Euskararen Gramatika

30.6.3.6. Perpaus osagarri jokatugabe burutuak (-tua nahiz -tu izana)

30.6.3.6a Perpaus osagarri jokatugabeen ezaugarrien artean aipatu dugu aspektugabeak izatearena eta denbora markarik ere ez izatea. Hala ere, esan dugu predikatu gobernatzaile gehienek badutela joera aski nabarmena, beren semantika dela eta, osagarriaren denbora-interpretazio jakin bat behartzeko edo iradokitzeko. Beste modu batera esanda, osagarrian adierazten den denbora ez da absolutua, perpaus nagusiarekiko erlatiboa baizik. Alegia, osagarriak adierazten duen egoera perpaus nagusiak adierazten duenaren aurretiko, aldiberekoa edo ondokoa izango da. Aurretiko interpretazioa bultzatzen duten predikatuen (damutu, barkatu…) osagarriek, aldaera gisa, mendeko aditzaren aldaera burutua har dezakete: damutu/barkatu egin (izan)a.

30.6.3.6b Aldaera burutua izango dugu, beraz, aukeran aurretiko interpretazioa markatu nahi dugun bakoitzean -tzea osagarriekin (eta horretan oinarritzen diren gainerakoekin: -tzeak, -tzeari, -tzeaz, -tzearekin eta abar). Aldaera burutua markatzeko tradizioan partizipio burutugabe soila, artikuluaz lagundua, baliatu izan da: -tua. Eta ekusi zuenean, munduko gizonen asmoak eta gogoetak gaitzera beti eta geiago makurtuz zijoazela, damutu zitzaion Jaungoikoari gizonak egiñaz (Mendiburu); Alako moduan, non, gizona sortua eta egiña Jainkoari damutu zitzaion, zeren mundu guzia gaiztakeria eta bekatuz betea ikusten zuen (Lardizabal); Ez du Jaunak ahaztuko aitari on egina, zeure bekatuen ordainetan hartuko dizu kontuan (Elizen arteko Biblia); Hala ere ez zidan eskertu bere borondateari muzin egina (Epaltza). Baina indarra hartuz eta nagusituz joan da aldaera burutu ‘indartu’ dei dezakeguna (-tu izana) eta nekez aurkituko dugu gaurko corpusetan partizipio burutu soila: Ez da, beraz, harritzekoa luzaroan fonologialari gehienentzat ere ezkutatuta egon izana bilakabide ezkutuen existentzia (Oñederra); Hunkitu xamar utzi ninduen neuri begira hori esan izanak (Elosegi); Eta, ai, nola eskertu nion amari egun haietan ene ondoan egon izana! (Irigoien); Bilbotik ez alde egin izanaz damu zen (Zulaika); Emazteak are galantago iritziko dio […] bestea Ingalaterrara hegazkinez joan izanari (Jimenez); Ni neu ez nago, esaterako, Le Pen-en aukera faxista aurrera joan izanarekin batere kezkatua (H. Etxeberria). Partizipio burutu soilak gaur erlatibozko jokatugabeen balioa du (§ 25.2.4a, § 31.5.2.1c): esana = esan(dako)a, saldua = saldu(tako)a eta abar.

Nolanahi ere, aldaera burutua aukerakoa da. Ez dago goiko adibide horiek guztiak dagozkien -tze formarekin eman ezinik.