Euskararen Gramatika

30.6.3.2. [-tzea + atzizkia] perpaus osagarriak

30.6.3.2.1. Sarrera

Ondoren ikusiko ditugun -tzen, -tzera edo -tzeko perpaus osagarriak ez bezala (mugatzailerik gabeko forma finkoak baitira), hemen aztertuko ditugunak determinatzailedunak dira: -tzetik (azalean mugatzailerik ez duena, etxetik postposizio sintagman bezalaxe), -tzean, -tzearekin/-tzeagaz, -tzeaz, -tzeari, -tzeak.

Joskerari dagokionez, bi ezaugarrik bereizten ditu determinatzailedun perpausok determinatzaile gabekoetatik: a) badute nolabaiteko izen-joskera aldagarria, oso murritza izanik ere: isilik egote (temati) hori; aurreko puntuan jardun dugu horretaz (bai eta beste berezitasun aipagarri batzuez ere, hala nola perpaus jokatuekiko erlazioaz edo -tzerik aldaeraz); eta b) badute aditz izenezkoaren aldaera burutu markatu bat, partizipiozkoa: isilik egon izana [egona], aurrerago aztertuko duguna (§ 30.6.3.6).

Dagokion postposizio sintagmak hartzen duen lekuaren parekoa beteko du sintaxian ondoren aztertuko dugun perpaus jokatugabe horietako bakoitzak. Horregatik ez dira berdinak testuinguru semantikoak eta, neurri batean, predikatu gobernatzaileak. Hau da, etorri edo erori predikatuek onartzen dute nondik postposizio sintagma, baina ez aberastu aditzak; molde berean -TZETIK ETORRI/ERORI, baina + -TZETIK ABERASTU: etxetik etorri / zaldi gainetik erori / *etxetik aberastu; laguna bisitatzetik etorri / *erori / *aberastu.

30.6.3.2.2. -tzetik perpaus osagarriak (eta -tzetik -tzera)

Halako perpausek adierazten duten nozioa, leku edo denborazko kokapen bat izan beharrean (nondik/noiztik), gertakari bat da (zertatik): Kalte handiak ohi datoz diru-jokotik / Kalte handiak etorri zaizkio dirua jokatzetik.

30.6.3.2.2a Predikatu gobernatzaileak, jatorriaren nozio horrekin loturikoak izan ohi dira. Zehazki, ‘kausazko zentzua’ dute honako predikatu hauek: deduzitu, eratorri, etekina/fruitua/zukua atera, etorri, heldu, lortu, ondorioztatu, (ondorioa) atera, pasatu, segitu, sortu… Jokozaletasunetik, azkenean, hondamendia etorri zaio; Eta abstinentziatik, neurriz bizitzetik, sabel-ederretako izaitetik, eta pairatzetik heldu da debozionea eta saindutasuna (Axular).

Predikatu gobernatzailearen subjektua gertakari bat ere izan daiteke, eta, beraz, beste osagarri bat aurkitu dezakegu subjektu funtzioan: Pokerrean zaletzetik, azkenean, diru guztia galtzea etorri zaio. Adibide honetan ikus dezakegun kausa-ondorio erlazio bertsua aurkitu dezakegu beste esamolde batzuetan ere: Norbaitek orain zauden atakatik ateratzetik pasatzen da zure etorkizuna. Pasatu gobernatzaile duen adibide honetan iradokitzen da ataka horretatik ez ateratzeak etorkizuna zailtzea izango lukeela ondorio. Aurreko adibidean, ostera, ‘pokerrean zaletzeak’ izan du ondorio subjektuak adierazten duena, ‘diru guztia galtzea’, alegia.

Subjektua ondoriotzat hartzerik ez badago, berriz, kausarekin zerikusirik ez duen zertatik adiera izango dugu, nahiz predikatua aurrekoen berdina izan; esaterako, etorri adibide honetan: Hortxe dator osaba haurrak eskolara eramatetik.

30.6.3.2.2b Badira beste predikatu batzuk kausazko zentzua onartzen ez dutenak: abiatu, alboratu, aldaratu, aldendu, askatu, atzeratu/gibelatu, babestu, begiratu, desbideratu, desenkusatu, gerizatu, gorde, ihes egin, itzuli, libratu, libre izan/egon, salbatu, salbuetsi, urrundu (urrun egon). Mota horretako predikatuak ditugu ondorengo adibideetan: Amaia bisitatzetik itzuli zenean, triste ageri zen; Libra gaitezela gerrara eta are soldaduskara joatetik; Bosgarrena: etzabiltzala Jainkoaren itza enzutetik, errosario, bezpera, ta Sakramentuetatik igesi (Agirre Asteasukoa); Inoren beijaren, idijaren edo artuaren desiuari bijotzian leku emon deutsana ez dago urrin, era seguruba ta ixilla eduki ezkero, ardija edo bildotsa, idija edo astua ostuteti (Frai Bartolome); Uste badu gaitz hori saihets dezakeela hausnartzen zuen kaltea ez eginez gorroto duenari, orduan, kalte egitetik begiratu nahiko du (Xarriton); Finean, gero…, salbuetsiko nauzu gainerakoa erratetik; baina atsekabetan nago nehor egon litekeen bezainbat (Jon Muñoz).

30.6.3.2.2c Bai kausa kutsuko osagarrien eta bai bestelakoen predikatu gobernatzaileetatik askok da zein du jokoa onartzen dute: atera, babestu, libratu, salbatu… Etekin handia ateratzen dute zakarrontzietako gauzak birziklatzetik; Horrek ez zaitu babestuko jendeak zutaz susmo txarra egitetik.

30.6.3.2.2d Erreferentziakidetasun jokoei dagokienez, -tzetik perpaus gehienak ez dira kontrolatuak; adibideak ikustea baino ez dago. Ohikoena, jokatugabe guztietan bezala, erreferentziakidetasunen bat gertatzea da, baina ez, oro har, kontrola. Oso maiz aurkituko dugu adiera generikoa ere: Gauzak astiro ez pentsatzetik etor daiteke gero luzaro penatzea.

Hala ere, predikatu jakin batzuekin badago kontrola: Haurra izatetik hil zen ama; Kalean txirula jo eta txanponak eskatzetik bizi/mantentzen da; Israeldar gudariak, sarraskia egitetik itzultzean, kanpalekuan gelditu zenaz jabetu ziren (Elizen arteko Biblia). Subjektuaren kontrola ezartzen dute beste predikatu hauek ere: askatu/libratu (da), atertu, begiratu (da). Milango nor libratzen da bere bikotekidearekin eztabaida sutsu bat izatetik? (Lertxundi); Bestalde, eguneroko solasetan gizakien bizioak aipatzetik begiratuko da (Xarriton).

30.6.3.2.2e Kapitulu honen hasieran ‘osagarri jokatugabe + gobernatzaile’ itxura duten, baina egiaz aspektu-perifrasi baino ez direnez esana kontuan hartuta (§ 30.1.2.3c) -tzetik gelditu egitura aspektu-perifrasitzat hartzekoa dateke prozesu baten amaiera adierazten baitu gelditu aditzak; -tzeari utzi luke sinonimo hurbila: Zerua higitzetik geldituren da (Etxeberri Ziburukoa). Adieraz oso antzekoa denez, inoiz bukaturen joskerara asimilatzen da: Hilabetean gutxienean / ez dira jaten (= jatetik) gelditzen (A. P. Iturriaga). Perifrasi hauetan badago kontrola: Arratsalde guztian ez da gelditu astakeriak esatetik; Gizona, ahamenik galdu gabe, ez zen athertzen xehetasun emaitetik (Lafitte).

30.6.3.2.2f -tzetik -tzera jokoa. Bi predikatu motarekin agertzen da osagarri horiek elkartuz osaturiko joskera:

a) ALDE/BIDE HANDIA (IZAN/EGON). A dago mutur batean, B bestean, eta bien arteko desberdintasuna nabarmentzen da: Ez nuen uste hain handia zenik aldea ezkontzetik ezkonduta bizitzera; Gauza txarra nai izateti, egitera, bide andija dago (Frai Bartolome).

b) ETORRI, behartu/bortxatu, bideratu, ekarri, igaro/iragan/pasatu, lerratu, makurtu… A abiapuntuan, B amaieran, eta aldaketaren ibilbidea adierazten da: Bera jaun eta jabe izatetik besteen agindupean egotera behartu dute; Ordea halarik ere, etzuen nahi Iainkoak, han zegoena, zegoen geldirik: ez trabaillatzetik alfertzera, eta nagitzera ethor etzedin, eta zein gauza gaixtoa zen, eta den alferkeria, aditzera emaiteagatik (Axular); Urtxipiaren enpresa informazio hutsa saltzetik informazio horri bertzelako etekina ateratzera lerratzen hasi zenean (Epaltza).

Bigarren mota horretan, lehen motan ez bezala, ez da nahitaezkoa -tzetik perpausa agertzea: *Ezin da ukatu badela aldea [egia ez esatetik] gezurra esatera; [Bera jaun eta jabe izatetik] besteen agindupean egotera behartu dute. Aldiz, -tzetik perpausa ezin liteke agertu -tzera perpausik gabe halako predikatuekin: *Bera jaun eta jabe izatetik [besteen agindupean egotera] behartu dute. Beraz, esan daiteke -tzera perpausen hedatze-aukera bat dugula -tzetik perpausa ere agertzea: zertara helmugarekin batera, zertatik abiaburua ere aipatzen da. Bestalde, bigarren moldeko horietan, kontrola dugu sistematikoki, -tzera perpausei dagokien bezala (§ 30.6.3.4).

30.6.3.2.3. -tzean perpaus osagarriak

Forma horretako perpaus jokatugabeak denborazko balio izaten dute gehienetan (noiz). Beste hitz batzuetan esanda, ez dira ohikoak -tzean formako perpaus osagarriak, zertan adierakoak.

Predikatu gobernatzaileak hiru sailetan bana ditzakegu:

1. OINARRITU, bermea izan, bermatu, funtsatu, oinarria izan/hartu, oinarritu, sustengatu… Erreferentziakidetasuna nagusitu ohi den arren, ez da kontrolik halakoetan: Ikasleekin pazientzia ez galtzean oinarritzen da irakaslearen arrakasta; Halako osagaiak hain moldakorrak izatean du oinarria berrikuntza horrek. Etzan aditzaren hirugarren pertsona singularreko forma sintetikoak ere sail honetakoak dira: Ongi bizitzean datza kontua/auzia/gakoa.

2. FIDATU, bihotza/esperantza/gogoa/itxaropena… eduki / etorkizuna ikusi/izan-ukan/jarri… Loteriarekin aberastean fidaturik bizi zen; Esperantza guztia jarria daukat egunen batean bakean bizitzean; Ez dut etorkizunik ikusten besterik gabe lehengo sistemara itzultzean.

3. ABANTAILA/MEREZIMENDU/ONURA/ZAILTASUN… AURKITU/EGON/IKUSI/IZAN… Ez dut onurarik/abantailarik ikusten horrela gaixorik egonda luzaro bizitzean; Ongi bizitzen asmatzean dago koska/zailtasuna; Eta alaia izatean bazuen meriturik, herrena baitzen (Garate).

Beste predikatu batzuk ere aurki ditzakegu, jarduerazkoak ez diren zertan argumentuak ager daitezkeen testuinguruetan: gutxiago izan, bat etorri… Zertan izan zarete beste eliz elkarteak baino gutxiago, nik zuen kontura bizi nahi ez izatean baizik? (Elizen arteko Biblia); Gauza hau, berez, nabarmen da: izan ere, erraten duenak zuria eta beltza bat datozela, soilki, ez bata ez bestea gorria ez izatean absolutuki baieztatzen du zuria eta beltza ez datozela deusetan bat (Xarriton).

30.6.3.2.4. -tzearekin/-tzeagaz perpaus osagarriak

30.6.3.2.4a Jakina da -(re)kin eta -gaz postposizio atzizkiek aski esanahi desberdinak har ditzaketela; beste horrenbeste gertatzen zaie -tzearekin zein -tzeagaz perpaus osagarriei ere. Esan beharrik ez da soziatiboak adierazten duen elkartze hori gauza abstraktuen elkartzea izango dela perpaus osagarrien kasuan: Lide Aitorrekin ezkondu; Merke erostea kalitatea zaintzearekin ezkondu. Adibide horretako zer-zerekin eskema berekoak dira halako osagarria hartzen duten beste zenbait predikatu ere: bateratu, erkatu, kontrajarri, lotu, nahasi, parekatu, uztartu… Hala etsaiari ere egiten derauzkitzun falten barkhatzea, bera bakarrik bere egitez, gaitz da. Ordea iunta ezazu, hargatik zuri Iainkoak egiten derautzatzunak barkhatzearekin, eta errax idurituko zaitzu (Axular); Alexandrok […] Helesponto zeharkatzea Kolonek […] Atlantikoa zeharkatzearekin parekatzen badugu (I. Mendiguren); Zintzotasuna gizartea eta gizabanakoak diren bezalaxe onartzearekin uztartzen du behin eta berriro (Zapiain).

Eta predikatu batzuek, berriz, areago dira ‘nor/zer zerekin’ eskemakoak: ados/akort/konforme izan/egon, alderatu/erkatu, bat etorri, ezkondu/uztartu, zalantzak/arazoak izan, zerikusia izan… Txilintxo ados zegoen kapelan bidaiatzearekin, norbaitek kapela eskuan eramanez gero (Gabiria); Bat nator helburu horrekin, jakin, baina ez euskara jaso hori esparru guzti-guztietara zabaldu nahi izatearekin (Zuazo); Horrek [Jonek horrela jokatzeak] ez du zerikusirik izan guk erabakia hain azkar hartzearekin. Osagarri diren -tzearekin perpausak ez dira kontrolatuak.

30.6.3.2.4b Erabilera batzuetan, -tzearekin osagarria oso hurbil dago moduzkoen sailean sartu ditugun perpaus batzuetatik (§ 40.6b, § 40.11a, b): Egunen batean egoera alderantziz bizitzea gerta zitekeela esan zion Irujok, eta orduan beste hainbeste egitearekin ordainduta sentituko zuela bere burua (I. Mujika). Baina bada konplementazio-erlazioa, mugatua baita halako soziatiboa har dezaketen predikatuen zerrenda: konformatu/kontentatu, aski/nahikoa izan… Adibidez: Pintatzen zituen baserriak zintzo pintatzearekin konformatu egiten zela (J. L. Zabala).

30.6.3.2.4c Instrumentalaren balioa ere har dezake soziatiboak akordatu/gogoratu/oroitu/gomutatu predikatuekin, nahiz behe mailakotzat jotzen diren horrelako egiturak eta ez diren gomendagarri euskara zaindurako. Subjektuaren kontrola ezartzen dute. Ez nintzen akordatu gasa ixtearekin/ixteagaz [= ixteaz / ez zaio akordatu ixtea]. Beste erabilera batean, berriz, -tzeaz baino sinonimo egokiagoa gertatzen da, esate baterako, -tzearen kontuan postposizio askea: Orobatsu gertatzen da «barrukoa» edo «barrualdekoa» izatearekin [= izatearen kontuan]. Alegia, horrekin ari garela, hori harturik hizpide.

-tzearekin forma dute denborazkoen eta moduzkoen artean dabiltzan perpaus batzuek ere, baina ez dira osagarriak, ez dago konplementazio erlaziorik mota horietako perpausetan (ikus 36. eta 40. kapituluak): Eta berri hunekin, hunelako gaztigua, ifernuko sua, gaixtoentzat ordenatua zegoela enzutearekin, hain izitu, eta ikharatu ziren, ezen presenteko guztiak, are ziren gaixtoenak ere, ethorri baitzeitzan galdegitera: Zer eginen dugu bada? (Axular).

30.6.3.2.5. -tzeaz perpaus osagarriak

30.6.3.2.5a -tzeaz perpausek, -tzearekin eta -tzetik perpausek bezala, badute askotan ‘kausa’ zentzua: aberastu burtsan jokatzeaz. Euskalkien araberako banaketa izan ohi dute hiru forma hauek. Sarriago aurkituko dugu -tzeaz kausa baliokoa ekialdeko euskalkietan, mendebaldeko hizkeretan baino: Zer axola dizu, zer irabazi dut bekaturik ez egiteaz (Elizen arteko Biblia); Victoriari ez naizela bidaiari ona azaltzen ahalegindu nintzen, edonora joanda ere ez baitut lortzen bertan egoteaz gozatzea (Saizarbitoria); Ez jeus egiteaz beraz ikhasten da gaizki egiten (Etxeberri Sarakoa). Mendebaldean, aldiz, -tzearekin perpausak baliatuko lirateke: Zer irabazten duzu lagunak haserretzearekin?

Gobernatzailea etorri predikatua edo horren sinonimoren bat denean, -tzeaz izango da ekialdeko forma ohikoa, eta -tzetik mendebaldekoa: Zeren nola herri guztietan ohi baita komunzki zenbait alfer eta iende galdu, eta hek anhitz kalte eta nahasketa egiten baitute, ontasun handia heldu zaika herriari halako heken kentzeaz. Nola lurrari ere heldu baitzaika probetxu iorratzeaz eta belhar gaixtoen atheratzeaz (Axular).

30.6.3.2.5b Aski arruntak dira halako kausa zentzua duten -tzeaz osagarriak: Poz hartzen dut hain jende bizkorra zaretela ikusteaz; Bear dugu ba eskatu ta eskatu beti, ez aspertu eskatzeaz ta ez berantetsi eskatua (Inza).

Bai kausa zentzua dutenak eta bai zentzu erreferentzial hutsa dutenak trukagarri dira absolutiboarekin (eta eragiletasuna tartean denean ergatiboarekin ere bai): Pozten naiz hain jende bizkorra zaretela ikusteaz / Pozgarri zait ikustea hain jende bizkorra zaretela / Pozten nau hain jende bizkorra zaretela ikusteak; Luze mintzatu ziren langabetuen aldeko neurri bereziak hartzeaz / Eztabaidagai erabili zuten langabetuen aldeko neurri bereziak hartzea. Trukagarritasun hori kontuan hartuta, ez da harritzekoa -tzeaz perpausa erabiltzea absolutiboaren lekua beterik dagoenean: Ea ez duzuen ahazten ate-leihoak ondo ixtea / *Ea ez zaren ahazten ate-leihoak ondo ixtea (egiletasunik ez) / Ea ez zareten ahazten ate-leihoak ondo ixteaz; Damu dut / damutu zait latina ikasi gabea izatea / *Damutu naiz latina ikasi gabea izatea / Damutu naiz latina ikasi gabea izateaz; Hauteskundeak aurreratzea aipatu du hitzaldian / *Hauteskundeak aurreratzea aritu da hitzaldian / Hauteskundeak aurreratzeaz aritu da hitzaldian.

Halako joskerara biltzen dira predikatu gobernatzaile asko eta asko: ahantzi/ahaztu, arduratu/kargutu, huts/hogen/bekatu egin, kontu/arta egin, interesatu, mintzatu (eta sinonimoak, jardun eta ari izan barne), oroitu/gogoratu/akordatu, zalantza/duda egin… Hona adibide batzuk: Aitzitik haserretzeaz bezala, ez haserretzeaz ere egin diteke bekhatu (Axular); Laburregi mintzatzeaz ere huts egiten da, zeren halako mintzaira baita eskasa, eta eskergabea (Etxeberri Sarakoa); Eguneroko gauzez ahazten hasi zelako: arrainari ura aldatzeaz, adibidez, edo ogia erosteaz (Zaldua); Arduratuko al zara hura ekartzeaz? (J. Zabaleta).

30.6.3.2.5c Predikatu gobernatzaile askok erreakzio psikologikoa adierazten dute: ahalketu, amorratu, arduratu/axolatu, arranguratu, asaldatu, aspertu/gogaitu, atsegin hartu, atsekabetu (atsekabe izan-ukan/hartu), aztoratu, burlatu/trufatu, damutu (damu izan-ukan / hartu), harritu, harrotu, haserretu, lotsa izan, lotsatu, nazkatu, nekatu, poztu (poz hartu), sumindu, tristatu… -tzeaz perpausak erreakzioaren kausa adierazten du (-tzeak ergatiboaren bidez ere eman daiteke kausa): Horrek harritu nau: zuk hain eskuzabal jokatzeak / Horretaz harritu naiz: zuk hain eskuzabal jokatzeaz; Hori/horren ikusteak eta entzuteak erdiratu dit bihotza / Hori/horren ikusteaz eta entzuteaz daukat bihotza erdiraturik.

30.6.3.2.5d -tzeaz perpausak eta aldaera burutua. -tzeaz perpausek duten kausa zentzua dela eta, perpaus osagarriaren adierazia predikatu nagusiarenaren aurretik irudikatzen da denboran eta logikan. Perpaus nagusiak adierazten duenaren kausa da osagarria. Gerta liteke denbora tarte nabarmengarria izatea erreakzioa eragiten/eragin duen gertakaritik erreakzioa gertatu/gertatzen den unera. Eta kontuan harturik -tzeaz perpausa (-tzeak perpausa bezala) ez dela markatua alde horretatik, beste molde batera jo behar da, baldin eta argi utzi nahi bada gertakari eragilea dagoeneko burutua dela. Horretarako, Iparraldean, bait- perpaus jokatua (§ 30.6.2.5) baliatzen da maiz halako predikatuen osagarritzat; hau da, -tzeaz perpausen aldaera burututzat: Harritu naiz hain eskuzabal jokatu baituzu [ez-markatua: jokatzeaz]; Damutu zen diru guztia xahutu baitzuen [ez-markatua: xahutzeaz].

Jokatugabeak ere, ordea, ematen du aukera burututasuna markatzeko euskalki guztietan: Bai ordea damu hartzen dut, iendek ene baithan eztenaren erraiteaz, eta bai batzutan denaren ere agertzeaz eta banatzeaz (Axular); Eta hala badirudi ezen purgatorioetan daudenek, eztutela deusez ere hanbat damu, eta atsekabe izanen, nola denboraren galduaz, gaizki enplegatuaz, eta bere buruen bere borondatez, aphur bat bedere, ez pentsatuaz (Axular); Gero, elkarri bostekoa estutu ondoren, akituak, hitzik aurkitu ezinik, banandu egiten ziren, nor bere argudioak hortzen artean oraindik, batak besteei bere usteak eztarrian ezin hondoratzeaz damu harturik (K. Zabala); Bañan damutu zitzaion prest aski gisa artan jarria (Iztueta).

Dena dela, aldaera burutuak partizipio burutuaren forma hartzen du, baina ez haren esanahi ohikoena. Ondoko adibide bikoteak erakusten du zein den aldea: Pena hartuko dute denbora galduaz [= galdutako denboraz] / Pena hartuko dute denbora(ren) galduaz [= denbora galdu baitute / dutela eta]. Bigarrena, -tzeaz perpausaren aldaera burutu markatua da: Ez dute axolarik denbora(ren) [noiznahi] galtzeaz / Ez dute axolarik denbora(ren) [ordurako] galduaz.

Partizipio burutuaren bi adiera horien arteko nahasbidea saihesteko, bada burutuaren beste forma bat, ‘partizipio burutua + izan’, gaur egungo prosan erabiliena, nahiz tradizioan izan erantsi gabeko moldea izan araua: Ez dute axolarik denbora galdu izanaz; Damutu zen Jauna gizakia egin izanaz (Elizen arteko Biblia); Harro egongo zara, noski, hain luze hitz egin izanaz. Baina, esan bezala, izan gabekoa da tradizio zaharrekoa: Orduan heuregiago izanen zare zure ixil egonaz, solhas luzerik eginaz baino (Pouvreau).

Aldaera burutuaren aukera hori, bestalde, ez da -tzeaz perpausen berezitasuna. Beste moldeetan baino ohikoagoa da, baina, berez, aukerakoa da beste -tzea nahiz [-tzea (+ atzizkia)] perpaus osagarri gehienetan: Gero zuzendariak halako presa izatea ez zetorren bat bilera atzeratu izanarekin; Gaixorik egon izanak dakar ondorio hori; Zer egin bihar dau, gaixki esana entzunagaz pekaturik ez egiteko? (Frai Bartolome); Makal egonak egiten dau ori (Kirikiño).

30.6.3.2.5e Guztira ere, ez dira adibide gehiegi ageri tradizioan, beste aukera batzuk baitaude lehian: -tzeak, -turik/-tuta, bait-, eta, aski arrunt, -tzea soila (-z gabea): Poztutzen naiz zu ezagutzea [+ ezagutu (izan)a] (Izeta).

30.6.3.2.5f Kontrola. -tzeaz perpausak gobernatzen dituzten predikatu askok ez dute kontrolik ezartzen, nahiz erreferentziakidetasuna gerta daitekeen. Beste batzuek, ordea, subjektuaren kontrola ezartzen dute. Mota honetakoak dira ahantzi/ahaztu, oroitu/gomutatu, arduratu/axolatu.

30.6.3.2.6. -tzeari perpaus osagarriak

30.6.3.2.6a Bost sailetan bana daitezke, esanahia kontuan hartuaz, -tzeari osagarrien predikatu gobernatzaile ohikoenak:

a) EKIN, atxiki, egon (Ipar.), eman, eutsi, heldu, jarraitu, lehiatu, lotu, utzi…

b) UKO EGIN, baietza/ezetza eman, baietz/ezetz esan, muzin/ihes egin…

c) DEITU, esan, izena eman…

d) IRITZI, estimu/beldur/gorroto izan, gustua hartu, garrantzia eman…

e) Gainerakoak: BEGIRATU, begira egon, zer izan…

EKIN eredukoek aspektu-parafrasien tankera dute, ez baitute, erabilera horretan behintzat, eduki lexiko handirik. Horrekin loturik, kontrolatuak ere badira; kontrola subjektuak ezartzen du: Han ekin diozu [*ni/*hura/ZEU] lau hankan ibiltzeari.

Uko/muzin/ihes egin predikatuek ere kontrola ezartzen dute hiztun gehienen erabileran, baina badirudi batzuek ontzat ematen dituztela kontrol zuzenik gabeko esaldiak ere, baldin eta normalean kontrolatzaile denaren ardurapean edo bada osagarriaren subjektua: Uko egin nion haurrak lagunarenean uzteari [kontrolatua], ?Uko egin nion haurrak lagunarenean geratzeari [kontrol formalik ez, baina osagarriaren subjektua, kontrolatua litzatekeenaren ardurapekoa da]; *Haurrak uko egin zion nik hura lagunarenean uzteari.

-tzeari perpausa gobernatzen duten predikatu hauek ez dute kontrolik ezartzen: etekina/fruitua/zukua atera, oztopoa(k)/traba(k) jarri.

30.6.3.2.6b -tzeari perpausetan datiboa ezin izan daiteke kontrolatzailea, perpaus osagarria bera baitoa datiboan. Datiboaren lekua harturik egote horrek badu beste ondorio bat ere: nekez baino ezin da aplikatu aditz arazleen joskera arrunta (§ 23.2.1.2), batez ere lehen sailekoetan (baina ez haietan bakarrik): ???Lau hankan ibiltzeari ekinarazi digu; *Erretzeari utziarazi dio; *Gauez gidatzeari gorroto izanarazi dizu. Erabateko ezinik ez dago, ordea: Kargua hartzeari uko eginarazi zien.

30.6.3.2.6c Predikatu gobernatzaile batzuk joskera bitasuna ageri dute, itxura denez zentzua aldatu gabe (kasu bietan ere kontrola dago): -TZEARI eman (zaio)²⁴⁵ / -TZERA eman (da)²⁴⁶, -TZEARI jarraitu (dio) / -TZEN jarraitu (du). Ez da, bestalde, harritzekoa, aurrerago ikusiko dugunez beste osagarri batzuetan ere ikus daitezkeelako bitasunak (eta hirutasuna ere bai kasuren batean): -TZEN saiatu / -TZERA saiatu / -TZEKO saiatu.

30.6.3.2.6d Ez da oso emankorra -tzeari perpaus osagarrien jokaera, -tzeaz perpausekin alderaturik bederen. Hona gaurko testuetako zenbait adibide: Gainerakoak, horren berri jakitean, beldur izango dira eta horrelako gaiztakeria egiteari uko egingo diote (Elizen arteko Biblia); Inolako aipamena egiteari ihes egin zioten, bestalde (K. Zabala); Hainbat jira eta buelta eman ostean, alferrikakoa iritzi zion lo egiteari (Morillo); Antzina, estimazio omen zioten hurritzezko ibarbasotxoak egiteari (P. Zabala); Argizarizkoa dut bihotza Walserrek bere adiskidetzat hartu nauenetik, eta inoiz ez bezalako zentzua ikusten diot orain lo egiteari (Lertxundi); Hots-bilkura baten ordez beste hots-bilkura ahulago bat egiteari esaten zaio ahultze edo lenitio (Oñederra); Ez hartzea pentsatu zuen, erdi lo baitzegoen, eta egoera hartan gorroto zion hitz egiteari (M. A. Mintegi). Beste hauek, berriz, tradiziokoak dira: Orain, gogo osoz, bere neurriko euskal nobela bat egiteari lotu nahi bazaio, beldurrik gabe egingo nuke hori ere emango digula (Mitxelena); Bainan azkenean jarria zen osoki gurekilakoaren ahalik hobekiena egiteari (Hiriart-Urruti); Itxi daiogun ekatxa zelan amaitu zan esateari (Agirre); Bere eskuz ekin zion landare-zuloak egiteari (Munita); Bada darraiozunean bekatu egiteari, Jangoikoaganik urrinduten zareanean, geienez gaztea zara, sendo, osasundun ta indartsu zagoz (Añibarro); Nola dabilan jakiteari lehiatu gogo naiz, badakialarik arren ez nitakela nehondik hel (J. Etxepare).

30.6.3.2.6e -tzeari utzi/laga egituran egiazko konplementazio erlazioaren ordez, aspektu-perifrasia dugu (§ 30.1.2.3c): Edo edateari eta erretzeari utzi, edo laster hilko haiz (Jimenez); Koadrilako bat, Iñaki, aspaldi ikasteari utzi eta gau-eskoletan euskara-irakasle hasitakoa (X. Mendiguren Elizegi); Ez zion, ordea, negar egiteari utzi kalera irtendakoan ere (Lertxundi).

30.6.3.2.7. -tzeak perpaus osagarriak

30.6.3.2.7a Aurreko sailetan aipatu dugunez, ergatibozko perpausak dira kausa adierazteko moldeetariko bat: Gehiegi erretzeak hondatuko zaitu. Mota honetako predikatu (konplexu) gobernatzaileak aurkituko ditugu adibideetan: aberastu, akuilatu/kitzikatu, alaitu/baretu/gogobete/lasaitu/poztu, aitzinatu/aurreratu, aldatu, altxatu, amorratu, amorrua eman, animatu, apaldu, areagotu, arindu, asaldatu, askatu/libratu, aspertu/gogaitu, atzeratu/gibelatu, aztoratu, beldurtu/estutu/ikaratu/izutu/larritu, berretu, denbora eraman, erotu/zoratu, erraztu/zaildu, galdu, harritu, harrotu, indartu, itundu, kalte/mesede egin, lotsatu, min egin, min/pena eman, nahigabea eman, piztu/suspertu, tristatu, tronpatu, zapuztu… Guztiek behar dute, jakina, du (edo dio) motakoak -tzeak perpausa onartu ahal izateko. Da/du alternantzia duten aditzetan (‘inkoatibo’/‘kausatibo’), ohikoa izaten da -TZEAK harritu, harrotu, aztoratu, lotsatu… du / -TZEAZ harritu, harrotu, aztoratu, lotsatu… da (§ 30.6.3.2.5c). Hona -tzeak perpausen zenbait adibide: Zuekin ibiltzeak ez dit egin kalte (Uztapide); Bere sor-herri Saran galtzeak baino anitzez min gehiago egin zion haren bihotzari, bere Canbo maitean ez nausitzeak (Hiriart-Urruti); Ollo bat iltzeak naigabea emango zion (Anabitarte); Gauza batek bakarrik ituntzen nau: zazpi illabete oietan zure eskutitz bat bakarrik ez izateak (J. A. Irazusta); Ikaratzen du ikusteak nola zuritzen eta defendatzen duten maitasun kaltegarri hori (J. M. Lekuona); Sartzen den bakoitzean hain txikia izateak harritzen du, jostailuzkoa dirudi, lego edo mekano bat bezalakoa da (Alonso).

Ohart gaitezen irakurketa arazle nabarmena dutela du moldeko predikatu horietako batzuk: aldatu (du), altxatu (du) edo amorratu (du), esaterako, aldarazi, altxarazi edo amorraraziren sinonimotzat har daitezke. Predikatu nagusiaren aurretiko irakurketa izan dezake ia beti osagarriak eta, horrenbestez, partizipio burutuaren forma ere har dezake atzizkiak: -tu (izan)ak (§ 30.6.3.6).

30.6.3.2.7b Ondorioa ere perpaus jokatugabea izan daiteke: Senarrak ezkutuan edateak eragin/ekarri du familiak behea jotzea. Predikatu jakin batzuk espezializaturik daude perpaus egiturako kausaren eta ondorioaren arteko lotura egiten; predikatuok du motakoak dira: (zerk zer) ekarri, eragin, erakarri, sortu, -arazi… Basoak galtzeak, ordea, giro-aldatzea ekarri die; ta lurrak galtzea… (Munita). Jakina, horrek ez du esan nahi predikatu gobernatzaile hauekin ondorioak beti perpaus egiturakoa izan behar duenik: Senarraren portaerak eragin du familiaren galera; Bakarrik ez ibiltzeak ez du, honelako gaietan, onura baizik ekartzen (Mitxelena); Erresuma guziek diote elgarri: / frantses populua da orai hola jarri: / ume anitz galtzeak du apal-arazi (M. Etxamendi); Munduaren errankizunak, munduari atsegin egin nahi izateak, zertarat ez dezakete erakhar bat-bedera (Larregi).

-tzeak eta -tzea, hau da, bai kausa eta bai ondorioa perpausak direnean, adierazpena generikoa izaten da askotan (nahiz ez beti, goraxeagoko adibideak erakusten digunez): Bizitzeak berekin dakar zahartzea. Adierazpena orokor samarra ez denean, bestelako joskerak agertzen dira: Krisian sartzeak eraman/behartu du Patxi etxea merke saltzera / ??Krisian sartzeak eragin du Patxik etxea merke saltzea / ???Krisian sartzeak eragin dio Patxiri etxea merke saltzea.

30.6.3.2.7c Kausa-ondoriozkoen artean sartzekoak dira predikatu (konplexu) hauek ere: ongi/gaizki/itsusi eman, ondorio/ordaina izan: Horra, Pello, nola abila izateak, batzuetan on bada, bertzetan ez duen ondorio onik (J. B. Elizanburu); Ez du ondo ematen ikasleei mehatxuka aritzeak [ondorioa: itxura on/txarra].

Beste predikatu batzuk ez dagozkio kausa-ondorio eskemari, hala nola balio/merezimendu izan, adierazi, agindu (du/dio), esan nahi, irudi izan (predikatu osagarriko egitura): Ez du deus balio usain onez betherik ibiltzeak, eta are gutiago berari dagokan baiño soiñeko arropa ederragoak erabiltzeak (Axular); Zer adierazi nai du Apostolikoa izateak (Ubillos); Ta koroa eder ark, ta alako Santuen artean ura egoteak ori esan nai du (Kardaberaz).

Predikaturen batek zerk zerekin joskera eskatzen du: Tripa handia izateak ez du zerikusirik moko-fina izatearekin. Inoiz, metaforikoa izan daiteke esapidea: Zeren hala ibiltzeak eztu usan ona (Axular); Biziro maite degun norbaiten zorionaren iturribide izateak, norkbere garaikundeak baño atsegin lasaiagoa ta zorion aundiagoa aizatzen dio maiz gizon zintzoaren biotzari (Barrensoro).

30.6.3.2.7d -tzeak perpausek ez dute kontrolik ezartzen, nahiz erreferentziakidetasuna izan ohikoena, besterik markatu ezean: Hainbeste erretzeak hondatuko zaitu [zuk erre, zu hondatu]; Ingurukoek hainbeste erretzeak hondatuko zaitu.

30.6.3.2.7e Aldaera burutua ere aurki dezakegu, -tuak / -tu izanak. Ondorioa gauzatzerako, kausa burutua dela nabarmentzeko baliatzen da: Lagunak gezurra esan izanak mintzen/mindu nau; Lagunak gezurra esateak mintzen/mindu nau. Esan dezagun, bidenabar, izateak formaren aldaera burutua izanak dela: Pobre izateak samintzen zaitu; lehenago aberats izanak saminagotzen; Orra zer dakarren Jaunaren laguntza bere alde ez izanak (Lardizabal).

²⁴⁵ -tzeari eman (dio) joskera ere ageri da tradizioan, gipuzkeraz behintzat; hau da, ekinen erregimenera lerraturik: Otzak ikaraz atera zan ibai aldera, ta bertako ur jelatan matazak jo ta garbitzeari eman zion (Etxaniz).

²⁴⁶ Oinarrizko bitasun bat islatzen da predikatu honen kasuan; gogoan izan, esaterako, itsasoari begiratu / itsasora begiratu bikotea.