -tzeari perpaus osagarrien jokaera, -tzeaz perpausekin alderaturik bederen. Hona gaurko testuetako zenbait adibide: Gainerakoak, horren berri jakitean, beldur izango dira eta horrelako gaiztakeria egiteari uko egingo diote (Elizen arteko Biblia); Inolako aipamena egiteari ihes egin zioten, bestalde (K. Zabala); Hainbat jira eta buelta eman ostean, alferrikakoa iritzi zion lo egiteari (Morillo); Antzina, estimazio omen zioten hurritzezko ibarbasotxoak egiteari (P. Zabala); Argizarizkoa dut bihotza Walserrek bere adiskidetzat hartu nauenetik, eta inoiz ez bezalako zentzua ikusten diot orain lo egiteari (Lertxundi); Hots-bilkura baten ordez beste hots-bilkura ahulago bat egiteari esaten zaio ahultze edo lenitio (Oñederra); Ez hartzea pentsatu zuen, erdi lo baitzegoen, eta egoera hartan gorroto zion hitz egiteari (M. A. Mintegi). Beste hauek, berriz, tradiziokoak dira: Orain, gogo osoz, bere neurriko euskal nobela bat egiteari lotu nahi bazaio, beldurrik gabe egingo nuke hori ere emango digula (Mitxelena); Bainan azkenean jarria zen osoki gurekilakoaren ahalik hobekiena egiteari (Hiriart-Urruti); Itxi daiogun ekatxa zelan amaitu zan esateari (Agirre); Bere eskuz ekin zion landare-zuloak egiteari (Munita); Bada darraiozunean bekatu egiteari, Jangoikoaganik urrinduten zareanean, geienez gaztea zara, sendo, osasundun ta indartsu zagoz (Añibarro); Nola dabilan jakiteari lehiatu gogo naiz, badakialarik arren ez nitakela nehondik hel (J. Etxepare).

30.6.3.2.6e -tzeari utzi/laga egituran egiazko konplementazio erlazioaren ordez, aspektu-perifrasia dugu (§ 30.1.2.3c): Edo edateari eta erretzeari utzi, edo laster hilko haiz (Jimenez); Koadrilako bat, Iñaki, aspaldi ikasteari utzi eta gau-eskoletan euskara-irakasle hasitakoa (X. Mendiguren Elizegi); Ez zion, ordea, negar egiteari utzi kalera irtendakoan ere (Lertxundi).

30.6.3.2.7. -tzeak perpaus osagarriak

30.6.3.2.7a Aurreko sailetan aipatu dugunez, ergatibozko perpausak dira kausa adierazteko moldeetariko bat: Gehiegi erretzeak hondatuko zaitu. Mota honetako predikatu (konplexu) gobernatzaileak aurkituko ditugu adibideetan: aberastu, akuilatu/kitzikatu, alaitu/baretu/gogobete/lasaitu/poztu, aitzinatu/aurreratu, aldatu, altxatu, amorratu, amorrua eman, animatu, apaldu, areagotu, arindu, asaldatu, askatu/libratu, aspertu/gogaitu, atzeratu/gibelatu, aztoratu, beldurtu/estutu/ikaratu/izutu/larritu, berretu, denbora eraman, erotu/zoratu, erraztu/zaildu, galdu, harritu, harrotu, indartu, itundu, kalte/mesede egin, lotsatu, min egin, min/pena eman, nahigabea eman, piztu/suspertu, tristatu, tronpatu, zapuztu… Guztiek behar dute, jakina, du (edo dio) motakoak -tzeak perpausa onartu ahal izateko. Da/du alternantzia duten aditzetan (‘inkoatibo’/‘kausatibo’), ohikoa izaten da -TZEAK harritu, harrotu, aztoratu, lotsatu… du / -TZEAZ harritu, harrotu, aztoratu, lotsatu… da (§ 30.6.3.2.5c). Hona -tzeak perpausen zenbait adibide: Zuekin ibiltzeak ez dit egin kalte (Uztapide); Bere sor-herri Saran galtzeak baino anitzez min gehiago egin zion haren bihotzari, bere Canbo maitean ez nausitzeak (Hiriart-Urruti); Ollo bat iltzeak naigabea emango zion (Anabitarte); Gauza batek bakarrik ituntzen nau: zazpi illabete oietan zure eskutitz bat bakarrik ez izateak (J. A. Irazusta); Ikaratzen du ikusteak nola zuritzen eta defendatzen duten maitasun kaltegarri hori (J. M. Lekuona); Sartzen den bakoitzean hain txikia izateak harritzen du, jostailuzkoa dirudi, lego edo mekano bat bezalakoa da (Alonso).

Ohart gaitezen irakurketa arazle nabarmena dutela du moldeko predikatu horietako batzuk: aldatu (du), altxatu (du) edo amorratu (du), esaterako, aldarazi, altxarazi edo amorraraziren sinonimotzat har daitezke. Predikatu nagusiaren aurretiko irakurketa izan dezake ia beti osagarriak eta, horrenbestez, partizipio burutuaren forma ere har dezake atzizkiak: -tu (izan)ak (§ 30.6.3.6).

30.6.3.2.7b Ondorioa ere perpaus jokatugabea izan daiteke: Senarrak ezkutuan edateak eragin/ekarri du familiak behea jotzea. Predikatu jakin batzuk espezializaturik daude perpaus egiturako kausaren eta ondorioaren arteko lotura egiten; predikatuok du motakoak dira: (zerk zer) ekarri, eragin, erakarri, sortu, -arazi… Basoak galtzeak, ordea, giro-aldatzea ekarri die; ta lurrak galtzea… (Munita). Jakina, horrek ez du esan nahi predikatu gobernatzaile hauekin ondorioak beti perpaus egiturakoa izan behar duenik: Senarraren portaerak eragin du familiaren galera; Bakarrik ez ibiltzeak ez du, honelako gaietan, onura baizik ekartzen (Mitxelena); Erresuma guziek diote elgarri: / frantses populua da orai hola jarri: / ume anitz galtzeak du apal-arazi (M. Etxamendi); Munduaren errankizunak, munduari atsegin egin nahi izateak, zertarat ez dezakete erakhar bat-bedera (Larregi).

-tzeak eta -tzea, hau da, bai kausa eta bai ondorioa perpausak direnean, adierazpena generikoa izaten da askotan (nahiz ez beti, goraxeagoko adibideak erakusten digunez): Bizitzeak berekin dakar zahartzea. Adierazpena orokor samarra ez denean, bestelako joskerak agertzen dira: Krisian sartzeak eraman/behartu du Patxi etxea merke saltzera / ??Krisian sartzeak eragin du Patxik etxea merke saltzea / ???Krisian sartzeak eragin dio Patxiri etxea merke saltzea.

30.6.3.2.7c Kausa-ondoriozkoen artean sartzekoak dira predikatu (konplexu) hauek ere: ongi/gaizki/itsusi eman, ondorio/ordaina izan: Horra, Pello, nola abila izateak, batzuetan on bada, bertzetan ez duen ondorio onik (J. B. Elizanburu); Ez du ondo ematen ikasleei mehatxuka aritzeak [ondorioa: itxura on/txarra].

Beste predikatu batzuk ez dagozkio kausa-ondorio eskemari, hala nola balio/merezimendu izan, adierazi, agindu (du/dio), esan nahi, irudi izan (predikatu osagarriko egitura): Ez du deus balio usain onez betherik ibiltzeak, eta are gutiago berari dagokan baiño soiñeko arropa ederragoak erabiltzeak (Axular); Zer adierazi nai du Apostolikoa izateak (Ubillos); Ta koroa eder ark, ta alako Santuen artean ura egoteak ori esan nai du (Kardaberaz).

Predikaturen batek zerk zerekin joskera eskatzen du: Tripa handia izateak ez du zerikusirik moko-fina izatearekin. Inoiz, metaforikoa izan daiteke esapidea: Zeren hala ibiltzeak eztu usan ona (Axular); Biziro maite degun norbaiten zorionaren iturribide izateak, norkbere garaikundeak baño atsegin lasaiagoa ta zorion aundiagoa aizatzen dio maiz gizon zintzoaren biotzari (Barrensoro).

30.6.3.2.7d -tzeak perpausek ez dute kontrolik ezartzen, nahiz erreferentziakidetasuna izan ohikoena, besterik markatu ezean: Hainbeste erretzeak hondatuko zaitu [zuk erre, zu hondatu]; Ingurukoek hainbeste erretzeak hondatuko zaitu.

30.6.3.2.7e Aldaera burutua ere aurki dezakegu, -tuak / -tu izanak. Ondorioa gauzatzerako, kausa burutua dela nabarmentzeko baliatzen da: Lagunak gezurra esan izanak mintzen/mindu nau; Lagunak gezurra esateak mintzen/mindu nau. Esan dezagun, bidenabar, izateak formaren aldaera burutua izanak dela: Pobre izateak samintzen zaitu; lehenago aberats izanak saminagotzen; Orra zer dakarren Jaunaren laguntza bere alde ez izanak (Lardizabal).

30.6.3.3. -tzen perpaus osagarriak

30.6.3.3.1. Forma eta esanahia

30.6.3.3.1a Formaz berezi samarra da -tze atzizkian²⁴⁷ oinarritutako forma hau gainerakoen aldean, inesiboaren -n marka zuzenean lotzen baitzaio aditz izenari, mugatzailerik gabe²⁴⁸, leku izenetan bezala. Badira, gainera, euskalkien arteko desberdintasunak forma honen erabileran. Batetik, bizkaieraren zati handi samar batean -t(z)en perpausak erabiltzen dira beste euskalkietan -tzera perpausak erabiltzen diren testuinguru batzuetan (mugimenduzko predikatuekin bereziki): lagunari bisita bat egiten joan da (bizk.) / lagunari bisita bat egitera joan da (orokorra). Bestetik, mendebalde/ekialde banaketa nabari da -tzen/-tzera perpaus osagarri mota askotan (gipuzkeraren barruan ere bai askotan): ausartu/utzi/saiatu… egiten/egitera. Baina hori joera orokorra baino ez da; gero kasu bakoitza eta erabilera bakoitza ikusi behar da, banaketa ez da beti berdin gertatzen eta.

Esanahiari dagokionez, burutugabetasuna adierazten du -tzen perpausak; hau da, prozesu bat bere irautean, ez amaiturik. Zertan? galderari dagokio: lan egiten, baratza lantzen, mintzatzen, zimeltzen, josten, aspertzen… Prozesuak egile bat izanez gero, -tzen perpausak jarduera²⁴⁹ adieraziko du; hori du ohiko adiera.

30.6.3.3.1b Esanahiari erreparatzen badiogu, hiru sailetan bana ditzakegu perpaus osagarri jokatugabe hauen predikatu gobernatzaileak (Aurreraxeago aipatuko ditugu aspektu-perifrasiak osatzen dituztenak: hasi, jarraitu…): jarduera predikatuak (jardun, aritu, ibili…); jardueren kudeaketari dagozkionak (jakin, trebatu, ikasi, saiatu, moldatu, asmatu, oldartu, tematu, trebe izan…); eta hautemate-prozesuak (jarduerak barne): ikusi, entzun, hauteman, aurkitu…

Batzuetan gobernatzaile espliziturik gabe agertzen dira -tzen perpausak, eta eduki semantiko gutxieneko predikatu gobernatzaile bat ulertzen dugu halakoetan: Goizian diru kontatzen / tabernarako plantatzen / bazkari ona tokatzen / kaña artuta kopak eranaz / erari fiña jokatzen / egiñik eztet ukatzen / oraiñ ezpañak nekatzen / zardiñ-ezurra txupatzen (Xenpelar). Oso ohikoa da erabilera eliptiko hori erregistro batzuetan.

30.6.3.3.1c Kontuan izan behar da, bestalde, aditzek adiera bat baino gehiago izan dezaketela; esaterako, lagundu aditzak badu erregimen-bitasuna —du Iparraldean eta dio mendebaldean— eta adiera-bitasuna —‘laguntza eman’ eta ‘konpainia egin’—. ‘Laguntza eman’ adierakoa da -tzen osagarria hartzen duena, ez bestea: Lagunduko dizut etxeko lanak egiten [laguntza]²⁵⁰ / Lagunduko dizut/zaitut etxeraino [konpainia].

30.6.3.3.1d Irudikapenezko predikatuak —irudikatu, marraztu, margotu, grabatu, gogoratu/oroitu (irudimenean irudikatu)…— eta aurkikuntzazko predikatuak ere —aurkitu/ediren/idoro/kausitu, atzeman/harrapatu…— hautematezkoen antzekoak dira. Alegia, atzemate orokor bati dagozkionek osatzen dute saila: ‘norbaitek zerbait/norbait prozesu/jarduera batean atzeman’; ‘norbaitek zerbait/norbait prozesu/jarduera batean ikusi/entzun (begiz/belarriz atzeman)’; ‘norbaitek zerbait/norbait prozesu/jarduera batean irudikatu (euskarri batean atzeman)’. Existentzia-predikatua, edo ageri izan ere esanahiz hurbil daude aurkikuntzakoetatik: Atarian neskatila bat ikusi dugu / ageri zen / bazen jendeari loreak banatzen.

30.6.3.3.1e Perpaus osagarriko subjektuak, bestalde, ‘egiletasuna’ eskatzen du. Ez dira nahasi behar, ordea, ‘egiletasuna’ (rol semantikoa) eta ergatiboa izatea (funtzio gramatikala). Argi ikusten da aldea hurrengo adibideetan: Aurten ikasi dugu aberatsengana hurbiltzen; *Aurten ikasi dugu erortzen; Aurten ikasi dugu nagusia engainatzen; *Aurten ikasi dugu hondoa jotzen. Hurbildu eta engainatu nahita egiten dira, ‘egile’ bat eskatzen dute. Erori eta hondoa jo, ostera, nekez egingo ditugu geure borondatez, geuk nahita.

Egilerik gabeko prozesuen eragile denak ere har dezake subjektuaren lekua: Egosten jarri/utzi ditut babarrunak [nik jarri/utzi, babarrunak egosi]. Objektua da, beraz, kontrolatzailea jarri/utzi²⁵¹ (du) moldeko predikatuetan; osagarritzat, berriz, prozesuak zein jarduerak adierazten dituzten perpausak hartzen dituzte. Alde horretatik, hautematezkoen egitura bera dute; alde bakarra, ergatibozko subjektua hautemailea izatea kasu batean eta eragilea bestean: Koplak kantatzen entzun ditut bertsolariak; Koplak kantatzen jarri ditut bertsolariak.

Baina utzi aditzak egiletasuna garbi markaturik duenean, ez da erabiltzen joskera hori: Hiltzen utziko zaitu [hil: subjektu jasailea]; *Irabazten utziko zaitu [irabazi: subjektu egilea]. Halakoetan, utzi predikatuaren dio jokoa baliatzen da, eta datiboak hartzen du kontrola: Irabazten utziko dizu; Gainezka egiten utzi dio babarrunen lapikoari. Utzi predikatu honen esanahia bera ere bestelakoa da: ‘baimendu, ez galarazi’. Beraz, esan daiteke bi utzi ditugula: utzi₁ (du), oinarrizko zentzua duena, batetik (perpaus osagarririk gabeetan ageri dena: botila erortzen utzi; edo egilerik gabeko prozesua adierazten duen babarrunak egosten utzi ditut modukoetakoa), eta utzi₂ (dio), ‘ez galarazi’ zentzua duena. Utzi₂ horri dagokion joskera eta adiera hori -tzen perpausa inplizitua den esamoldeetara ere zabaltzen da, erabilera horretan: Ez digu utzi erabakitzen; Utziko al diozu bakean? [= nahi duena egiten]; Utzi niri. Berdin gertatzen da lagundu aditzarekin ere: Lagunduko dizut (hori egiten).

30.6.3.3.1f Predikatu gobernatzaile gehien-gehienek jarduerazko zertan osagarriak baino ez dituzten hartzen, baina batek edo bestek baditu bestelako joskera eta adierak ere: Jakin/ikasi komeni zaizuna egiten; Jakin/ikasi zer komeni zaizun / komeni zaizula. Antzeko aukera-bitasuna dugu hautematezko batzuetan ere: Ikusi/entzun sartzen; Ikusi sartu den / sartu dela. Antzeko bitasuna dugu tarteka jokatugabeen artean ere: Zaila da dena jakiten/jakitea; Ahaztu zaio tangoak kantatzen/kantatzea. Baina ez da sinonimiarik gertatzen -tzen perpausekin eta bestelako osagarriekin antolaturiko esaldien artean.

30.6.3.3.2. Aspektu perifrasiak

Ugariak dira -tzen osagai duten aspektu perifrasiak (§ 30.1.2.3c).

30.6.3.3.2a -TZEN ari izan (vs -TZEN aritu). Bi aditz ditugu hemen: batetik, ari(tu) jarduerazkoa, jardunen sinonimoa, subjektu egile bat duena, -tzen perpaus osagarriak hartzen dituena, eta, bestetik, ari (izan) aspektu perifrasi bat osatzen duena. Lehenak aspektuaren joko osoa du; bigarrenak, ordea, ez. Hurrenez hurren: Landarea mozten ari/aritzen/aritu da; Landarea zimeltzen ari/*aritzen/*aritu da. Agian egokiena jarduera adieraztekoa ez den ari (izan) defektiboa, aspektu perifrasi hustzat jotzea litzateke; hau da, aspektu markatzat hartzea. Jarduera adierako perifrasitzat har daiteke -TZEN ibili ere: Oraindik kontrolak jartzen ibiliko dituk, eta bien bitartean, Manuel hemen (Alberdi).

30.6.3.3.2b -TZEN hasi/jarraitu/segitu, akabatu/amaitu/bukatu aspektu perifrasiak. Hasi eta jarraitu predikatuek ere aspektu perifrasiak osatzen dituzte, ari izanek baino joskeraz beregaintasun handixeagoa izanik ere: Zimeltzen hasi/hasten dira loreak; Zimeltzen jarraitzen/jarraitu dute loreak. Baina Zimeltzen ari (*izaten, *izan) dira loreak. Eduki lexikoa ere ari izanena baino bereizgarriagoa da: Hasi baino ez da (egin) galtzak josten; Jarraitu, jarraitu du erortzen, baina geldiago. Aspektu perifrasiek berdin tratatzen dituzte egiletasunezkoak (§ 30.6.3.3.1e) zein bestelakoak: Josten/erortzen hasi da; Josten/erortzen jarraitzen du.

-TZEN hasi perifrasiaren antonimoa da -TZEN akabatu/amaitu/bukatu: Bukatu du elurra botatzen; Atsoak ez zian oraino akabatu erraten, hori da! (J. B. Elizanburu); Gauza horiek guztiak egiten amaitu zutenean (Zaldua). Baina, jarduera baten amaiera markatzeko adiera horrekin lehian, forma bera hartzen du gertakari kate bateko azkena adieraz dezakeen perifrasiak: Beste guztien gainetik agintzen bukatu zuen [azkenean, hori gertatu zen]. -TZEZ moldea ere baliatzen da jardueraren amaiera adierazteko: Irakurtzez bukatu eta Monari begiratu nion (Rey).

Beste predikatu batzuek ere badituzte aspektu edukiak, hala nola oldartu (hasiren kideko) eta tematuk (jarraituren kideko), baina predikatu beregainagoak dira, eta ez dute onartzen egiletasunik gabekorik: jokatzen/*lokartzen tematu da. Halakoak, beraz, nahiz eta aspektu-alderdi hori ere eduki, ezin dira hartu perifrasitzat, beren eduki lexikoari eusten baitiote.

30.6.3.3.2c -TZEN joan, egon perifrasiak. Badira beste perifrasi batzuk ere -tzen oinarri dutenak. Horietako bat da -TZEN joan gero eta gehiago nagusitzen ari dena tradizioko -TUZ joan perifrasiaren ordez: Galduz doa ohitura hori; Galtzen doa ohitura hori. Bestalde, -TZEN joan forma bera ageri da partiden-eta emaitzarekin lotua dagoen beste esapide honetan: Bost eta hiru galtzen doa. Kasu honetan, jakina, ezin da aspektu perifrasitzat hartu.

Ohikoa da -TZEN egon aspektu perifrasia ere, ari izanen ondoan: Ardiak zaintzen dago / Ardiak zaintzen ari da. Nabarmena da, bereziki, ari izan erabiltzen ez duten bizkaierazko hizkeretan, non, oro har, egonen eta ibiliren artean banatzen baitira egoera/jarduera adierak: Testuaren okerrak zuzentzen dago/dabil. Ari izan ezagutzen duten hizkeretan, berriz, banaketa hau da tradizioa duena: negarrez/galdez/oihuka/deika egon (egoera) / -tzen ari (jarduera).

30.6.3.3.3. Kontrola

30.6.3.3.3a Erreferentziakidetasun-jokoa era batekoa edo bestekoa izan daiteke osagarrietan (§ 30.2.5). -tzen perpaus osagarrietan perpaus nagusiak ezartzen dio perpaus osagarriari subjektu birtuala; ez da inoiz agertuko beste subjekturik halako osagarrian. Hau da, -tzen perpausen subjektua kontrolatua da: Saiatuko naiz (*zuk/*hark/…) ulertzen; Ikas ezazu (*hura/*ni/…) ez haserretzen. Ager daitekeen subjektu bakarra subjektu kontrolatu enfatikoa da: Saiatuko naiz neuk/neronek/nihaurk/*nik ulertzen.

Jakina, perpaus nagusia inpertsonala bada, subjektu generiko edo zehaztugabe bat ulertuko da osagarrian: Zaila da ikasi nahi ez duenari irakasten; Batek daki, zail da asmatzen zerbitzariak zer darabilen buruan nagusiak kargu hartzen dionean (Morales). Gehienetan, hala ere, bada kontrolatzaile zehatz bat perpaus nagusian, predikatu mota bakoitzaren arabera ergatiboan, absolutiboan edo datiboan doana: Zuk_i ez dakizu [Ø_i] halakoetan ez haserretzen; Orduan hasi zen Nekane_i [Ø_i] halakoak esaten; Hor jarri ditut porruak_i [Ø_i] poliki-poliki egosten; Nork erakutsiko dio horri_i [Ø_i] bazterrak horrela nahasten?

30.6.3.3.3b Kontrolaren ikuspegitik, bi sail bereiziko ditugu: hautematezkoak du motako aditzak dira beti eta objektua da perpaus osagarriaren kontrolatzailea: aditu/entzun, hauteman, sentitu, sumatu, atzeman/harrapatu, ekarri, entzun, imajinatu/iruditu, gogoratu/oroitu, irudikatu, trebatu (du), margotu/marraztu… Predikatu gobernatzaile hauek ageri diren perpaus nagusiko objektua bera da perpaus osagarriko subjektu aipatugabe, birtuala: Han ikusi zaitut gugana hurbiltzen/begiratzen. Argi dago adibide horretan zu (hurbildu) edo zuk (begiratu) direla isilpeko subjektuak, zu (ikusi) objektuak behartuak, kontrolatuak. Bigarren sailean bilduko ditugu jarduera predikatuak eta jardueren kudeaketari dagozkionak; da zein du motakoak izan daitezke eta perpaus nagusiko subjektua da kontrolatzailea: abil/antzetsu, iaio/trebe izan, bakarra/lehena/onena/txarrena/baldarrena/trebeena izan, erraz/zail(a) izan (da/zaio), ahalegindu, ausartu (da) mendebaldean, denbora pasatu, moldatu, saiatu, trebatu… Dusan Ivkovic entrenatzailea iaioetan iaioena da partidaren erritmoa kontrolatzen (Berria); Baina bera ere trebea da zoritxarra ekartzen (Elizen arteko Biblia); Ezin badut mundua aldatu, neure burua aldatzen saiatu naiteke bederen (O. Arana).

Beste predikatu batzuek, aldiz, datiboari esleitzen diote kontrola; besteak beste, aditz arazleek (§ 23.2.1.2): irakatsi, ahaztu, utzi, lagundu… Pianoa jotzen irakatsi dio; Ahaztu zaio pianoa jotzen; Lagunduko dizut etxeko lanak egiten.

30.6.3.3.4. Predikatu gobernatzaileen sailkapen formala

30.6.3.3.4a Hasieran esan dugu -tzen perpausek (irauten duen) prozesua (burutugabea) adierazten dutela; hori da oinarrizko esanahia. Prozesu hori, bestalde, izan daiteke berezkoa nahiz egileduna. Berezko prozesuan, prozesu horren eragile bat ere ager daiteke perpaus nagusian. Egiledun prozesua, jarduera edo dirauen ekintza da (psikikoak barne); egilea, perpaus nagusiko subjektua da.

30.6.3.3.4b Sailkapen formalago bat ere egin dezakegu, ordea, aurreko guztiak kontuan harturik, eta egiletasun ezaugarria ere sartuz. Predikatu gobernatzaile prototipikoak erabiliko ditugu egitura moten etiketatzat:

30.6.3.4. -tzera(t) perpaus osagarriak

30.6.3.4a Mota horretako perpaus osagarriek ezaugarri hauek dituzte: formaz adlatiboak dira, baina adierazten duten mugimendua ez da fisikoa baizik gogoarena; alegia, nora abstraktu bat. Bestalde, egitura kontrolatuak dira, -tzen osagarriak bezalaxe.

-tzera perpausen ezaugarriak -tzen perpausekin erkaturik. Ezaugarri gehien-gehienetan kide-kidekoak dira bi perpaus mota horiek. Formaren aldetik, biak dira mugatzailerik gabeak: -tze + -n, -tze + -ra. Esanahiaren aldetik ere ez dago alderik; euskalki aldaerak dira: Etxera noa telebistan finala ikusten (bizk.); Etxera noa telebistan finala ikustera (orokorra); Ez utzi galtzera (ek.); Ez utzi galtzen (mend.). Bada, hala ere, bi formen arteko oposizioren bat, jaten eman / (zerbait) jatera eman bikotean ikus dezakeguna. Lehenak, jaten formak, prozesua bere irautean adierazten du; bigarrenak, jatera, mugimendu bat (irudizkoa bederen) osagarriak adierazten duen zer abstraktua (gertakaria) helmuga duena.

Nolanahi ere, esapide finko eta bakanak dira halakoak, eta nekez aurkituko dugu -tzen/-tzera oposizio soilaz sistematikoki bereizten den esanahirik: osagarriok gobernatzen dituzten predikatuen araberakoa izango da esanahia, nahiz hizkera batek -tzen eta besteak -tzera aukeratu horretarako. Oro har, ekialdeko hizkerek -tzera molderako joera handiagoa ageri dute mendebaldekoek baino. Baina bi moldeak ere aurki ditzakegu euskalki berean; gipuzkeraz, esaterako, -tzera zein -tzen aurkitzen ditugu saiatu predikatuarekin (baita -tzeko ere): Saiatzen dira atzgura kentzera, baña ezin iritsi dira lepora muturrarekin (Agirre Asteasukoa); Begira gurasoa, aurdun ez geratzeko saiatu ote zeran, dala edariz, dala beste modu itsusiakin (Agirre Asteasukoa).

30.6.3.4b -TZERA perpausak gobernatzen dituzten predikatuak. Goraxeago esan bezala, ‘mugimendu’ bat adierazten dute -tzera perpausekin antolaturiko esaldiek; mugimendu hori irudizkoa da beti, jakina. Mugimendu horren helmuga ez da leku fisikoa, zerbait abstraktuagoa baizik, gertakari bat, aditzak adierazten duen hori.

Horren arabera, hiru multzo bereiz daitezke: a) mugimendu fisikoa ere (nora) adieraz dezaketen predikatuak —etorri/ekarri, joan/eraman, iritsi, lerratu, abiatu, aurreratu, oldartu, makurtu…—. b) Predikatu espezializatuak —ausartu/behartu, deliberatu (da/du), bortxatu…—; itxura batean, gogo-mugimendu bat adierazten dute soilik, eta horregatik ez dute nora aukerarik: *Jauregira ausartu naiz. c) Bi sailen tartean geratzen dira GONBIDATU eredukoak: bigarren sailekoak bezalatsukoak dira esanahi ez-fisikoaren aldetik, baina nora argumentuak ere onartzen dituzte: Jauregira gonbidatu zaitut. Hala ere, -tzera perpausezkoen esanahi bera dute: Jauregira (etortzera) gonbidatu zaitut.

Aditz gobernatzailearen jokoa (da/du) eta, horrekin loturik, jasaile/egile/eragile jokoa kontuan harturik, honako moldeak bereiz ditzakegu.

Gogo-mugimendua mugimendu fisikoarekin batera etor daiteke: Gurera etorri da lan egitera / egunok pasatzera. Baina betiere zerbait egitera, ez zerbait gertatzera: *Gurera etorri da zahartzera. Datiboa agertzeak ez du aldatzen kontrola, nahiz beste erreferentziakidetasunen bat gehiago ezar dezakeen: Giltzak ematera etorri zaio; Agur esatera hurbildu nintzaizun.

Da moldekoak eta subjektuaren kontrola ezartzen dutenak dira beste predikatu hauek ere: abiatu, ailegatu/heldu/iritsi, altxatu, animatu, apaldu (da), arriskatu, atera/jalgi/irten, ausartu (ekialdean), behartu (da), deliberatu (da), egokitu (da), itzuli, jaitsi, jarri, joan, jolastu (da), kondenatu (da), lehiatu, lerratu/limurtu, ohitu/usatu (da), prest izan/egon, umildu…

Joskera horretan ez da lekurik datiboarentzat. Predikatu sorta guztiz mugatu baten kasuan, bada salbuespen bat bederen egiletasunari dagokionez, 2. sail horretan: Konpontzera ekarri/eraman/bidali ditut bafleak. Bistan da badela hor egileren bat, baina ez dira, noski, bafleak, baizik eta konpontzailea. Bestalde, egitura kontrolatua denez, bafleak da konpondu predikatuaren subjektu isila; eta horrek esanahi pasibo-antzekoa eskatzen du: bafleak konpondu(ak izan) daitezen. Baina, egitura pasiboek ez bezala, osagarri zuzena eraman dezakete halakoek: Lokarriak aldatzera ekarri ditut zapatak. Inoiz anbiguotasuna gerta daiteke egiletasunezko arruntaren (osagarriaren objektua egile) eta beste molde berezi horrelakoen artean: Analisiak egitera bidali du aita. Pragmatikoki erabakitzen da hor ‘aita’ horren papera zein den: berak analisiak egin (egiletasun arrunta) ala berari (norbaitek) analisiak egin (molde berezia).

Molde berekoak dira beste predikatu hauek ere: akuilatu/kitzikatu, altxatu (du), animatu (du), apaldu (du), atera (du), bortxatu (du), bidali/igorri (du), bultzatu, eman (du, Ipar.), gogatu/limurtu, jaitsi (du), kondenatu (du)…

Sail bat osatuko luke, ekialdeko erabileran, -tzera utzi moldeak, berak bakarrik. Izan ere, ekialdean, 2. sailekoen joskera berera biltzen da utzi predikatua, baina egiletasunik gabekoak ere hartzen ditu: Hark ez lituzke utziko horrela jokatzera/usteltzera. Mendebaldeko erabileran, joskera bana eskatzen dute egiletasunezkoak eta besteak (§ 30.6.3.3.1e): Hark ez lieke utziko horrela jokatzen; Hark ez lituzke utziko horrela usteltzen.

Hona -tzera perpausen zenbait adibide: Semea ohandotarren etxera joatera eta Karlosi barkazioa eskatzera behartu nahi izan zuen (Navarro); Piano- ikasketen egitera igorri nahi izan zintuen (Montoia); Hizketan jarraitu zuen Madame Beylek, ni bere museoa bisitatzera gonbidatu izanaren misterioa argituz (Lertxundi); Bulego hartara ikerketa bat egitera bidali ninduten (Olarra); Galdetzera ausartu nintzen zer zela eta joan nahi zuen Paderbornera (Ladron Arana); Bada baldin izanen bada firmetasunik gero, behar da perseberatzera eta firme egoitera enseiatu orai (Axular); Lehiatu zen hari bere atsegina seinalatzerat: bazakizkien bisita hari zarraizkon obra miragarriak (Larregi).

30.6.3.4c -TZERA joan, -TZERA eman aditz perifrasiak. Bi aditz perifrasi osatzen dituzte -TZERA perpausek: joan aditzarekin lehena, eman aditzarekin bigarrena.

30.6.3.4d Aspektu inkoatiboa (§ 23.2.2.2c, § 23.2.2.2d, § 23.2.2.2f) adierazteko erabiltzen dugu -TZERA joan perifrasia: Hori esatera zihoala, isildu egin zen bat-batean; Horra, desagertzera doa bera ere (M. Etxebarria). Aski erabilera zabaldua du tradizioan ere, baieztapenetan bederen, eta adizki sintetikoekin ere bai: Kantatutzera nua bistan ikusiya (Xenpelar); Zure solasak niri damu egitera dohazi (Duvoisin); Bekatu baten egitera zoazinean (Axular); Dei egitera nuako Praiskari (Mogel). Perifrasi honen ondoan baditugu bestelako egiturak ere aspektu ‘inkoatiboa’ adierazteko, hala nola, -tzeko zorian egon/izan, -tzear egon/izan edo -tzeko izan: Hiltzeko zorian da(go); Erortzear da(go); Oraintxe/laster/aurki jaisteko(a) da.

Aspektu inkoatiboa adierazten ez duten -tzera joan perifrasiak ez dira hain naturalak, perifrasirik gabeak izaten baitira aukeran: ?Ez noa esatera zer pentsatzen dudan [ez dut esango zer pentsatzen dudan]; ??Goazen idaztera batuaren emaitzak [idatz ditzagun batuaren emaitzak]; ???Ahoa zabaltzera joan/joaten denean…

Ez da zalantza handirik izaten benetako gobernatzaile-osagarri antolaera duen -TZERA joan eta bestea, perifrasia, bereizteko. Lehen kasuan beregaintasuna dute zertara osagarriak eta joan aditzak, joskeraz eta esanahiz: Banoa. Zertara? Lanak egitera. Perifrasi inkoatiboa denean, ostera, osagaiek ez dute halako beregaintasunik: Isiltzera noa. *Banoa. Zertara? Isiltzera. Bestalde, hitz ordena ere askeagoa dute perifrasiek: ??Kantatzera nator bertso bat edo bi [bertso bat edo bi kantatzera nator] / Kantatzera noa bertso bat edo bi [kantatuko ditut / kanta ditzadan bertso bat edo bi].

30.6.3.4e -TZERA eman moldeak esapide berezi batzuk ematen ditu (jakitera/aditzera/ezagutzera eman) perifrasitzat jo beharrekoak, esaldiak hartzen dituen osagaiak emani baitagozkio, eta ez -tze(ra) aditz izenari. Esanahiaren aldetik, jakinarazi, adierazi edo ezagutarazi aditzak dira perifrasi horren sinonimo hurbilak. Halakoetan, bada, ez da perpaus osagarririk, aditz izenaren bestelako erabilera bat baizik, aditz lokuzio finko bat osatzen duena: *[Berlinen ezagutzera] eman du filma / Ezagutzera eman du filma, Berlinen / Berlinen eman du ezagutzera filma.

30.6.3.5. Perpaus osagarri molde batzuen berezitasunak

Perpaus osagarri jokatugabeen atzizkiak aztertu ditugu, banan-banan. Baina atzizki batzuen eta besteen arteko alternantziak ere gertatzen dira predikatu gobernatzaileen arabera. Lehen ere aipatu dugu nahiko orokorra dela gobernatzaile berekin -tzen/-tzera alternantzia: lehena mendebaldekoa, ekialdekoa bigarrena (§ 30.6.3.3.1, § 30.6.3.4a). Orain arte emandako informazioa osatzera datoz hurrengo lerroak.

30.6.3.5.1. -tzen, tzera eta -tzeko alternantziak

30.6.3.5.1a Badira bai -tzen eta bai -tzera perpausekin konbinatzen diren predikatu gobernatzaileak: saiatu, en(t)seiatu, aienatu… Bereizketa orokorra mendebalde/ekialde dela esan dugu, baina, hizkera bakoitzarena da aukera. Ekialdean: Nola oraidanik behar dugun, geroko begira egon gabe, ontasunean irautera eta perseberatzera enseiatu (Axular); Zein tenplearen profanatzen ere enseiatu izan baita (Leizarraga). Gipuzkeraz: Ta elkar ezagutzera saiatzen ez geralako (Barriola); Eta uste onekin kanta, musika, festa eta jostaketen bidez, bere konzienzi galduaren imurtzi eta kezkak aienatzera al guziaz saiatzen zan (G. Arrue). Saiatu predikatua tradizioan -tzeko osagarriarekin ere agertzen zen: Begira gurasoa, aurdun ez geratzeko saiatu ote zeran (Agirre Asteasukoa).

30.6.3.5.1b -TZERA/-TZEKO alternantzia du prest izan/egon predikatuak: Adiskide minduarena egiteko prest nengoen (Epaltza); Baina zure malurek hunkitu naute, haiek ematzearren zernahi egitera prest egoteko heineraino (Jon Muñoz). Alternantzia erakusten dute honako predikatu konplexu hauek ere:

-TZEN/-TZEKO zail(a)/erraz(a) izan: Ingelesek eta ipar amerikarrek gustuko duten izen original horietako bat da, eta haien hizkuntza aldrebesetan esaten erraza da (Zubizarreta); Sendatzen errazak diren gaitz infekziosoen ondorioz hiltzen dira urtero milioika lagun (Berria); Izkribua ez da irakurtzeko zaila (Arkotxa); Senarraren trajea saltzeko zaila da (J. Zabaleta).

-TZEN/-TZERA/-TZEKO trebe/abil izan: Bera zen polizien aurka edozer aurtikitzeko trebeena (Borda); Laurehun mila gudari ziren, ezpata erabiltzen trebeak (Elizen arteko Biblia); Trebe baino trebeagoa izan da beti hitz berriak sortzeko (Mitxelena); Etzen trebe izandu bere etxean Jesus artzera (Mendiburu).

30.6.3.5.2. -tzea eta -tzen predikatu berarekin

30.6.3.5.2a Predikatu gobernatzaile berarekin aukerakoak direnean, ez dute zentzu bera -tzea eta -tzen perpausek. Lehenak gertakari bat adierazten du: Tangoa dantzatzea ahaztu zaio [tangoa dantzatu behar zuen eta ahaztu egin zaio hori egitea]. Bigarrenak, ostera, jarduera: Tangoa dantzatzen ahaztu zaio [lehen bazekien eta orain ez. Ahaztu zaio (ez daki jada) hori egiten].

Bereizkuntza bera dugu, oinarrian, zail(a)/erraz(a) izan predikatuarekin ere, nahiz esanahia bestelakoa izan: Zaila da (bihar/nik/hark) tangoa dantzatzea [zaila da hori gertatzea; ez dut uste dantzatuko dudanik]; Zaila da (jendaurrean) tangoa (ongi) dantzatzea [zaila da jarduera hori].

30.6.3.5.2b Aukerakoa da halako predikatuekin perpaus nagusiaren subjektu bihurtzea jardueraren gaia dena: Tangoa zail(a) da (ongi) dantzatzen; Azkartasuna badegu baño / artzen zailla da neurriya (Txirrita). Kasu horretan, predikatu osagarri konplexu bat osatzen du [(ongi) dantzatzen zail(a)] sintagmak. Hizkera batzuetan, joskera eta adiera berean erabiltzen da -tzeko zail(a)/erraz(a) izan aldaera: Berantago eginez, umeak negukotzat heldu dira eta ez dira hazteko hain errex (Duvoisin).

30.6.3.6. Perpaus osagarri jokatugabe burutuak (-tua nahiz -tu izana)

30.6.3.6a Perpaus osagarri jokatugabeen ezaugarrien artean aipatu dugu aspektugabeak izatearena eta denbora markarik ere ez izatea. Hala ere, esan dugu predikatu gobernatzaile gehienek badutela joera aski nabarmena, beren semantika dela eta, osagarriaren denbora-interpretazio jakin bat behartzeko edo iradokitzeko. Beste modu batera esanda, osagarrian adierazten den denbora ez da absolutua, perpaus nagusiarekiko erlatiboa baizik. Alegia, osagarriak adierazten duen egoera perpaus nagusiak adierazten duenaren aurretiko, aldiberekoa edo ondokoa izango da. Aurretiko interpretazioa bultzatzen duten predikatuen (damutu, barkatu…) osagarriek, aldaera gisa, mendeko aditzaren aldaera burutua har dezakete: damutu/barkatu egin (izan)a.

30.6.3.6b Aldaera burutua izango dugu, beraz, aukeran aurretiko interpretazioa markatu nahi dugun bakoitzean -tzea osagarriekin (eta horretan oinarritzen diren gainerakoekin: -tzeak, -tzeari, -tzeaz, -tzearekin eta abar). Aldaera burutua markatzeko tradizioan partizipio burutugabe soila, artikuluaz lagundua, baliatu izan da: -tua. Eta ekusi zuenean, munduko gizonen asmoak eta gogoetak gaitzera beti eta geiago makurtuz zijoazela, damutu zitzaion Jaungoikoari gizonak egiñaz (Mendiburu); Alako moduan, non, gizona sortua eta egiña Jainkoari damutu zitzaion, zeren mundu guzia gaiztakeria eta bekatuz betea ikusten zuen (Lardizabal); Ez du Jaunak ahaztuko aitari on egina, zeure bekatuen ordainetan hartuko dizu kontuan (Elizen arteko Biblia); Hala ere ez zidan eskertu bere borondateari muzin egina (Epaltza). Baina indarra hartuz eta nagusituz joan da aldaera burutu ‘indartu’ dei dezakeguna (-tu izana) eta nekez aurkituko dugu gaurko corpusetan partizipio burutu soila: Ez da, beraz, harritzekoa luzaroan fonologialari gehienentzat ere ezkutatuta egon izana bilakabide ezkutuen existentzia (Oñederra); Hunkitu xamar utzi ninduen neuri begira hori esan izanak (Elosegi); Eta, ai, nola eskertu nion amari egun haietan ene ondoan egon izana! (Irigoien); Bilbotik ez alde egin izanaz damu zen (Zulaika); Emazteak are galantago iritziko dio […] bestea Ingalaterrara hegazkinez joan izanari (Jimenez); Ni neu ez nago, esaterako, Le Pen-en aukera faxista aurrera joan izanarekin batere kezkatua (H. Etxeberria). Partizipio burutu soilak gaur erlatibozko jokatugabeen balioa du (§ 25.2.4a, § 31.5.2.1c): esana = esan(dako)a, saldua = saldu(tako)a eta abar.

Nolanahi ere, aldaera burutua aukerakoa da. Ez dago goiko adibide horiek guztiak dagozkien -tze formarekin eman ezinik.

²⁴⁴ Ez Hautespen naturalak erabakitzen du bakoitza modu batekoa edo bestekoa izatea motako perpausetan ageri den erabaki predikatuaren erabilera.

²⁴⁵ -tzeari eman (dio) joskera ere ageri da tradizioan, gipuzkeraz behintzat; hau da, ekinen erregimenera lerraturik: Otzak ikaraz atera zan ibai aldera, ta bertako ur jelatan matazak jo ta garbitzeari eman zion (Etxaniz).

²⁴⁶ Oinarrizko bitasun bat islatzen da predikatu honen kasuan; gogoan izan, esaterako, itsasoari begiratu / itsasora begiratu bikotea.

²⁴⁷ -n atzizkia hartzen duen aditz izenaren formari dagokionez, -te eta -tze orokorrez gainera, badira beste zenbait euskalki-aldaera: -ite, -tute, -tzaite, -(k)eta… Baina ez dira oso ugariak gaurko erabilera idatzi estandarrean.

²⁴⁸ Aurrerago ikusiko dugunez, mugatu singularra ere aurkitzen dugu predikatu bakan batzuekin, baina beste adiera batean: Osasuntsu bizitzean datza auzi guztia.

²⁴⁹ Zentzu zabal batean darabilgu jarduera hitza: ‘nolabaiteko iraupena duen ekintza edo jarduna, jarraitua zein errepikakorra’.

²⁵⁰ Iparraldean: Lagunduko zaitut etxeko lanak egitera(t).

²⁵¹ Utzi aditzak baditu beste joko batzuk ere aurrerago ikusiko ditugunak.