Euskararen Gramatika

30.6.3.5. Perpaus osagarri molde batzuen berezitasunak

Perpaus osagarri jokatugabeen atzizkiak aztertu ditugu, banan-banan. Baina atzizki batzuen eta besteen arteko alternantziak ere gertatzen dira predikatu gobernatzaileen arabera. Lehen ere aipatu dugu nahiko orokorra dela gobernatzaile berekin -tzen/-tzera alternantzia: lehena mendebaldekoa, ekialdekoa bigarrena (§ 30.6.3.3.1, § 30.6.3.4a). Orain arte emandako informazioa osatzera datoz hurrengo lerroak.

30.6.3.5.1. -tzen, tzera eta -tzeko alternantziak

30.6.3.5.1a Badira bai -tzen eta bai -tzera perpausekin konbinatzen diren predikatu gobernatzaileak: saiatu, en(t)seiatu, aienatu… Bereizketa orokorra mendebalde/ekialde dela esan dugu, baina, hizkera bakoitzarena da aukera. Ekialdean: Nola oraidanik behar dugun, geroko begira egon gabe, ontasunean irautera eta perseberatzera enseiatu (Axular); Zein tenplearen profanatzen ere enseiatu izan baita (Leizarraga). Gipuzkeraz: Ta elkar ezagutzera saiatzen ez geralako (Barriola); Eta uste onekin kanta, musika, festa eta jostaketen bidez, bere konzienzi galduaren imurtzi eta kezkak aienatzera al guziaz saiatzen zan (G. Arrue). Saiatu predikatua tradizioan -tzeko osagarriarekin ere agertzen zen: Begira gurasoa, aurdun ez geratzeko saiatu ote zeran (Agirre Asteasukoa).

30.6.3.5.1b -TZERA/-TZEKO alternantzia du prest izan/egon predikatuak: Adiskide minduarena egiteko prest nengoen (Epaltza); Baina zure malurek hunkitu naute, haiek ematzearren zernahi egitera prest egoteko heineraino (Jon Muñoz). Alternantzia erakusten dute honako predikatu konplexu hauek ere:

-TZEN/-TZEKO zail(a)/erraz(a) izan: Ingelesek eta ipar amerikarrek gustuko duten izen original horietako bat da, eta haien hizkuntza aldrebesetan esaten erraza da (Zubizarreta); Sendatzen errazak diren gaitz infekziosoen ondorioz hiltzen dira urtero milioika lagun (Berria); Izkribua ez da irakurtzeko zaila (Arkotxa); Senarraren trajea saltzeko zaila da (J. Zabaleta).

-TZEN/-TZERA/-TZEKO trebe/abil izan: Bera zen polizien aurka edozer aurtikitzeko trebeena (Borda); Laurehun mila gudari ziren, ezpata erabiltzen trebeak (Elizen arteko Biblia); Trebe baino trebeagoa izan da beti hitz berriak sortzeko (Mitxelena); Etzen trebe izandu bere etxean Jesus artzera (Mendiburu).

30.6.3.5.2. -tzea eta -tzen predikatu berarekin

30.6.3.5.2a Predikatu gobernatzaile berarekin aukerakoak direnean, ez dute zentzu bera -tzea eta -tzen perpausek. Lehenak gertakari bat adierazten du: Tangoa dantzatzea ahaztu zaio [tangoa dantzatu behar zuen eta ahaztu egin zaio hori egitea]. Bigarrenak, ostera, jarduera: Tangoa dantzatzen ahaztu zaio [lehen bazekien eta orain ez. Ahaztu zaio (ez daki jada) hori egiten].

Bereizkuntza bera dugu, oinarrian, zail(a)/erraz(a) izan predikatuarekin ere, nahiz esanahia bestelakoa izan: Zaila da (bihar/nik/hark) tangoa dantzatzea [zaila da hori gertatzea; ez dut uste dantzatuko dudanik]; Zaila da (jendaurrean) tangoa (ongi) dantzatzea [zaila da jarduera hori].

30.6.3.5.2b Aukerakoa da halako predikatuekin perpaus nagusiaren subjektu bihurtzea jardueraren gaia dena: Tangoa zail(a) da (ongi) dantzatzen; Azkartasuna badegu baño / artzen zailla da neurriya (Txirrita). Kasu horretan, predikatu osagarri konplexu bat osatzen du [(ongi) dantzatzen zail(a)] sintagmak. Hizkera batzuetan, joskera eta adiera berean erabiltzen da -tzeko zail(a)/erraz(a) izan aldaera: Berantago eginez, umeak negukotzat heldu dira eta ez dira hazteko hain errex (Duvoisin).