Euskararen Gramatika

30.6.3.4. -tzera(t) perpaus osagarriak

30.6.3.4a Mota horretako perpaus osagarriek ezaugarri hauek dituzte: formaz adlatiboak dira, baina adierazten duten mugimendua ez da fisikoa baizik gogoarena; alegia, nora abstraktu bat. Bestalde, egitura kontrolatuak dira, -tzen osagarriak bezalaxe.

-tzera perpausen ezaugarriak -tzen perpausekin erkaturik. Ezaugarri gehien-gehienetan kide-kidekoak dira bi perpaus mota horiek. Formaren aldetik, biak dira mugatzailerik gabeak: -tze + -n, -tze + -ra. Esanahiaren aldetik ere ez dago alderik; euskalki aldaerak dira: Etxera noa telebistan finala ikusten (bizk.); Etxera noa telebistan finala ikustera (orokorra); Ez utzi galtzera (ek.); Ez utzi galtzen (mend.). Bada, hala ere, bi formen arteko oposizioren bat, jaten eman / (zerbait) jatera eman bikotean ikus dezakeguna. Lehenak, jaten formak, prozesua bere irautean adierazten du; bigarrenak, jatera, mugimendu bat (irudizkoa bederen) osagarriak adierazten duen zer abstraktua (gertakaria) helmuga duena.

Nolanahi ere, esapide finko eta bakanak dira halakoak, eta nekez aurkituko dugu -tzen/-tzera oposizio soilaz sistematikoki bereizten den esanahirik: osagarriok gobernatzen dituzten predikatuen araberakoa izango da esanahia, nahiz hizkera batek -tzen eta besteak -tzera aukeratu horretarako. Oro har, ekialdeko hizkerek -tzera molderako joera handiagoa ageri dute mendebaldekoek baino. Baina bi moldeak ere aurki ditzakegu euskalki berean; gipuzkeraz, esaterako, -tzera zein -tzen aurkitzen ditugu saiatu predikatuarekin (baita -tzeko ere): Saiatzen dira atzgura kentzera, baña ezin iritsi dira lepora muturrarekin (Agirre Asteasukoa); Begira gurasoa, aurdun ez geratzeko saiatu ote zeran, dala edariz, dala beste modu itsusiakin (Agirre Asteasukoa).

30.6.3.4b -TZERA perpausak gobernatzen dituzten predikatuak. Goraxeago esan bezala, ‘mugimendu’ bat adierazten dute -tzera perpausekin antolaturiko esaldiek; mugimendu hori irudizkoa da beti, jakina. Mugimendu horren helmuga ez da leku fisikoa, zerbait abstraktuagoa baizik, gertakari bat, aditzak adierazten duen hori.

Horren arabera, hiru multzo bereiz daitezke: a) mugimendu fisikoa ere (nora) adieraz dezaketen predikatuak —etorri/ekarri, joan/eraman, iritsi, lerratu, abiatu, aurreratu, oldartu, makurtu…—. b) Predikatu espezializatuak —ausartu/behartu, deliberatu (da/du), bortxatu…—; itxura batean, gogo-mugimendu bat adierazten dute soilik, eta horregatik ez dute nora aukerarik: *Jauregira ausartu naiz. c) Bi sailen tartean geratzen dira GONBIDATU eredukoak: bigarren sailekoak bezalatsukoak dira esanahi ez-fisikoaren aldetik, baina nora argumentuak ere onartzen dituzte: Jauregira gonbidatu zaitut. Hala ere, -tzera perpausezkoen esanahi bera dute: Jauregira (etortzera) gonbidatu zaitut.

Aditz gobernatzailearen jokoa (da/du) eta, horrekin loturik, jasaile/egile/eragile jokoa kontuan harturik, honako moldeak bereiz ditzakegu.

Gogo-mugimendua mugimendu fisikoarekin batera etor daiteke: Gurera etorri da lan egitera / egunok pasatzera. Baina betiere zerbait egitera, ez zerbait gertatzera: *Gurera etorri da zahartzera. Datiboa agertzeak ez du aldatzen kontrola, nahiz beste erreferentziakidetasunen bat gehiago ezar dezakeen: Giltzak ematera etorri zaio; Agur esatera hurbildu nintzaizun.

Da moldekoak eta subjektuaren kontrola ezartzen dutenak dira beste predikatu hauek ere: abiatu, ailegatu/heldu/iritsi, altxatu, animatu, apaldu (da), arriskatu, atera/jalgi/irten, ausartu (ekialdean), behartu (da), deliberatu (da), egokitu (da), itzuli, jaitsi, jarri, joan, jolastu (da), kondenatu (da), lehiatu, lerratu/limurtu, ohitu/usatu (da), prest izan/egon, umildu…

Joskera horretan ez da lekurik datiboarentzat. Predikatu sorta guztiz mugatu baten kasuan, bada salbuespen bat bederen egiletasunari dagokionez, 2. sail horretan: Konpontzera ekarri/eraman/bidali ditut bafleak. Bistan da badela hor egileren bat, baina ez dira, noski, bafleak, baizik eta konpontzailea. Bestalde, egitura kontrolatua denez, bafleak da konpondu predikatuaren subjektu isila; eta horrek esanahi pasibo-antzekoa eskatzen du: bafleak konpondu(ak izan) daitezen. Baina, egitura pasiboek ez bezala, osagarri zuzena eraman dezakete halakoek: Lokarriak aldatzera ekarri ditut zapatak. Inoiz anbiguotasuna gerta daiteke egiletasunezko arruntaren (osagarriaren objektua egile) eta beste molde berezi horrelakoen artean: Analisiak egitera bidali du aita. Pragmatikoki erabakitzen da hor ‘aita’ horren papera zein den: berak analisiak egin (egiletasun arrunta) ala berari (norbaitek) analisiak egin (molde berezia).

Molde berekoak dira beste predikatu hauek ere: akuilatu/kitzikatu, altxatu (du), animatu (du), apaldu (du), atera (du), bortxatu (du), bidali/igorri (du), bultzatu, eman (du, Ipar.), gogatu/limurtu, jaitsi (du), kondenatu (du)…

Sail bat osatuko luke, ekialdeko erabileran, -tzera utzi moldeak, berak bakarrik. Izan ere, ekialdean, 2. sailekoen joskera berera biltzen da utzi predikatua, baina egiletasunik gabekoak ere hartzen ditu: Hark ez lituzke utziko horrela jokatzera/usteltzera. Mendebaldeko erabileran, joskera bana eskatzen dute egiletasunezkoak eta besteak (§ 30.6.3.3.1e): Hark ez lieke utziko horrela jokatzen; Hark ez lituzke utziko horrela usteltzen.

Hona -tzera perpausen zenbait adibide: Semea ohandotarren etxera joatera eta Karlosi barkazioa eskatzera behartu nahi izan zuen (Navarro); Piano- ikasketen egitera igorri nahi izan zintuen (Montoia); Hizketan jarraitu zuen Madame Beylek, ni bere museoa bisitatzera gonbidatu izanaren misterioa argituz (Lertxundi); Bulego hartara ikerketa bat egitera bidali ninduten (Olarra); Galdetzera ausartu nintzen zer zela eta joan nahi zuen Paderbornera (Ladron Arana); Bada baldin izanen bada firmetasunik gero, behar da perseberatzera eta firme egoitera enseiatu orai (Axular); Lehiatu zen hari bere atsegina seinalatzerat: bazakizkien bisita hari zarraizkon obra miragarriak (Larregi).

30.6.3.4c -TZERA joan, -TZERA eman aditz perifrasiak. Bi aditz perifrasi osatzen dituzte -TZERA perpausek: joan aditzarekin lehena, eman aditzarekin bigarrena.

30.6.3.4d Aspektu inkoatiboa (§ 23.2.2.2c, § 23.2.2.2d, § 23.2.2.2f) adierazteko erabiltzen dugu -TZERA joan perifrasia: Hori esatera zihoala, isildu egin zen bat-batean; Horra, desagertzera doa bera ere (M. Etxebarria). Aski erabilera zabaldua du tradizioan ere, baieztapenetan bederen, eta adizki sintetikoekin ere bai: Kantatutzera nua bistan ikusiya (Xenpelar); Zure solasak niri damu egitera dohazi (Duvoisin); Bekatu baten egitera zoazinean (Axular); Dei egitera nuako Praiskari (Mogel). Perifrasi honen ondoan baditugu bestelako egiturak ere aspektu ‘inkoatiboa’ adierazteko, hala nola, -tzeko zorian egon/izan, -tzear egon/izan edo -tzeko izan: Hiltzeko zorian da(go); Erortzear da(go); Oraintxe/laster/aurki jaisteko(a) da.

Aspektu inkoatiboa adierazten ez duten -tzera joan perifrasiak ez dira hain naturalak, perifrasirik gabeak izaten baitira aukeran: ?Ez noa esatera zer pentsatzen dudan [ez dut esango zer pentsatzen dudan]; ??Goazen idaztera batuaren emaitzak [idatz ditzagun batuaren emaitzak]; ???Ahoa zabaltzera joan/joaten denean…

Ez da zalantza handirik izaten benetako gobernatzaile-osagarri antolaera duen -TZERA joan eta bestea, perifrasia, bereizteko. Lehen kasuan beregaintasuna dute zertara osagarriak eta joan aditzak, joskeraz eta esanahiz: Banoa. Zertara? Lanak egitera. Perifrasi inkoatiboa denean, ostera, osagaiek ez dute halako beregaintasunik: Isiltzera noa. *Banoa. Zertara? Isiltzera. Bestalde, hitz ordena ere askeagoa dute perifrasiek: ??Kantatzera nator bertso bat edo bi [bertso bat edo bi kantatzera nator] / Kantatzera noa bertso bat edo bi [kantatuko ditut / kanta ditzadan bertso bat edo bi].

30.6.3.4e -TZERA eman moldeak esapide berezi batzuk ematen ditu (jakitera/aditzera/ezagutzera eman) perifrasitzat jo beharrekoak, esaldiak hartzen dituen osagaiak emani baitagozkio, eta ez -tze(ra) aditz izenari. Esanahiaren aldetik, jakinarazi, adierazi edo ezagutarazi aditzak dira perifrasi horren sinonimo hurbilak. Halakoetan, bada, ez da perpaus osagarririk, aditz izenaren bestelako erabilera bat baizik, aditz lokuzio finko bat osatzen duena: *[Berlinen ezagutzera] eman du filma / Ezagutzera eman du filma, Berlinen / Berlinen eman du ezagutzera filma.