Euskararen Gramatika

30.6.4.1. Perpaus izenlagun adierazpenezkoak

Izena gobernatzaile duten adierazpen perpausak aztertuko ditugu ondoren, bai jokatuak zein jokatugabeak.

30.6.4.1.1. Adierazpenezko perpaus izenlagun jokatuak

30.6.4.1.1a -e(n) menderagailua hartzen dute sarritan uste, susmo, beldur, esperantza eta horrelako izenen mendeko perpaus osagarriek: Badira oraindik [lurra zapala den ustea] baztertu ez dutenak; [Euskara Afrikatik datorren hipotesia] defendatu dute batzuek; Ez dakit, baliteke oker ibiltzea, baina [hortik joko duen susmoa] daukat (J. Zabaleta); Berriro ere [neokolonialismo amerikarra etorriko den beldurra] hautematen da nonahi (E. Agirre). Izenak gobernatzen dituen adierazpen perpaus osagarrien -e(n) menderagailu hau ez da nahasi behar, jakina, erlatibozko egituretakoekin (§ 31.4): etorriko den susmoa (osagarria) / erosi dudan liburua (erlatiboa).

Erakuslearekin, eta izena isilpean utzita, esapide gisako hauek egiten dira: Diru asko irabazten duen horrekin harro-harro dabil; Seme bakarra den horrekin, nahi duena egiten du.

30.6.4.1.1b Aurreko atalean ikusi ditugun -e(n) menderagailua duten adibideetan berdin-berdin ager zitekeen -(e)lako menderagailua ere. Menderagailu hau hartzen duten osagarri jokatuek batzuetan agerian izaten dute gobernatzen dituen izena; beste batzuetan, ostera, isilpean utz daiteke gobernatzailea.

[-(e)lako + izena] egitura agerian dutenak. Mota honetako egituretan, izen gobernatzaileak balio semantiko bat baino gehiago izan ditzake: komunikaziozkoa (berria, zurrumurrua, hitza, kontua…), iritzizkoa (ustea, susmoa, esperantza, aitzakia…), balizkoa (hipotesia, iritzia…) edo arretazkoa (kezka…). Perpaus osagarriak, kasu hauetan, delako berriaren, ustearen, iritziaren edo kezkaren edukia zein den ematen du aditzera. Hona adibide batzuk: [Ondamena gainera datorkiolako beldur] da bera ere (Mitxelena); Bestalde, badira […] [botere gorena deuseztatuta gelditzen delako ustea] izan dezaketenak (Antxustegi); Bere pisua zenaren leihoak zabalik daude, [norbait bizi delako seinale] (Zaldua); Orain dela 2.000 urte baino lehenagotik izan dira [jendea txingar gorien gainean ibili delako berri fidagarriak] (Aldasoro). Azken adibide honetan izen gobernatzaileak izenondoa ere hartu du ondotik.

“Ondamena gainera datorkiola” beldur izan edo “botere gorena deuseztatuta gelditzen dela” uste izan egituretako perpaus osagarriari izenlagunen -ko marka erantsita eratzen ditugu goiko adibideen parekoak.

Erraz bereizten dira, bestalde, -(e)lako adierazpen perpaus osagarriak (izena gobernatzaile dutenak) eta -(e)lako kausazko adjuntuak (aditzaren mende daudenak, aditza modifikatzen dutenak): Berandu dabiltzalako susmoa (osagarria) / Berandu dabiltzalako egin die errieta (adjuntua).

Bereiztekoak dira, halaber, -(e)lako izenlagun osagarriak eta forma bereko erlatibo subjektiboak (§ 31.4.3.12). Osagarria konplementazio-erlazioan dago gobernatzen duen izenarekin; erlatiboak, aldiz, ez du horrelako erlaziorik eta, beraz, hemen ikusi ditugun izen gobernatzaileez bestelakoak ere izan ditzake ardatz: Etsairik ez duelako gizona ez da gizon (erlatibozkoa), ‘etsairik ez duela dioen gizona’ edo horren antzeko zerbait adierazten duena.

30.6.4.1.1c Izen gobernatzailea isilpean dutenak. Batzuetan ez da ageriko izenik izenlagun osagarrietako -(e)lako menderagailuaren ondoren. Baina, izena isilpean utzi arren, mugatzailea gordetzen da: -(e)lakoa (nahiz -(e)lako + erakuslea) izango dugu orduan menderagailu. Eroste-agiriaren gastuak ere berak ordainduko zituelakoa entzunik, Pliushkinek kontu egin zuen bisitariak ergel okitua behar zuela (Morales); Txantxangorrien irudi-arduradunak ukatu egin du […] txantxangorriek papoan daramaten odol arrastoak txepetxen hilketekin zerikusirik duelakoa (Joxerra Garzia); Eta ilargiak […] oparia berekin ekartzen duelako hori (P. Zabala); Nolako txorakeria zen egunero euria ari zuelako hori, guk bistan baikenuen ez zela hala (X. Mendiguren Elizegi). Ahozkoan erabiltzen dira, batik bat, postposiziodun beste egitura hauek: Diru asko irabazten duen horrekin, harro-harro dabil; Seme bakarra delako horrekin, nahi duena egiten du.

Inesiboaren marka ere har dezake -(e)lako izenlagun osagarriak. Beraz, inesiboan doan postposizio sintagmatzat hartuko genuke -(e)lakoan eta, horrenbestez, adberbialtzat menderagailu hori daramaten osagarriak: Trafalgar-en nork bere eginbeharra egingo zuelakoen zegoen Ingalaterra (Mitxelena); Atzera hizketan hasiko zelakoan egon zen, baina isiltasuna luzatzen ari zela ikusirik, irribarre ilaun batez galdegin zuen (Zubizarreta); Segituan, kanpora atera nintzen eskuan argi bat nuela, ni salbatzera abiaturiko jendea izango zelakoan (Atxaga); Eguerdiak gertu behar zuelakoan, katedralerantz jo zuen (Lertxundi).

… -elako ustean, … -ela uste izanik eman daitezke goiko adibide horien parafrasitzat. Egon aditzarekin agertzen da sarri -(e)lakoan, baina ez beti goraxeagoko adibideetan ikusi ahal izan dugunez.

Iparraldeko euskalkietan kausa-edo adierazteko erabiltzen da menderagailu hau: Bi hitzez esplikatzen dit artzainak bere ardiak bordara eramaiten dituela, goizeko alha egina delakoan, eta arratsaldeko eguzkia heldu (Aintziart).

Hemen ere, ez da nahasi behar -(e)lakoan izenlagun osagarria oinarri duena, uste, susmo… isilpean dituena, eta forma bereko erlatiboa, burua isilpean duena: Elkar ezagutu, Floridan, Miami Beach delakoan, ezagutu zuten, 1934an (Jimenez). ‘Miami Beach esaten zaion lekuan’ izan daiteke adibide horren parafrasi egokia.

30.6.4.1.1d Erabide okerreko erabilera batzuk. Hemen aztergai izan ditugun -(e)n eta -(e)lako menderagailuen ordez, behin baino gehiagotan aurkitzen ditugu azken urteetako testuetan izenlagun osagarriak adierazteko -(e)naren, -(e)laren (neurri apalagoan baita -(e)neko ere). Okerrak dira forma horiek guztiak izenlagun osagarriak adierazteko: *Datorren urtean ezkonduko zarelaren berria hedatu da; *Hori haserretu delaren seinale da; *Gauzak hobetzen ari direnaren seinale da hori; *Kontratua sinatuko dutenaren hitza eman diote elkarri; *Erraz irabaziko zuteneko ustea zabaldu zen…

Berriro esan, -(e)n eta -(e)lako (eta honen gainean eraikitakoak) dira izenlagun perpaus osagarriak emateko forma zuzen bakarrak. Horrek ez du esan nahi euskaraz -(e)naren zuzena ez denik buru den izena isildurik duten erlatibozkoetan: Esan duzunaren erdia gezurra da (§ 31.4.3.13). -(e)neko menderagailua, erabiltzekotan, denbora edo lekua adierazten duten erlatiboetan erabiltzen da: Hura iritsi zeneko eguna; Hura bizi zeneko etxea (§ 31.4.8.2a).

30.6.4.1.2. Adierazpenezko perpaus izenlagun jokatugabeak

30.6.4.1.2a Aurreko puntuan landu ditugun perpaus izenlagun jokatuak bezalaxe, izena dute gobernatzaile ondorengo lerroetan aztertuko ditugunak. Perpaus osagarriak izenlagun bihurtzeko hartzen duen markari/atzizkiari erreparatuz bereiziko ditugu -ko postposizio atzizkia hartzen dutenak (-tzeko perpausak eta aldaera burutua oinarri duten -tutako perpausak), eta -(r)en izenlagun marka hartzen dutenak (-tzearen perpausak).

-tzeko perpaus izenlagunak. Izen kategoriako gobernatzailea dute adierazpen perpaus jokatugabe hauek. Formaz, -tzea osagarri jokatugabeari -ko erantsirik sortzen ditugu horrelako perpausak: euskara ikastea erabaki dute gure lankideek > euskara ikasteko erabakia hartu dute gure lankideek. -(e)la adierazpen perpaus osagarriak ere badituzte ondoan horrelakoek. Ez da erraza, dena den, bereiztea izena den gobernatzailea ala izen hori barnean duen predikatu konplexua: -tzeko erabakia / -tzeko erabakia hartu. Etxera lehenbailehen itzultzeko erabakia hartu du.

-tzeko adierazpen perpausen gobernatzaile izan ohi diren izenen artean daude: arrazoi, beldur, erabaki, iritzi, keinu, kezka, lotsa, ohitura, uste, zantzu… Kontra bihurtuko zaio ikasketak uzteko erabakia; Ez du bere kontuak agertzeko lotsarik; Hain zen nabaria, herriko giroan, gai haren inguruan zerbait esateko beldurra (Irigoien); Banuen [Imanolek ezetz esateko beldur pixka bat], uko egingo ote zidan beldurra, baina ez zen halakorik gertatu (A. Arana); [Aitaren begiak legortzeko ustian] esan zion: Bai, orrelakuak ez dira beti-beti uste bezain urrikarri izaten (Beobide); Arraunak eskuetan zituala, irtetzeko zantzuaren zai zegoen bitartean, odola irakitan zebilkion (Barrensoro). Adibide batzuetan zalantza sortzen da zein den gobernatzailea izen soila ala izena barruan duen predikatua: lotsa izan, beldur(ra) izan.

-tzeko forma bera hartzen dute ondoan subjuntiboko osagarria dutenek ere: isilik egon gaitezen agindu digute > isilik egoteko agindu digute > isilik egoteko agindua eman digute. Hiru adibide horietatik lehen biek aditza dute gobernatzaile (subjuntiboko osagarria jokatua izan zein ez); hirugarrenean, aldiz, gobernatzailetzat har daiteke bai agindua izen soila, bai agindua eman predikatua ere (§ 30.7.2.1) aztertzean Nolanahi ere, bistan da ez direla adierazpen perpaus jokatugabeak, informazio soilaz haragokoa adierazten dutela.

30.6.4.1.2b Gainerako genitibo sintagmak bezala, bi balio izan ditzakete -tzearen perpausek ere. Batetik, eskuinean daramaten izenaren osagarri argumentalak izan daitezke (§ 18.6): zeren beldur(ra), zeren behar(ra), zeren arrazoi(a)… Gaizki hiltzearen zara beldur, eta ez gaizki bizitzearen (Axular); Badiagu hik eta nik elgarren laguntzearen beharra bizitzeko (J. Etxepare); Ez baitzitzaidan axola [bere ondoko hotelean ostatu hartzearen arrazoi benetakoa] asmatzea ere (Saizarbitoria). Beste modu batera esanda, -tzea, -tzeak edo -tzeari egiturazko kasuek aditzarekiko betetzen duten rol semantiko bera betetzen dute -tzearen perpausek izenarekiko: -tzeak ematen didan kezka > -tzearen kezka, -tzeak ematen didan lotsa > -tzearen lotsa; -tzea behar dut > -tzearen beharra; -tzeari diodan beldurra > -tzearen beldurra.

Beste batzuetan perpaus jokatugabeak adierazten duenaren eta izenak adierazten duenaren arteko ekuazioa edo berdintasuna adierazten du [-tzearen + izena] sintagmak: Gogoan geratu zait Gorriak esan didana, eta ulertu nahi nuke [uhin eraztunak hartzearen ideia hori] (Sarrionandia). Adibide horretan, uhin eraztunak hartzea da ideia edo uhin eraztunak hartzea = ideia ulertzen dugu. Hala gertatzen da beste adibide honetan ere: Hitz emaiten badak ene izena ixilduko dukala, errain diat nork igorri zien hemendik Ameriketarat [hire anaiaren hiltzearen berria], agertarazteko “Eskualdunan” (Manezaundi). Hor, berria = hire anaiaren hiltzea irakurtzen dugu.

Askotan, gertatutako zerbait adierazten du -tzearen perpausak: Baina aitak ez zion argitzen [alaba hazita ikustearen pozaz] erdibituko ote zen amaren bihotza, ala kalesako kondenaren penaz (Lertxundi); […] ikaratu zan, usterik beste mundukuak-edo eldu eutsoela, [txiliña jotiaren zigorbidez] (Kirikiño); Grazia da Jainkoak gu bere haurtzat hartzearen zigilua, gure noblezia guziz goraren titulua (Jauretxe). Adibide horietan guztietan zentzu perfektiboa hartzen du -tzearen izenlagunak, burutua den gertaera bat adierazten baitu.

Zentzu perfektiboa duten heinean, -tzearen formaren ondoan aurkituko dugu askotan -tu (izan)aren aldaera burutua (§ 25.2.4b): Pistolaren dirdira hura zen [biktorian parte hartu izanaren] froga (Sarrionandia); Egun egokia aukeratu zuen bai, nahiz eta [bide hura lehenago egin izanaren] irudipena eta [une hura lehenago bizi izanaren sentipena] zituen (Cano); Atari zaharraren aurrean eskularruak kentzen zituen, giltza bilatu, eta berriro [bere lagunari traizio egin izanaren sentsazioa] izaten zuen (Olarra); Orduan ohartu zen ez zuela [aurreko asteetan ikusiaren akordurik] ere (K. Izagirre); Beren herria ez dezaten utz hobe baten esperantzan, / [urrunduaren damu samin hau] heiek ez dezaten jasan (Xalbador); Trenez bidaiatu behar ez zuen arren, [joanaren sentimendua], haren hurbiltasuna, astun etorri zitzaizkion gainera (Olmo).

30.6.4.1.2c Adiera perfektiboa dute -tutako osagarri jokatugabeek ere. Alde horretatik ikusi berri ditugun balio bereko -tzearen eta -tu izanaren moldeen pareko dira. Gaurko testuetan nekez aurkituko ditugun arren, badira -tutako osagarri jokatugabearen adibideak (Auspoa saileko lanetan, esaterako): Ez nuan berari laguntzera joandako penarik ekarri (B. Barandiaran); Seme on baten gisan nai dizut erantzun / ni azitako penik izan ez dezazun (Lasarte); Egunen batean ohartuko gera nolako lana egin duen gizon honek. Eta Sendoak horrekin batera saiatutako poza izango du (Berria); Txoria baiño alaiago nentorreken, soldaduska bukatutako pozean (Ataño); Ura galdutako samintasuna ez zait beñere joango (Altzaga); Txapelketaren batean ere entzundako susmoa daukat (Ataño). Izena dute gobernatzaile gainerako osagarri izenlagunek bezala: pena, poz, hots, itxura, samintasun, atsekabe, damu, susmo, seinale, marka, froga… -tutako osagarri jokatugabeen baliokide dira -(e)lako jokatuak: Hura galdutako samintasuna = Hura galdu nuelako samintasuna; Lehen ere kontu bera entzundako susmoa dut = Lehen ere kontu bera entzun dudalako susmoa dut. Molde honen ordez, -tu izanaren nagusitu da gaurko testuetan.