Euskararen Gramatika

30.6.2. Aditzaren mendeko adierazpen perpaus osagarri jokatuak

Menderagailu bat baino gehiago erabil daiteke perpaus mota honetan: -(e)la da nagusia, erabilera zabalena duena. Gainerakoek —-e(na), -(e)nik, -(e)n eta bait- aurrizkiak— askoz ere leku mugatuagoa dute. Predikatu jakin batzuekin eta euskalki jakin batzuetan baizik ez dira erabiltzen. Menderagailu bakoitzetik abiatuta aztertuko dugu bakoitza zein predikatu motarekin agertzen den eta zein ezaugarri dituen.

30.6.2.1. -(e)la menderagailua duten adierazpen perpaus osagarri jokatuak

Gogoan izan behar dugu -(e)la menderagailua perpaus osagarrietan ez ezik modua, denbora edo horren antzeko zirkunstantziaren bat adierazten duten perpausetan ere erabiltzen dela. Ez da zaila perpaus mota biak bereiztea. Osagarriak, esan bezala, konplementazio erlazioan daude eta elementu gobernatzaile bat dute perpaus nagusian. Adberbialak, berriz, adjuntuak dira, elementu gobernatzailerik ez dutenak. Bi adibide hauek alderatu baino ez dugu desberdintasunaz jabetzeko: Lanean ari zela esan ziguten; Lanean ari zela izan zuen ezbeharra. Lehen adibidean zer? galderari erantzuten dio lanean ari zela mendeko perpausak, eta esan aditzak gobernatzen du. Mendeko perpaus osagarria da, beraz. Bigarrenak, aldiz, noiz? adierazten du, eta menderagailuak -(e)larik aldaera onartzen du: Lanean ari zelarik, ezbeharra izan zuen (§ 36.2.2a, § 36.4.1a, § 36.4.4d).

30.6.2.1a Gobernatzaile motak. -(e)laperpaus osagarriak predikatu mota batekin baino gehiagorekin ager daitezke, baina ez edozeinekin. Perpaus egiturako osagarria eskatzen duten aditzak izango dira gobernatzaileak, ez bestelakoak. Zauritu, zatitu eta desegin aditzek, esaterako, ez dute perpaus egiturako osagarririk onartzen; beraz, ez dira gramatikalak *desegin dut ondo bizi zarela, *zauritu dugu Manuel joan dela edo *zatitu dugu film hori ikusi genuela perpausak. Zein dira, bada, adierazpen perpaus osagarrietako gobernatzaileak? Multzo zabal batean, ‘esatea’, ‘pentsatzea’, ‘sinestea’, ‘jakitea’, ‘gogoratzea’ adierazten duten predikatuak.

30.6.2.1b Honako sail hauek bereiz ditzakegu adierazpen perpaus osagarriak gobernatzen dituzten predikatuen artean:

a) Ekintza komunikatibo bat adierazten dutenak eta perpaus osagarriak, hain zuzen ere, komunikazio horren edukia ematen du aditzera. Esan, adierazi, azaldu, erantzun, idatzi, jakinarazi, ziurtatu eta horrelakoak dira perpaus hauetako gobernatzaileak: Ezertarako gogorik ez zuela adierazi zion Lupek lagunari; Azkena nintzela jakinarazi zidaten; Osabak esan dit barkazioa eskatu behar diola Ursulari (J. Zabaleta).

b) Beste predikatu batzuek iritzia, kezka, ustea, sinesmena, zalantza eta horrelako gogapenak adierazten dituzte; adibidez: uste izan, pentsatu, iritzi, iruditu, ziur egon, etsi… Uste dute Mikel gaur etorriko dela; Pozik bizi direla dirudi; Ziur nago aurten hobeto ibiliko garela; Beldur naiz hau nuela azken itzulia (Xalbador); Eta horrenbestez etsi zuen biekin bizitzen ikasi beharko zuela (Alonso). Hauen artean sar daitezke, beharbada, aitortu eta ukatu bezalakoak ere: Aitortu behar da lehen okerrago bizi ginela; Ezin da ukatu orain hobeto bizi garela.

c) Hirugarren azpisail bat osatzen dute ezaguera, jakitea edo oharmena adierazten dutenak: jakin, ezagutu, konturatu, ohartu, ikusi, igarri, sumatu eta, beharbada, gogoratu, oroitu… Badakit Josebak etxea saldu duela; Ezagun du gazteak zaretela; Konturatu naiz lagunak joan zaizkizula; Berak […] igarri zion aldi gutxiko bizia zeukala (Garitaonandia); Gogoratzen naiz urte hartan zu izan zinela txapelduna; Ez ahaztu ni naizela zure lagunik onena.

d) Balizko suposizioa adierazten dute egin, eman, esan, eta horrelakoek. Horien inperatiboko formak ere hemen sartzekoak dira: Demagun 1900. urtean gaudela; Egin ezazu loteria tokatu zaizula… zer erosiko zenuke?; Esan dezagun denak berdinak garela.

e) Harridura perpausek ere sail honetan izan dezakete lekua: Bai gogorra dela zurekin bizitzea! Horixe ez naizela inora joango!

f) Beste predikatu batzuek gogo-jarrerak adierazten dituzte, mendeko perpausak adierazten duen gertakariari buruzko gogo-jarrerak: hura espero izatea, erabakitzea, hitz ematea… Hau da, hura adierazte edo jakite hutsa baino zerbait gehiago: Brusela hiri espantagarria dela ia aho batez erabaki dugu (Jimenez); Duda-muda une baten ondoren, trago bakar batean husteko gehitxo geratzen zela deliberatu zuen (Cano); Lenengo egunetan Indianoari agindu eutsan bere alde emongo ebala (Agirre); Itza ematen dezu betiko utziko dituzula (Agirre Asteasukoa); Bañan esperantzetan / natxiok oraindik, / alkar joko degula / nundik edo andik (Txirrita).

Horietako aditz batzuk adiera horretan ez ezik ezagutza-adieran ere erabiltzen dira inoiz, hala nola, erabaki eta hitzeman aditzak, ‘pentsatu’ eta ‘ziurtatu’ adierazteko hurrenez hurren: Erru guztiak inglesenak zirela erabaki zuen (Aresti); Auzi erabakia baita […] esaldi ilun horiek punikoz daudela (Mitxelena); Medikuak hitz eman zionean ez zeukala gaitzik (Mitxelena). Hauek a) motakoen artean sartzekoak dira, proposizioaren beraren gainean eraikiak baitira, ez gertakariaren gainean.

Gertakariaren gaineko jarrera adierazpen dira, halaber, nolabaiteko balioztatzea dakarten adjektiboak edo damurik, eskerrak eta horrelako predikatuak: Okerrena da ez direla ezertaz konturatu; Eskerrak ez nintzela oren bat gehiago ari izan edo Baionara joan (Landart); Eskerrak bizi honen ondotik hor daukagula bestea (Xalbador); Damurik ez direla gaueko argiak oihal busti batzuek bezala (Hiribarren); Damurik partida hori ez dugula ikusi iparraldean (Herria).

Gertakaria dute objektu, hari buruzko denbora erreferentzia ematen duten predikatuek ere: Badu jadanik 30 urte hau gozatzen duela eta beti pixkor izanez (Herria); Egunak ditu hor dela (Duvoisin); Hamabost egun dira beren gelan itxita dutela, kartzelan bezala (Biguri); Hirugarren aldia da barkamena eskatzen dizudala (Payá).

Gogo-jarrera adierazten dutenak bait-ekin ere egiten dira Iparraldeko euskalkietan (§ 30.6.2.5): Damurik […] pondu batzuetan egin den aintzinamendua ez baita egiazkoa (Lafitte).

Osagarri jokatugabeen gobernatzaile ere izan daiteke aditz horietako asko: -tzea erabaki / deliberatu, -tzen jakin / ikusi… Aurreraxeago aztertuko ditugu horiek. Zehar-galderak ere goberna ditzakete horietako batzuek: Gogora hadi zer gertatu zen atzo (Atxaga).

30.6.2.1c Zenbaitetan aditz soila ez, baina predikatu egitura konplexu bat izaten da elementu gobernatzailea: berria zabaldu, notizia etorri, agindua eman, jakitun egon, jakina izan, ziur izan, beldur izan, gogoan izan, esperantza izan, irudipena izan, susmoa izan, arrazoi izan, etsita egon… Ikus ditzagun adibide batzuk: Egun batez berria zabaldu zen Dachau-ra joan behar genuela (Etxehandi); Senarra jakitun zegoen emazteak ez zuela irakurria Jules Verneren liburua (Zurutuza); Ziur da jakinaren gainean dagoela Martinekin duen harremanaren alderdi intimoenez (Saizarbitoria); Jakina naiz isil-isilean lan egin duela (Jon Muñoz); Eta susmoa izan zen norbaitek debekatu ziola Luvinori entziklopedia erakustea (Elorriaga); Irudipena izan zuen alaba ez zela besteak bezalakoa (Zubizarreta). Adibide horietan argi dago predikatu osoa dela gobernatzailea, eta ez izena edo adjektiboa bakarrik. Izan ere, izena balitz gobernatzaile, -(e)lako menderagailua hartu beharko luke adierazpen perpaus osagarriak (§ 30.6.4.1).

Konplexuak dira, halaber, izan aditzarekin eratzen diren egitura atributiboak: egia izan, gauza jakina izan, bistan izan, kontua izan… Gauza jakina da koloreak deskonposatu egin daitezkeela (J. Zabaleta); Bistan da ontziak ez zirela hara joaten (Iñurrieta); Kontua da gaztetan zailagoa dela galdutako testu batekin obsesionatzea (Saizarbitoria).

30.6.2.1d Aditz gobernatzailea, guztiz edo partez, isilpean ere gera daiteke: Hantxe zebilen Fernando, bera zela gelako indartsuena; Negarrez joan zen haurra amagana: mina zuela: Amaren partez, gaur etxean geratuko dela eta ez itxoiteko; Denen aurrean jaiki zen, bera zela erruduna; Badatorrela! Ez naizela hori egiteko gauza? Eta itzuli zen etxea, aldi hartan bederen ongi egin zuela bere mandatua (Barbier). Adibide horietan guztietan dugu -(e)la menderagailua, baina ez ageriko predikatu gobernatzailerik. Ez da zaila, ordea, isilpean esaten, esanaz, diot edo horien antzeko aditz bat antzematea. Beste zenbaitetan, berriz, elementu gobernatzailea osoa ez, baina haren zati bat falta da: Nago […] adiskideek ez dutela erratearen beharrik (Hiriart-Urruti); Daukat Jainkoak Migel zuela mendi hartan zinez deithu (Oxobi); Parte har lezaketela daukagu (Zerbitzari); Kristiandade gustijan, biar bada, ez dala nago, jentez jente, berba loi geijago esango, euskal errijetan baño (J. J. Mogel). Egon —lehen pertsonan beti— eta eduki aditzarekin egiten diren esaldi horietan zerbait falta dela susma daiteke; pentsa daiteke azpian ustean egon, ustean eduki edo horrelako zerbait dagoela; eta, beraz, iritzi predikatuak direla.

Balizko suposizioa bideratzen duen egin dezagun eta horrelakoetan ere zerbait isiltzen dela dirudi (egin ezazu loteria tokatu zaizula). Hor ere azpian kontu egin edo horrelako predikatu egituraren bat dagoela esan daiteke.

Beste batzuetan aditza falta da: Harro zihoan, iduri eta bera zela txapelduna; Lasaitu nintzen, nire txanda noizbait izango zela esperoan; Bera ere gogor jo bazuten, seinale ez gintuela saldu (Atxaga). Horietan iduri zuelarik, esperoan egonik, seinale zen edo horrelako zerbait dagoela antzematen da. Beste zenbaitetan, berriz, aditz kopulatiboa falta da (da, zen…): Okerrena, berriz, ez zela inor ezertaz ohartu.

30.6.2.1e Perpaus osagarrien gobernatzailea aditz bat edo barnean aditza daraman predikatu bat izaten da gehienetan, baina ez beti. Ondoko adibideetan gobernatzailetzat ditugu harridura perpausetako bai eta horixe esklamatiboak, eta horra aurkezlea: Bai tristea dela horrela bizitzea!; Horixe joango naizela!; Horra datorrela zure laguna. Azken mota honetakoak ez dira maiztasun handi- handikoak, sarriago egiten dira-eta galde hitzen baten bitartez, adierazpenezkoak izanik ere: Horra non guk nahi genuen bezala gertatu den guztia (§ 30.6.2.4b).

Batez ere ekialdeko euskaran erabiltzen den baizik eta ere ondoko osagarriaren gobernatzailea dela esan dezakegu. Baizik eta duen perpausa ez da inoiz lokabea, beste perpaus baten mendeko gisa erabiltzen baita beti, haren azalpena emanik eta ‘esanaz’ edo horren antzeko zerbait adieraziz. Hona adibide batzuk: Berak beti ukatu du, baizik-eta besta buru egunez kanpo ez zuela sekulan mokanesik (Lafitte); Azkenekoz apezeri jarraiki zen delakoa, baizik-eta sorginkeriaren erroak apezen baitan zirela eta hauk […] (Zerbitzari); Amak berehala mezua igorri zion Erregeari, baizik eta, bi haurren ordez, bi xakur izan zituela Erreginak (Barbier).

Horren antzera jokatzen du alegia adizlagunak ere, ekialdean duen erabileran, hau da, ‘itxura eginaz’ edo horren antzeko zerbait adierazten duenean: Gure Gaxuxak, alegia eztuela deusere entzun, etzituen ere higitu begiak (Manezaundi); Alegia Errepublikaren ohoretan dela pesta hori, framazoneriak du hor Euskaldunen libertatea eta erlisionea zangopean dauzkala erakutsi nahi (Hiriart-Urruti).

Gogoan izan behar da, bestalde, noski adizlaguna ezin dela -(e)la perpaus baten gobernatzaile izan. Perpaus lokabeetan erabiltzen da, -(e)la erantsi gabe: Etorriko da, noski; *Noski etorriko dela.

30.6.2.1f -(e)la menderagailuak ondoren izenlagunak egiteko erabili ohi den -ko atzizkia baino ez du onartzen, aurrerago izenaren mendeko perpaus osagarriak aztertzen ikusiko dugun bezala (§ 30.6.4): Hegazkina erori zelako berria berehala zabaldu zen. Gaur egun maiz samar entzun eta irakurtzen ditugu -(e)la-ren ondoren -en genitiboa daramaten perpausak: *Datorren urtean ezkonduko zarelaren berria hedatu da. Baina azken mota horretako perpausak ez dira gramatikalak.

Beraz, -(e)la menderagailuak ez du onartzen ondoren -ko izenlagun markaz bestelakorik, ez kasu markarik ez eta postposizio atzizkirik. -(e)la perpausak izen sintagma ez direnez, ezin dute -k, -i, -z edo -en hartu. Ez dira, beraz, onargarriak *zuk hori esan duzulak harritu nau, *zuk hori esan duzulari harrigarri deritzot edo *berandu iritsi zarelaz ohartu naiz. Azken adibide hori ez da gramatikala, baina instrumentala eskatzen duten zenbait aditzen osagarriak (ohartu, oroitu, ahaztu eta abar) -(e)la menderagailu soilarekin joan daitezke: Berandu dela ohartu naiz; Medikuarenera joan behar dudala oroitu naiz oraintxe. Baina, gehienetan beste itzuli batzuetara jo behar dugu; adizki jokatugabeetara, esaterako: Zuk hori esateari harrigarri deritzot; Zuk hori esateak harritu nau. Edo, bestela, guk nahi dugun kasu marka edo atzizkia har dezakeen aurrekari batez balia gaitezke: Zerak/Honexek harritzen nau: egun guztian ez zarela agertu; Honi ere erreparatu behar zaio: gehiago balio duela osasunak aberastasunak baino; Horretan biltzen da guztia; askoz gehiago dela ez dakiguna dakiguna baino. Dena den, baliabide hau berezia da; batez ere ahozko mintzairan erabiltzen ditugu horrelako aurrekariak.

30.6.2.1g Zenbait “ordain” erabil daitezke adierazpen perpaus osagarrien lekuan; adibidez, hori determinatzailea edo hala adberbioa: Hori entzun dugu; Hala esan digute; Hori jakin dugu guk; Hala jakin dugu guk. Azpian instrumentala dutenek, berriz, horretaz har dezakete perpaus osagarriaren “ordain” gisa: Horretaz ohartu naiz ([etxera joateko ordua dela] ohartu naiz esan ordez).

Ez dirudi, ordea, beti egin daitekeenik horrelako ordezkatzea. Predikatu egitura batzuekin, esate baterako, ezinezkoa dela ematen du: *Hori zabaldu da berria ([istripu larri bat izan dela] zabaldu da berria). Eta gauza bera harridurazko perpaus zenbaitekin: Horixe joango naizela! perpausaren ordez, ezin esan daiteke *horixe hori!

Baietz eta ezetz ere izan daitezke perpaus osagarrien ordain, perpausa osorik eman nahi ez dugunean. Sarritan gertatzen da hori, adibidez, elkarrizketan ari garenean, galde-erantzunka: —Zer esan dizu Peruk, etorriko dela? —Baietz esan dit; —Uste duzu horiek zerbait egingo dutela? —Ezetz uste dut. Esan, uste izan, iruditu eta horrelakoek onartzen dituzte “baiezko” edo “ezezko” osagarri horiek. Gorago esan bezala, noski adizlagunak -(e)la perpausik gobernatu ezin duen heinean, ezta horien ordezko baietz edo ezetz ere: bai, noski! / *noski baietz.

[Baietz/ezetz + partizipioa] tankerako perpausek, erronka edo apusturen bat egin nahi denean erabiltzen direnek, ez dute ageriko gobernatzailerik (diot nik edo horrelakoren bat sumatzen da isilpean, ezetz eta baietz horiek gobernatzen): Ezetz asmatu zenbat diru dudan!; Baietz iritsi zu baino lehen horma hartara! Alderantzizko ordena ere zilegi da: Asmatu ezetz zer dudan eskuan!; Gure herriko taldeak irabazi baietz!

30.6.2.1h Ezen iragarlea -(e)la perpaus osagarrien lehen buruan. Mota honetako perpaus osagarriek aukeran dute ezen elementu iragarlea hartzea perpausaren hasiera markatzeko: ETBk dio [ezen bihar eguraldi ona izango dela]. Iragarle honek erabilera ugaria izan du tradizioan, eta gaur ere ugari ageri da mota guztietako testuetan: Zeren bainekien ezen Mattinen aurka, ezpatari gisa, beti nintzela galtzeko eta haren azpiko izaiteko (Irigoien); Irakurleei behar diegu geure ustez gaztigatu ezen ez dugula bilduma honen egiazkotasuna bermatzen, eta badugula orobat garrantzizko arrazoirik nobela bat baizik ez dela uste izateko (Jon Muñoz); Eta, hala ere, badirudi frogaturik dagoela ezen gure arima sekretuen alderik sekretuenean gu, zuzentzaileok, boluptuosoak garela (Alonso); Gaineratzen zuten ezen, toki gorenean, auspizioz eta aholkuz gehiago egiten dela armaz eta eskuz baino (X. Amuriza).

Elementu iragarle honek izan ditu beste forma batzuk ere literatura tradizioan: eze, ezi eta ze. Eze aldaera bizkaierazko testuetakoa da, batik bat: Bai, izenak artu ditu, ta esan dau eze bihar dantzan egin beharko dozuela (Agirre); Pentsatzen juat eze, onek eibartarrok, ifrañuko Patxi bera baño gorriauk dirala (San Martin). Ezi Zuberoako testuetan ageri da batez ere: Jakin ezazü ezi, etsai zaharrak egin ahala oro egiten diala zuri zure hunialako desirküntiaren gal erazitzeko (Maister). Oro har, XX. mendea baino lehenagoko testuetan ageri dira bai eze eta bai ezi, nahiz joan den mendean ere aurkituko ditugun adibide batzuk. Ze, ostera, bizkaierazko eta gipuzkerazko testu batzuetan ageri da eta aski erabilia da gaur egun ahozkoan, bizkaieraz batez ere: Batxi: emen diñue ze lengo eguneko esakeran arratsaldian izan ziriala esamiñak (Azkue); [Txoriyak] esan zidak, ze, egiten ez baditugu bideak ura andikan laster ateratzeko, denbora pasa kantuan asiko dala (Apaolaza).

30.6.2.1i Mendeko osagarriaren aurrekaria perpaus nagusian. Perpaus nagusiaren barruan egon daiteke elementu bat, ondoan datorren osagarriaren abisu ematen duena. Osagarriaren “aurrekariak” dira elementu horiek, elementu anaforikoak, eta ondoan datorren -(e)la perpausak ematen die bere esanahia: zera, hau, honela eta horrelako elementuez ari gara. Ikus ditzagun adibide batzuk: Zera bururatu zitzaion: bi gudaloste zirala elkarren aurka zetozenak (Berrondo); Bere arazoa zera da, ez dakiela nola bereizi liburuetan irakurritakoa eta bizitzaren errealitatea (Ezkiaga); Baina zera gertatzen da: nik ez dudala onartu nahi hiri madarikatu honetako jendearengandik onartu behar den guztia (Lopez de Arana); Behean sinatzen duenak hau adierazten du: hamabost urte daramatzala funtzionario lanetan eta, beraz, bosgarren hirurtekoa aitortu behar zaiola; Beste honako hau ere ez nekien nik: Joachim 1935 urtetik aurrera gogotik aritu zela itsas haraindirako emigrazio-baimena lortu nahian (J. A. Arrieta). -(e)la osagarriekin bakarrik ez, beste batzuekin ere ikusiko ditugu, funtzio bera dutela; zehar-galderen aurrekari, esaterako, honako adibide honetan: Azken buruan zera jakiteko: zer bilatzen ote nuen bere etxean, zergatik etorri nintzen etorri behar nuela abisatu gabe (Rey). Edo adierazpen perpaus jokatugabe baten aurrekari: Honako hau besterik ez duk mendekua: hi neure etxera itzultzea, gerran den munduan barrena eta minaz beteriko itsasoak zeharkatuz honaino etortzea (Olarra).

Perpaus osagarriaren luzerak eta konplexutasunak eragina izan dezake horrelako aurrekari bat erabiltzeko: adizki nagusitik urrun geratzen da maiz osagarritasuna adierazten duen -(e)la menderagailua, eta, orduan, lagungarri gertatzen dira ondoko perpausa osagarria dela ohartarazten diguten aurrekari horiek; katafora deitzen zaio mekanismo horri.

30.6.2.2. -(e)na menderagailua duten adierazpen perpaus osagarri jokatuak

30.6.2.2a -(e)na menderagailua ere har dezakete perpaus osagarri jokatuek, baina gutxitan agertzen da menderagailu hau bizkaieratik kanpo. Eta, bizkaieraren barnean ere, ez da nonahi erabiltzen. Batzuetan proposatu izan da, -(e)la eta -(e)na erabiltzen duten hizkeretan, aditzaren faktibotasuna dela bi menderagailu horiek bereizten dituen ezaugarria. Hau da, aditz eta predikatu faktiboekin (§ 23.2.2.2j) -(e)na erabil daitekeela. Bestela esan, mendeko perpauseko proposizioa egiazkoa denean erabiltzen bide da -(e)na. Testuetako adibideek, ordea, ez dute interpretazio horren aldeko froga zehatzik eskaintzen. Joera batzuk sumatzen ditugu, gehienez ere.

30.6.2.2b Beraz, -(e)na menderagailuaren erabilera deskribatzeko, zuhurrena literaturako testuetan zein aditzekin eta predikaturekin erabili den aipatzea da. Jakin eta mota horietako aditzak dira -(e)na perpausen gobernatzaile: aditu, aitortu, erakutsi, ezagutu, gogoratu, gomutatu, igarri, ikusi, sinetsi, susmatu: Aren arpegi itun eta itzalean igarri dagike Matxinek, ezbearren bat izan dana (Erkiaga); Erakutsi daigun geure berba guztietan, egijaren semiak gariana (Frai Bartolome); Erri guztiak eztaki Antoni Errota-gaz ezkonduten zareana? (Agirre).

Egia izan, ezagun izan, gezurra izan, itxura ukan, jakina (izan), seguru egon/izan, zer esanik ez, zalantzarik gabe, bistan egon, horixe eta horien antzeko predikatuekin ere erabiltzen da -(e)na mendebalde zabalean: Ezagun dozu askotan izan etzareana bertan (Agirre); Ziur egon, ba, orrelaxe gertatu zana (Zubikarai); Gizurra don gero Patxiko il dana (San Martin); Ez da egia, esate baterako, euskalki dotoreak eta itsusiak daudena (Zuazo).

Eskerrak, lastima, seinale bezalakoekin ere ager daiteke -(e)na: Eskerrak alakoren batean andra Adelaidak autua eteten ebana (Erkiaga); […] tratu eske guregarana igorri zuenean, seinale trukea interesatu zaiona (Etxaide).

Adibideetan ikusten den bezala, mendeko adizkiak, hau da, -(e)na menderagailua hartzen duenak, perpausaren azkenean joateko joera erakusten du, ondotik osagai bat edo beste izan badezake ere.

30.6.2.3. -(e)nik menderagailua duten adierazpen perpaus osagarri jokatuak

30.6.2.3a Hegoaldean ezezkako perpaus osagarri batzuetan -enik menderagailua erabiltzen da (-en + -ik): Hil danik ez det behintzat entzun (S. Salaberria); Eztet pentsatzen aiek dutenik gaurko gaztien gaitzikan (Uztapide). Inoiz galderazko perpausetan ere erabiltzen da, batez ere sakonean ezezkako esanahia duten galdera erretorikoetan: Nola jakin nezakeen nik […] Europan indio gaxo auen erlijioa jakiteko orrelako gutiziarik egongo zenik? (Villasante).

Ez da pentsatu behar, ordea, ezezko eta galderazko perpaus guztietan erabiltzen denik menderagailu hori. -(e)na menderagailuaz esana errepikatu behar dugu hemen ere: joerak, jokabide nagusiak ikus ditzakegu -(e)nik eta -(e)la menderagailuen artean; baina ezin eman daiteke arau zehatzik. Nolanahi ere, seinala daitezke zenbait bide, ondoren emango ditugunak.

30.6.2.3b Predikatuak agintzen du maiz zein den erabili beharreko menderagailua. -(e)nik menderagailua eskatzen dute uste edo iritzia adierazten duten predikatuek: uste izan, pentsatu, iritzi, iruditu, eman, gogoak eman… Ez du ematen hiru baino gehiago direnik (I. Mendiguren); Ez dirudi ezer ukitu dutenik (Zaldua); Inori ez zitzaion bururatzen onik aterako zirenik (Navarro); Eta ez pentsa erraza izango denik (Atxaga).

Beste predikatu batzuek, ostera, -(e)la osagarria izaten dute normalean. Halakoak dira ahaztu, duda egin, duda izan, egia izan… edo denborazko erreferentzia ematen dutenak: Ez du dudarik egiten aise begiratuko zarela peril horretarik (Jon Muñoz); Ez da egia gizakiaren bizitza amaitzean hasten dela bere heriotza (Sarrionandia); Ezin duda egin daiteke biltze-lana dela gurean presakakoena (Mitxelena); Ez sekula ahaztu emandako hitza sakratua dela (Montorio).

Eta beste zenbait predikatuk, azkenik —esan, entzun, ikusi, jakin…—, menderagailu bat zein bestea erabil dezakete: Ezin esan dezakegu gizon prestua izan zela (Aresti); Ez egidazu esan biotzik ez dodanik (Gandiaga); Sekula ez zuela entzun Peter Panek ahuntza zuenik (Gabiria).

Kontuan izan behar da, edozein modutan, jokabide jakin bat duten predikatuek hura alda dezaketela, bere esanahia ñabartzen edo zehazten duen elementuren bat hartzen dutenean. Esaterako, jakin aditzak menderagailu biak hartzen baditu ere, ez daki asko predikatuak -(e)la eskatzen duela dirudi: Ez daki asko apaiza ez baina organujole naizela! (Aristi); Ez daki asko nerekin etorria dala ta etxean daukagula zai (Labaien); Ez daki asko Nikanor-ek, polizi-gizonok orretan emoten dituela euren bizitzako ordu asko (Erkiaga).

30.6.2.3c Normalean -(e)nik erabiltzen dituzten predikatuek ere -(e)la hartzen dute zenbait inguru eta egituratan:

a) Perpaus nagusia galderazkoa denean: Ez zaizu iruditzen gerra ondorengo filologia gehiegi mugatu dela testuetara […]? (Mitxelena); Tuntuna: ez duzu ikusten zure aitona naizela? (Lertxundi); […] Ea ez al zekien Ama Birjinaren hilean zeudela (Saizarbitoria). Baina, gorago aipatu zalantzen lekuko, aurki ditzakegu bestelako adibideak ere: Ik ez al dun siñesten begia betzuloan ikara ta dardar dabilenean, begizkoa jaurtitzen duenik? (Orixe).

b) Perpaus osagarriak ondotik besterik murrizgarria daramanean: Gudariak ikusi zituztenean, Mateori bera lotzera zetozela besterik etzitzaion bururatu lenbizi (Etxaniz).

c) -(e)la hartuko du mendeko aditzak predikatu nagusia konplexua denean ere; hau da, osagarria gobernatzen duen perpausa, aldi berean, beste perpaus nagusi baten mendeko denean: Getxok irabaziko zuela uste ez bazenuen, zergatik egin zenuen apustu haren alde? (baina, ez nuen uste Getxok irabaziko zuenik); Getxok irabaziko zuela uste ez zutenek asmatu zuten.

30.6.2.3d Adibide horiek guztiak ikusita, galdegin behar da zerk agintzen duen predikatu eta egitura bakoitzaren jokabidea den bezalakoa izatea. Badirudi ezetzaren esparrua dela hemen joan dagoen auzia; ezetza zeri dagokion, alegia. Horrela, -(e)nik daramaten perpausak ezetzaren esparruaren barruan daudela dirudi; eta -(e)la dutenak, berriz, ez. Agerikoa da hori normalean -(e)nik eskatzen duten uste izan, iritzi, iruditu, pentsatu eta horrelako predikatuak dituzten perpausetan. Horietan, ezetza mendeko aditzari dagokiola esan daiteke eta honen aurrean zuen kokagunetik igo dela adizki nagusiaren aurrera: [uste ez (-(e)la)] → ez [uste (-(e)nik)]. Hortaz, esanahi bera dute ez dut uste etorriko denik eta uste dut ez dela etorriko perpausek; errankideak dira. Eta berdin ez dirudi diru asko duenik eta diru asko ez duela dirudi.

Bestelako predikatuekin ez da hala gertatzen: ez du esan etorriko denik eta esan du ez dela etorriko bi gauza dira. Hor ez da gertatu ezetzaren igoerarik eta, beraz, ez dago errankidetasunik. Edozein modutan, horietan ere, -(e)nik perpausa ezetzaren esparruan dagoela esan daiteke. Adibide pare honek lagunduko digu esan nahi duguna hobeto azaltzen: Ez dute esan Mikel etortzekoa denik; Ez dute esan Mikel etortzekoa dela. Mikel etortzekoa da proposizioa ezetzaren esparruan dago lehen adibidean eta hartatik kanpo, ostera, bigarrenean. Bigarren perpausean ezetza esan predikatuari baizik ez dagokio. Honako hau izango litzateke, hurrenez hurren, goiko bi adibide horien eskema: _ez[esan proposizioa] / Proposizioa _ez [esan].

Hori horrela dela frogatzeko, nahikoa da perpaus horietan ezezko polaritatea duten ezer, inor, inoiz, behin ere eta horrelako elementuek (§ 13.10.7.6a) nolako jokabidea duten aztertzea. Lehen adibidearen osagarrian sar daitezke horrelakoak, ezezkoaren barruan baitago. Bigarrenean, berriz, ez: Ez dute esan inor etortzekoa denik / *Ez dute esan inor etortzekoa dela; Ez dute esan ezer galdu dutenik / *Ez dute esan ezer galdu dutela; Ez dugu entzun horrelako mirariak behin ere gertatu direnik / *Ez dugu entzun horrelako mirariak behin ere gertatu direla.

30.6.2.4. -(e)n menderagailua duten adierazpen perpaus osagarri jokatuak

30.6.2.4a Euskalki batzuetan -(e)n menderagailua agertzen da uste izan, beldur izan edo badaiteke bezalako predikatuak gobernatzaile dituzten adierazpen perpaus osagarrietan. Ekialdekoak dira, askotan, horrelako egiturak: Uste dut gure aldekoa den; Ez dut uste baden inor hori egingo duenik; Nik uste gibeleko atetik joana den (azken adibide honetan uste bakarrik ageri da eta izan aditza isilpean geratu da). Ustez (eta) ere izan daiteke predikatu gobernatzaile: Ustez eta toki bat badaukan han, heientzat, beren kabañoak eskuan, irri batean heldu zaizko (Barbier). Ez dira falta, hala ere, ustez eta gobernatzaile izanik -(e)la osagarria duten adibideak: Ustez eta hiltzerat zoala (Larzabal); Ustez eta frantsesezko mintzairan bezala eginez, ederkiago mintzo direla eskuaraz (Lafitte). Iparraldekoak dira ondoko hauek ere: Badut beldurra giroa oraino okertuko den; Ez ninduten hek aditu: aditu banindute ere, baditake lokartuko ziren berdin (J. Etxepare).

Eskerrak gobernatzaileak -(e)la menderagailuko osagarriak izaten ditu gehienetan idatzian: Eskerrak etxean behintzat ez zela besterik egiten (Mitxelena); Eskerrak bizi honen ondotik hor daukagula bestea (Xalbador). Baina ahozko mintzairan -(e)n menderagailua hartzen du maiz, Hegoaldeko euskalkietan ere; idatzian ere hedatzen ari da jokabide hau: Eskerrak halako batean lo hartu duen! (Goenkale); Eskerrak Isidroren semea naizen —hots egin zuen Adrianek (Atxaga). Joko bera du batez Iparraldekoa den beharrik gobernatzaileak: Beharrik joan baino lehen dena erre dugula! (R. Etxeberri); Beharrik etorri zaren, bestenaz itoko nintzen. Damurik gobernatzaile duen osagarriak berriz, -(e)la nahiz bait- menderagailuak har ditzake, edo menderagailurik gabe joan: Damurik ez direla gaueko argiak oihal busti batzuek bezala! (Hiribarren); Damurik, Edurne ez zen bakarrik heldu (Epaltza); Damurik ez dudan eskura, Probentza aldeko amodio balada zahar edo galaiko portugaldarrik (Perurena).

30.6.2.4b -(e)n menderagailua daramaten adierazpen perpaus osagarri batzuek perpausaren buruan elementu iragarle izateko funtzioa duen galde hitz bat daramate: nola/zelan edo horra non… moduko esapideak. Honako adibide hauetan nola edo zelan ez dira egiazko galde hitzak, menderakuntza barneko lokailuak dira: Britainia aldeko folkloreak kontatzen du nola Eguberri inguruko egunotan ateratzen den txantxangorria, urki-txotx bat hartuta (P. Zabala); Beste batzuek gogoratzen dute nola Nafarroako erreinuak galdu zuen orduan bere independentzia (Xarriton); Ez zen batere atsegina ikustea nola bere eskoletan beti Nevilleren kontra jarduten zuen (I. Mendiguren); Entzun duzu zelan esan duten Peter Pan ez dagoela etxean? (Gabiria).

Kontakizunetan-eta erabiltzen da maiz egitura hori, esan, kontatu, entzun eta horrelako gobernatzaileekin. Baina baita ikusi, gogoratu, jakin eta “ezagutza” adierazten duten gobernatzaileekin ere. Horrelako adibide ugari aurkituko dugu bai tradizioan eta bai gaur egun ere; baina horren lekuan inoiz entzun edo irakurtzen den nola … -(e)la egiturak ez dirudi aski den adinako onarpena duenik: ?Entzun duzu nola, baserria erre zenean, herriko gazteek jaialdi handi bat antolatu zutela haren alde dirua biltzeko?

Aurreko horien antzekoak dira non ‘iragarlearekin’ (aurkezle baliokoarekin) esaten diren adierazpenak ere, elementu aurkezle bat eta non esapidea gobernatzaile dutenak —hona, horra, hara, begira … non—: Horra bada non, duela lau egun, grina handi batek hartua nagoen (Jon Muñoz); Eta bataioa baino lehenago, hara non heldu zen etxera abadea aitaren gutun batekin (Sarrionandia); Ikusleen kontzientzia lozorrotuarekin hasi, eta begira non bukatu dugun (Linazasoro). Beste galde hitz batzuk ere erabil daitezke: Begira nondik nora h nazkagarri honek baduen zenbait indar (Mitxelena).

Beste adibide hauetan, berriz, egiazko modu adberbio balioa du nolak eta, beraz, zehar-galderak dira mendeko perpausak (ez adierazpenezkoak): Ez dut gogoratzen nola zuen izena hirugarrenak (Hernandez Abaitua); Ez dut gogoratzen nola etorri naizen (M. Etxebarria). Dena den, ez da beti hain erraza garbi bereiztea noiz den zehar-galdera eta noiz adierazpen perpaus: Ikusiko duzu nola etorriko den Mikel goizeko ordubietan. Perpaus hau bi eratara uler daiteke: zehar- galderatzat har daiteke (‘ikusiko duzu nolako itxurarekin etorrik den’), baina baita adierazpenezkotzat ere (‘ikusiko duzu, etorriko da, bai’). Ahozkoan intonazioa izaten da bi irakurketen arteko bereizgarri. Adierazpenezkoetan eten labur bat egin daiteke elementu iragarlearen ondoan, hau aditzetik bereiziz eta “galdegaia” beste bat dela adieraziz. Horretaz gain, bai ahozkoan eta bai idatzian, adierazpenezkoetan aditza elementu iragarletik urrundurik ere eman daiteke, zehar-galderetan baino errazago. Egitura hori dute goraxeago eman ditugun adibide batek baino gehiagok. Horrelakoak dira beste hauek ere: Ikusiko duzu nola Mikel ordubietan etorriko den; Ikusiko duzu nola Mireni dirua ekartzea ahaztuko zaion; Hona non denak elkarrekin abiatu ziren. Eta, azkenik, galdegai guneko ba- baiezkoa ere eraman dezakete adierazpenekoek, adizkia sintetikoa denean, zehar-galderek ez bezala: Horra non Mikelek baduen autoa erosteko adina diru / *Ez dakit non baduen Mikelek dirua.

30.6.2.5. Bait- menderagailua duten adierazpen perpaus osagarri jokatuak

30.6.2.5a Iparraldeko euskaran, perpaus osagarriak gertakari edo egoera bat adierazten duenean, bait- ere erabili izan da menderagailu gisa. Gertatu, heldu, gutitarik egin, horrelakoak dira, bait- menderagailua onartzen dutenak: Gertatzen da enplegatzen baitira bitartekoak ongien egiteko (Axular); Egia soberatua! ene semea [ateratzaileek erro nagusia dainatzen dutela]; eta hortarik heldu da landare hainitz hiltzen baita (Duvoisin); Gutitarik egin omen du ez baita deus erori (Hiriart-Urruti).

Gertakari edo egoera baten aurreko jarrera subjektiboa adierazten duten aditzek edo lokuzioek ere gobernatzen dituzte bait- perpaus osagarriak: domaia izan, harrigarri izan, handi izan, bizi izan, eta abarrek. Domaia da zonbait pilota galdu baitute bi gazte bipil hauek (Herria); Harrigarria da ez baituzu holakorik sekula ikusi; Handia da ez baita eskolarat agertu (Lafitte). Baina gobernatzailea esan, uste izan edo egia izan bezalako predikatua bada, ezinezkoa da bait- horrela erabiltzea: *uste dut / esan didate / egia da [bakarrik etorriko baita].

30.6.2.5b Batzuetan bait- perpausa aurretik agertzen den aurrekari batekin erabili da: Hunek ninduen errabiarazten, den gauzarik argiena ukatuko baitzautzun (Lafitte). Adibide horretan, kataforikoa da hunek erakuslea; ondotik datorren bait- perpausak ematen dio bere esanahia (-(e)la perpausetan ager daitezke horrelako aurrekariak § 30.6.2.1i). Bait- perpausaren erabilera hori aurkituko dugu, halaber, zenbait esapidetan —damurik, beharrik…— hiztunak damua, poza edo haserrea adierazten duenean: Eta, damurik ez baitiote beste hoinbeste eginen zure ilobari eta Olhaibiri, beste bi kontseilari usteleri! (Larzabal); Damurik, hola konkortua baitzira (Lafitte); Beharrik han bainuen ama (J. Etxepare).

30.6.2.6. -(e)larekin edo beste menderagailu batekin egin daitezkeen adierazpen perpaus osagarri jokatuak

30.6.2.6a Adierazpen perpaus osagarri jokatuak aztertzean ikusi dugu euskalki batzuek -(e)la menderagailua baliatzen dutenean, beste euskalki batzuek -(e)na darabiltela (§ 30.6.2.2) edo -(e)nik (§ 30.6.2.3). Bitasun bera gertatzen da -(e)la eta -(e)n menderagailuekin ere goraxeago ikusi bezala: uste izan predikatuak, esate baterako, -(e)la osagarria hartzen du mendebaldean eta -(e)n, zenbaitetan, ekialdean. Eskerrak predikatuak ere -(e)la zein -(e)n goberna ditzake (§ 30.6.2.4a). Damurik adizlagunaren osagarria ere -(e)la edo bait- menderagailuekin nahiz menderagailurik gabe joan daiteke (§ 30.6.2.4a, § 30.6.2.5): Damurik ez da zilegi (Monho).

30.6.2.6b Beldur izan predikatua ere -(e)la zein -(e)n osagarriekin ager daiteke: Beldur izatekoa da horien azken ordua zaila izango dela (J. M. Lekuona); Beldur nauk […] Jainkoa galduko dudan (Gazteluzar). Nola ulertu behar da, ordea, azken adibide hau? Pentsa daiteke beldur izan predikatuak hor zehar- galdera gobernatzen duela. Izan ere maiz agertzen dira zehar-galderak beldur izan predikatuarekin, ote partikulak lagundurik: Beldur izatekoa da ez ote duen jakinen orain arte jokatu duen paper horretatik urrutiratzen (Berria).

Azken batean, predikatu jakin batek ez bakarrik goberna ditzake menderagailu mota bat edo bestea hartzen duten adierazpen perpaus osagarri jokatuak. Baita, hemendik aurrera ikusiko dugun bezala, adierazpen perpaus osagarri jokatugabeak ere, edo beste mota bateko osagarriak (horiek ere jokatuak zein jokatugabeak): -(e)la / -tzea + erabaki (trenez joango dela / trenez joatea erabaki du); -(e)la / subjuntiboa / -tzeko + esan (postrea nik eramango dudala / postrea eraman dezala / eramateko esan diot); -(e)la / -tzen / partizipio burutua + jakin (badaki ez dela garaiz iritsiko / garaiz iristen / nola iritsi). Jakina, ‘osagarri-gobernatzaile’ egitura bakoitzak izango ditu bere adiera eta ñabardura semantikoak.