Euskararen Gramatika

30.6.3.3. -tzen perpaus osagarriak

30.6.3.3.1. Forma eta esanahia

30.6.3.3.1a Formaz berezi samarra da -tze atzizkian²⁴⁷ oinarritutako forma hau gainerakoen aldean, inesiboaren -n marka zuzenean lotzen baitzaio aditz izenari, mugatzailerik gabe²⁴⁸, leku izenetan bezala. Badira, gainera, euskalkien arteko desberdintasunak forma honen erabileran. Batetik, bizkaieraren zati handi samar batean -t(z)en perpausak erabiltzen dira beste euskalkietan -tzera perpausak erabiltzen diren testuinguru batzuetan (mugimenduzko predikatuekin bereziki): lagunari bisita bat egiten joan da (bizk.) / lagunari bisita bat egitera joan da (orokorra). Bestetik, mendebalde/ekialde banaketa nabari da -tzen/-tzera perpaus osagarri mota askotan (gipuzkeraren barruan ere bai askotan): ausartu/utzi/saiatu… egiten/egitera. Baina hori joera orokorra baino ez da; gero kasu bakoitza eta erabilera bakoitza ikusi behar da, banaketa ez da beti berdin gertatzen eta.

Esanahiari dagokionez, burutugabetasuna adierazten du -tzen perpausak; hau da, prozesu bat bere irautean, ez amaiturik. Zertan? galderari dagokio: lan egiten, baratza lantzen, mintzatzen, zimeltzen, josten, aspertzen… Prozesuak egile bat izanez gero, -tzen perpausak jarduera²⁴⁹ adieraziko du; hori du ohiko adiera.

30.6.3.3.1b Esanahiari erreparatzen badiogu, hiru sailetan bana ditzakegu perpaus osagarri jokatugabe hauen predikatu gobernatzaileak (Aurreraxeago aipatuko ditugu aspektu-perifrasiak osatzen dituztenak: hasi, jarraitu…): jarduera predikatuak (jardun, aritu, ibili…); jardueren kudeaketari dagozkionak (jakin, trebatu, ikasi, saiatu, moldatu, asmatu, oldartu, tematu, trebe izan…); eta hautemate-prozesuak (jarduerak barne): ikusi, entzun, hauteman, aurkitu…

Batzuetan gobernatzaile espliziturik gabe agertzen dira -tzen perpausak, eta eduki semantiko gutxieneko predikatu gobernatzaile bat ulertzen dugu halakoetan: Goizian diru kontatzen / tabernarako plantatzen / bazkari ona tokatzen / kaña artuta kopak eranaz / erari fiña jokatzen / egiñik eztet ukatzen / oraiñ ezpañak nekatzen / zardiñ-ezurra txupatzen (Xenpelar). Oso ohikoa da erabilera eliptiko hori erregistro batzuetan.

30.6.3.3.1c Kontuan izan behar da, bestalde, aditzek adiera bat baino gehiago izan dezaketela; esaterako, lagundu aditzak badu erregimen-bitasuna —du Iparraldean eta dio mendebaldean— eta adiera-bitasuna —‘laguntza eman’ eta ‘konpainia egin’—. ‘Laguntza eman’ adierakoa da -tzen osagarria hartzen duena, ez bestea: Lagunduko dizut etxeko lanak egiten [laguntza]²⁵⁰ / Lagunduko dizut/zaitut etxeraino [konpainia].

30.6.3.3.1d Irudikapenezko predikatuak —irudikatu, marraztu, margotu, grabatu, gogoratu/oroitu (irudimenean irudikatu)…— eta aurkikuntzazko predikatuak ere —aurkitu/ediren/idoro/kausitu, atzeman/harrapatu…— hautematezkoen antzekoak dira. Alegia, atzemate orokor bati dagozkionek osatzen dute saila: ‘norbaitek zerbait/norbait prozesu/jarduera batean atzeman’; ‘norbaitek zerbait/norbait prozesu/jarduera batean ikusi/entzun (begiz/belarriz atzeman)’; ‘norbaitek zerbait/norbait prozesu/jarduera batean irudikatu (euskarri batean atzeman)’. Existentzia-predikatua, edo ageri izan ere esanahiz hurbil daude aurkikuntzakoetatik: Atarian neskatila bat ikusi dugu / ageri zen / bazen jendeari loreak banatzen.

30.6.3.3.1e Perpaus osagarriko subjektuak, bestalde, ‘egiletasuna’ eskatzen du. Ez dira nahasi behar, ordea, ‘egiletasuna’ (rol semantikoa) eta ergatiboa izatea (funtzio gramatikala). Argi ikusten da aldea hurrengo adibideetan: Aurten ikasi dugu aberatsengana hurbiltzen; *Aurten ikasi dugu erortzen; Aurten ikasi dugu nagusia engainatzen; *Aurten ikasi dugu hondoa jotzen. Hurbildu eta engainatu nahita egiten dira, ‘egile’ bat eskatzen dute. Erori eta hondoa jo, ostera, nekez egingo ditugu geure borondatez, geuk nahita.

Egilerik gabeko prozesuen eragile denak ere har dezake subjektuaren lekua: Egosten jarri/utzi ditut babarrunak [nik jarri/utzi, babarrunak egosi]. Objektua da, beraz, kontrolatzailea jarri/utzi²⁵¹ (du) moldeko predikatuetan; osagarritzat, berriz, prozesuak zein jarduerak adierazten dituzten perpausak hartzen dituzte. Alde horretatik, hautematezkoen egitura bera dute; alde bakarra, ergatibozko subjektua hautemailea izatea kasu batean eta eragilea bestean: Koplak kantatzen entzun ditut bertsolariak; Koplak kantatzen jarri ditut bertsolariak.

Baina utzi aditzak egiletasuna garbi markaturik duenean, ez da erabiltzen joskera hori: Hiltzen utziko zaitu [hil: subjektu jasailea]; *Irabazten utziko zaitu [irabazi: subjektu egilea]. Halakoetan, utzi predikatuaren dio jokoa baliatzen da, eta datiboak hartzen du kontrola: Irabazten utziko dizu; Gainezka egiten utzi dio babarrunen lapikoari. Utzi predikatu honen esanahia bera ere bestelakoa da: ‘baimendu, ez galarazi’. Beraz, esan daiteke bi utzi ditugula: utzi₁ (du), oinarrizko zentzua duena, batetik (perpaus osagarririk gabeetan ageri dena: botila erortzen utzi; edo egilerik gabeko prozesua adierazten duen babarrunak egosten utzi ditut modukoetakoa), eta utzi₂ (dio), ‘ez galarazi’ zentzua duena. Utzi₂ horri dagokion joskera eta adiera hori -tzen perpausa inplizitua den esamoldeetara ere zabaltzen da, erabilera horretan: Ez digu utzi erabakitzen; Utziko al diozu bakean? [= nahi duena egiten]; Utzi niri. Berdin gertatzen da lagundu aditzarekin ere: Lagunduko dizut (hori egiten).

30.6.3.3.1f Predikatu gobernatzaile gehien-gehienek jarduerazko zertan osagarriak baino ez dituzten hartzen, baina batek edo bestek baditu bestelako joskera eta adierak ere: Jakin/ikasi komeni zaizuna egiten; Jakin/ikasi zer komeni zaizun / komeni zaizula. Antzeko aukera-bitasuna dugu hautematezko batzuetan ere: Ikusi/entzun sartzen; Ikusi sartu den / sartu dela. Antzeko bitasuna dugu tarteka jokatugabeen artean ere: Zaila da dena jakiten/jakitea; Ahaztu zaio tangoak kantatzen/kantatzea. Baina ez da sinonimiarik gertatzen -tzen perpausekin eta bestelako osagarriekin antolaturiko esaldien artean.

30.6.3.3.2. Aspektu perifrasiak

Ugariak dira -tzen osagai duten aspektu perifrasiak (§ 30.1.2.3c).

30.6.3.3.2a -TZEN ari izan (vs -TZEN aritu). Bi aditz ditugu hemen: batetik, ari(tu) jarduerazkoa, jardunen sinonimoa, subjektu egile bat duena, -tzen perpaus osagarriak hartzen dituena, eta, bestetik, ari (izan) aspektu perifrasi bat osatzen duena. Lehenak aspektuaren joko osoa du; bigarrenak, ordea, ez. Hurrenez hurren: Landarea mozten ari/aritzen/aritu da; Landarea zimeltzen ari/*aritzen/*aritu da. Agian egokiena jarduera adieraztekoa ez den ari (izan) defektiboa, aspektu perifrasi hustzat jotzea litzateke; hau da, aspektu markatzat hartzea. Jarduera adierako perifrasitzat har daiteke -TZEN ibili ere: Oraindik kontrolak jartzen ibiliko dituk, eta bien bitartean, Manuel hemen (Alberdi).

30.6.3.3.2b -TZEN hasi/jarraitu/segitu, akabatu/amaitu/bukatu aspektu perifrasiak. Hasi eta jarraitu predikatuek ere aspektu perifrasiak osatzen dituzte, ari izanek baino joskeraz beregaintasun handixeagoa izanik ere: Zimeltzen hasi/hasten dira loreak; Zimeltzen jarraitzen/jarraitu dute loreak. Baina Zimeltzen ari (*izaten, *izan) dira loreak. Eduki lexikoa ere ari izanena baino bereizgarriagoa da: Hasi baino ez da (egin) galtzak josten; Jarraitu, jarraitu du erortzen, baina geldiago. Aspektu perifrasiek berdin tratatzen dituzte egiletasunezkoak (§ 30.6.3.3.1e) zein bestelakoak: Josten/erortzen hasi da; Josten/erortzen jarraitzen du.

-TZEN hasi perifrasiaren antonimoa da -TZEN akabatu/amaitu/bukatu: Bukatu du elurra botatzen; Atsoak ez zian oraino akabatu erraten, hori da! (J. B. Elizanburu); Gauza horiek guztiak egiten amaitu zutenean (Zaldua). Baina, jarduera baten amaiera markatzeko adiera horrekin lehian, forma bera hartzen du gertakari kate bateko azkena adieraz dezakeen perifrasiak: Beste guztien gainetik agintzen bukatu zuen [azkenean, hori gertatu zen]. -TZEZ moldea ere baliatzen da jardueraren amaiera adierazteko: Irakurtzez bukatu eta Monari begiratu nion (Rey).

Beste predikatu batzuek ere badituzte aspektu edukiak, hala nola oldartu (hasiren kideko) eta tematuk (jarraituren kideko), baina predikatu beregainagoak dira, eta ez dute onartzen egiletasunik gabekorik: jokatzen/*lokartzen tematu da. Halakoak, beraz, nahiz eta aspektu-alderdi hori ere eduki, ezin dira hartu perifrasitzat, beren eduki lexikoari eusten baitiote.

30.6.3.3.2c -TZEN joan, egon perifrasiak. Badira beste perifrasi batzuk ere -tzen oinarri dutenak. Horietako bat da -TZEN joan gero eta gehiago nagusitzen ari dena tradizioko -TUZ joan perifrasiaren ordez: Galduz doa ohitura hori; Galtzen doa ohitura hori. Bestalde, -TZEN joan forma bera ageri da partiden-eta emaitzarekin lotua dagoen beste esapide honetan: Bost eta hiru galtzen doa. Kasu honetan, jakina, ezin da aspektu perifrasitzat hartu.

Ohikoa da -TZEN egon aspektu perifrasia ere, ari izanen ondoan: Ardiak zaintzen dago / Ardiak zaintzen ari da. Nabarmena da, bereziki, ari izan erabiltzen ez duten bizkaierazko hizkeretan, non, oro har, egonen eta ibiliren artean banatzen baitira egoera/jarduera adierak: Testuaren okerrak zuzentzen dago/dabil. Ari izan ezagutzen duten hizkeretan, berriz, banaketa hau da tradizioa duena: negarrez/galdez/oihuka/deika egon (egoera) / -tzen ari (jarduera).

30.6.3.3.3. Kontrola

30.6.3.3.3a Erreferentziakidetasun-jokoa era batekoa edo bestekoa izan daiteke osagarrietan (§ 30.2.5). -tzen perpaus osagarrietan perpaus nagusiak ezartzen dio perpaus osagarriari subjektu birtuala; ez da inoiz agertuko beste subjekturik halako osagarrian. Hau da, -tzen perpausen subjektua kontrolatua da: Saiatuko naiz (*zuk/*hark/…) ulertzen; Ikas ezazu (*hura/*ni/…) ez haserretzen. Ager daitekeen subjektu bakarra subjektu kontrolatu enfatikoa da: Saiatuko naiz neuk/neronek/nihaurk/*nik ulertzen.

Jakina, perpaus nagusia inpertsonala bada, subjektu generiko edo zehaztugabe bat ulertuko da osagarrian: Zaila da ikasi nahi ez duenari irakasten; Batek daki, zail da asmatzen zerbitzariak zer darabilen buruan nagusiak kargu hartzen dionean (Morales). Gehienetan, hala ere, bada kontrolatzaile zehatz bat perpaus nagusian, predikatu mota bakoitzaren arabera ergatiboan, absolutiboan edo datiboan doana: Zuk_i ez dakizu [Ø_i] halakoetan ez haserretzen; Orduan hasi zen Nekane_i [Ø_i] halakoak esaten; Hor jarri ditut porruak_i [Ø_i] poliki-poliki egosten; Nork erakutsiko dio horri_i [Ø_i] bazterrak horrela nahasten?

30.6.3.3.3b Kontrolaren ikuspegitik, bi sail bereiziko ditugu: hautematezkoak du motako aditzak dira beti eta objektua da perpaus osagarriaren kontrolatzailea: aditu/entzun, hauteman, sentitu, sumatu, atzeman/harrapatu, ekarri, entzun, imajinatu/iruditu, gogoratu/oroitu, irudikatu, trebatu (du), margotu/marraztu… Predikatu gobernatzaile hauek ageri diren perpaus nagusiko objektua bera da perpaus osagarriko subjektu aipatugabe, birtuala: Han ikusi zaitut gugana hurbiltzen/begiratzen. Argi dago adibide horretan zu (hurbildu) edo zuk (begiratu) direla isilpeko subjektuak, zu (ikusi) objektuak behartuak, kontrolatuak. Bigarren sailean bilduko ditugu jarduera predikatuak eta jardueren kudeaketari dagozkionak; da zein du motakoak izan daitezke eta perpaus nagusiko subjektua da kontrolatzailea: abil/antzetsu, iaio/trebe izan, bakarra/lehena/onena/txarrena/baldarrena/trebeena izan, erraz/zail(a) izan (da/zaio), ahalegindu, ausartu (da) mendebaldean, denbora pasatu, moldatu, saiatu, trebatu… Dusan Ivkovic entrenatzailea iaioetan iaioena da partidaren erritmoa kontrolatzen (Berria); Baina bera ere trebea da zoritxarra ekartzen (Elizen arteko Biblia); Ezin badut mundua aldatu, neure burua aldatzen saiatu naiteke bederen (O. Arana).

Beste predikatu batzuek, aldiz, datiboari esleitzen diote kontrola; besteak beste, aditz arazleek (§ 23.2.1.2): irakatsi, ahaztu, utzi, lagundu… Pianoa jotzen irakatsi dio; Ahaztu zaio pianoa jotzen; Lagunduko dizut etxeko lanak egiten.

30.6.3.3.4. Predikatu gobernatzaileen sailkapen formala

30.6.3.3.4a Hasieran esan dugu -tzen perpausek (irauten duen) prozesua (burutugabea) adierazten dutela; hori da oinarrizko esanahia. Prozesu hori, bestalde, izan daiteke berezkoa nahiz egileduna. Berezko prozesuan, prozesu horren eragile bat ere ager daiteke perpaus nagusian. Egiledun prozesua, jarduera edo dirauen ekintza da (psikikoak barne); egilea, perpaus nagusiko subjektua da.

30.6.3.3.4b Sailkapen formalago bat ere egin dezakegu, ordea, aurreko guztiak kontuan harturik, eta egiletasun ezaugarria ere sartuz. Predikatu gobernatzaile prototipikoak erabiliko ditugu egitura moten etiketatzat:

²⁴⁷ -n atzizkia hartzen duen aditz izenaren formari dagokionez, -te eta -tze orokorrez gainera, badira beste zenbait euskalki-aldaera: -ite, -tute, -tzaite, -(k)eta… Baina ez dira oso ugariak gaurko erabilera idatzi estandarrean.

²⁴⁸ Aurrerago ikusiko dugunez, mugatu singularra ere aurkitzen dugu predikatu bakan batzuekin, baina beste adiera batean: Osasuntsu bizitzean datza auzi guztia.

²⁴⁹ Zentzu zabal batean darabilgu jarduera hitza: ‘nolabaiteko iraupena duen ekintza edo jarduna, jarraitua zein errepikakorra’.

²⁵⁰ Iparraldean: Lagunduko zaitut etxeko lanak egitera(t).

²⁵¹ Utzi aditzak baditu beste joko batzuk ere aurrerago ikusiko ditugunak.