Euskararen Gramatika

30.6.3.1. -tze(a) eta -tzerik perpaus osagarriak

30.6.3.1.1. -tzea perpaus osagarriak

30.6.3.1.1a Formari dagokionez, hemen aztergai dugun -tze atzizkia aditz izenei dagokiena da, baina bada beste egitura bat forma bereko -t(z)e atzizkiaz baliatzen dena (§ 25.3): literatura ikusgarriro loratzea / literaturaren loratze ikusgarria. Bi adibide horietako lehenak darama aditz izena eta aditz joskera (§ 11.5c); bigarrenak, ostera, -tze atzizkidun izena eta izen sintagmaren joskera (izenlaguna + izena + adjektiboa). Bigarren adibideko loratze, loraldi izenaren sinonimotzat har daiteke erraz asko.

Dena den, -tze perpausek har ditzakete izenen zenbait ezaugarri. Batik bat, -(r)en genitiboa ager daiteke aditz izenarekin ere, batez ere Iparraldeko erabileran: Zer da bekhatuen kofesatzea, zauriaren edo handitsuaren lehertzea baizen? Eta zer egiten dugu bekhatuaren kofesatzeaz, barrenean estalirik zegoen gaitzaren, eta eritasunaren agertzea baizen? (Axular). Axularren adibide horietako genitiboak —konfesatze, lehertze eta agertze— aditz izenen objektuei dagozkie.

Beste adibide hauetan, ostera, subjektutzat hartu beharko genituzke, hurrenez hurren, Jakesen eta kukuen genitiboak: Jakesen berriz etortzeak ditu denak nahasi (Dirassar); Kukuen kantatzean, euri eta eguzki. Subjektu intrantsitiboa genitiboan emanik duten adibide gehiago aurki daitezke Padillaren (2013) lanean, guztiak ere Iparraldeko testu zaharretakoak.

Iparraldeko genitiboak ez du eragozten aditz izenaren perpaustasuna gainerako osagaiek (berriz aipatu berri dugun adibidean, esaterako) erakusten duten bezala. Dena den adibide horiek bi irakurketa onartzen dituzte: kukuen [kantatze] / [kukuen kantatze]; Jakesen [berriz etortze] / [Jakesen berriz etortze]. Bi aukera hauetatik lehenean, -tze perpausetik kanpo geratzen da genitiboa; bigarrenean, aldiz, -tze perpausaren barruan. Genitiboa gehienetan -tze perpausaren hasieran ageri da, horregatik dago aukera bi irakurketak egiteko. Inoiz behin, hala ere, -tze perpausaren barruan ikus dezakegu subjektuari dagokion genitiboa testu zaharretan: Madama, hori duçula / ene ocasionia / eta Angletarretic houna / ene jiteco eguitekoua. (Jean de Paris, 263). Adibide horretan “Ingalaterratik hona ni / nire jite” dugu, ni / nire galdegaiari dagokion aditzaren ezkerreko posizioan ageri dela.

Genitiboaz gain izen sintagmen beste ezaugarri batzuk hartzeko aukera ere badute -tze perpausek, singularreko erakusleak bereziki: Ez zaik iruditzen berorika hitz egite hori… gu bezalako bi libertariorentzat… (I. Mujika); Ezkondu arte, dena pekatu bai zan, izkutuka ibiltze arek, neurriak galdu ezta ere, ba’zuan bere xaltxa (Etxaniz); Bada ala zuk eta nik ere, denboraren galtze hunetzaz, probetxu gabe iragaitera uzteaz, kontu hertsia eman beharko baitiogu Iainkoari (Axular). Izenlaguna eta erakuslea ere har ditzake: Horra zure bekatua: betiko sobera berant ibiltze hori, hain justu (Montoia); Zer ez dio erranen haren bihotzari zuen ixilik egote horrek (J. P. Arbelbide). Askoz zailagoa da zenbatzaileak, pluralak edo adjektiboak agertzea (alde batera uzten badugu kuantifikazioarekin loturiko huts): Itxaropena galtze bat, noski (Villasante); Begira, zure alaba orri utzi ote diotzkatzun onestidadeaz kanpora diran apaindurak, ezkutariakin egoteak, suerte on bat izan dezan (Agirre Asteasukoa); Zeren aieru hek, itzal gaizka ibiltze hek, baitira frogantzarik asko, gogan behar arazitzeko (Axular); Gogorrena: beti arineketan eta presaka ibiltze itogarria (Montoia); Ta au zure lanak Jaunari, Jaun beraren onra, ta gloriarako, Jesu-Kristoren merezimentuakin batean eskeintze utsarekin (Agirre Asteasukoa).

Izen-joskera hau badagokie -tzea oinarri duten gainerakoei ere (-tzeak, -tzeari, -tzeaz…); baina ez forma finkoa duten -tzen, -tzera eta -tzeko osagarriei.

30.6.3.1.1b -tzea perpausak dira perpaus osagarri jokatugabeen artetik erabilienak, batez ere -tzea horri atzizkiren bat gehituz eratzen direnekin alderaturik. Ez da harritzekoa, azken batean, ia perpaus guztietan ageri baita absolutiboa, eta zer edo nor sintagmaren lekua hartzen baitu -tzea perpausak. Gainera, -tzea absolutiboa da baliokide jokatuak dituen bakarra: -(e)la nahiz bait- adierazpen perpaus osagarriak eta subjuntibozkoak (-tzekok ere baditu baliokide subjuntibozkoak, aurrerago ikusiko dugun bezala, § 30.7.2.1). Nolanahi ere, hemen bereziki adierazpen perpaus osagarrien balioko -tzea aztertuko dugu eta bere lekuan ondoan subjuntiboko osagarri jokatua duena (§ 30.7.2.2).

Zenbait testuingurutan -tzea perpausa beste perpaus osagarri jokatugabe batzuekin konbina daiteke: Arma-saltzaile izatea ez da ongi ezkontzen bakezale izatearekin; Oraingo gudu hau galtzeak, nik uste, gerra galtzea ekarriko luke; Damu izatea ez duzu aski egindako okerrak ahazteko. Bi -tzea perpaus ere konbina daitezke, batek predikatu osagarriaren lekua harturik: Isilik geratzea, batzuetan, ozen mintzatzea izan daiteke. -tzea bakarra dugunean, askotan predikatu osagarriarena da testuingururik emankorrenetakoa: Arrosak ureztatzea izan zen egin zuen azkeneko gauza.

30.6.3.1.1c Predikatu gobernatzaileak eta kontrola. Oro har, adierazpen perpausak gobernatzen dituzten predikatuak aurkituko ditugu hemen ere. Predikatu horietatik batzuek ez dute kontrolik ezartzen: adostu, akordatu/hitzartu, alboratu/baztertu, alegatu, amestu, arbuiatu, atzeratu/gibelatu, aukeratu/hautatu, barkatu (du/dio), deitoratu, deliberatu, eskertu, espero izan, ezkondu/uztartu, helburu/jomuga/xede izan, kostatu, lortu, lotsatu, saihestu, salatu, zerikusia izan, ikustekorik ez izan, ziurtatu/bermatu…

Hona adibide batzuk: Aski da giltzari eragin eta azeleragailua zanpatzea (K. Zabala); Gutxi da berorren panpinari pilotakada bat jotzea (Biguri); Joanikotekin hitzartua nuen tratuaren betetzea eta haren aitzinatzea (Irigoien); Arauek ekonomian hain garrantzitsua den bateratasuna eta trukagarritasuna lortzea dute helburu (Heras); Azkenean lortu nuen hitza kentzea (Saizarbitoria); Han posta-zerbitzua ona izatea espero dut (Olano).

Predikatu hauetatik batek baino gehiagok osagarriak adierazten duen ekintza edo gertaeraren aurretiko interpretazioa onartzen dute. Hortaz, -tzea osagarriaren ordez, partizipio burutua -tua / -tu izana ere erraz aurki dezakegu (§ 25.2.4b). Horrelakoak dira axola izan (zaio), damutu (zaio), deitoratu, eskertu, gaitzetsi, goraipatu/laudatu/goretsi, alegatu, atsekabe izan (zaio), ontzat/bidezkotzat jo eta abar. Predikatu horietako batzuek hiztunaren iritzi- jarrera edo gogo-jarrera adierazi arren, aurretiko interpretazio horrek ezinezko egiten du ondoan subjuntiboko osagarri jokatua izatea, subjuntiboak berez burutu gabeko gertaera adierazten baitu.

Beste predikatu gobernatzaile hauek, ostera, kontrola behartzen dute. Honako hauek dira aurki ditzakegun aukerak:

Erabaki predikatuaren adiera arruntak (subjektu adimenduna eskatzen duenak)²⁴⁴ nahitaez agintzen du kontrolatua izatea osagarriaren subjektua; alegia, osagarriak adierazten duen gertakariaren subjektua erabakitzailea bera izatea: Lana uztea erabaki dut [nik erabaki, nik/*zuk/*hark utzi].

Mota honetakoak dira ondorengo adibideak: Ahantzi/ahaztu du botila ixtea; Ahantzi/ahaztu zaio agiria ekartzea. Predikatu horrek -tzea perpausekin antolatzen duen esaldia honela parafrasea daiteke: ‘zerbait egin behar zuen, eta ez du egin’.

Joko bera dute beste hauek ere, hau da, datiboaren edo subjektuaren kontrola: erraz/zail(a) izan, (begitandu) zaio/du. Zaila begitandu zaio minik hartu gabe jauzi egitea (P. Lizarralde); Askoz errazago izango du olibondotik sortutakoak beren berezko olibondoan txertatzea (Elizen arteko Biblia). Baita oroitu, gogoratu ere: Halako batean gogoratu zaio lan horri ekitea.

Aurreko egituraren eskema semantiko bera dugu: ‘zerbait egin du, eta ez egitea hobe zuela deritzo’. Baina, kasu honetan, osagarriaren zentzua atzera begirakoa da. Dena delakoa gertatu ondorengoa da damua; gero datorren zerbait. Horregatik, testuinguru egokia da aldaera burutua agertzeko: Damutuko zaio hain joko zikina erabiltzea/erabilia; Damu dut orain orduan gehiago saiatu ez izana.

Predikatu honekin ere, osagarriak adierazten duen gertakaria aurretikotzat irudikatzen da, eta horregatik da testuinguru egokia aldaera burutuarentzat: Barkatuko ahal didazu hain berandu agertzea / agertu izana. Datiboa agertzen bada, kontrola ezartzen du, eta hori da ohikoena. Bestela ez, halako adierazpen generiko bat-edo egiten baita: Inork ez luke barkatuko berarekin horrela portatzea.

Beste molde honetan dio motako laguntzailea hartzen duten predikatuak ditugu. ‘Zerbaiten erantzukizuna egotzi norbaiti, erantzukizuna norbait horri aurpegira/lepora bota’ adierako predikatu horiek datiboaren kontrola ezartzen dute. Merkatu beltzean trukean ibiltzea leporatu zioten (Urrutikoetxea).

Forma finko horiek izan / gerta liteke(ena da) balioko predikatuak dira, -tzea perpausak gobernatzen dituztenak. Balio modala dute halako esaldiek: Litekeena da / baliteke ekitaldia gehiago luzatzea. Horren baliokideak dira beste esaldi hauek ere: Ekitaldia gehiago luza daiteke (beharbada); Beharbada, gehiago luzatuko da ekitaldia.

30.6.3.1.2. Ezin izan + -tzea (ezin egin izatea)

Hori da -tzea perpausekin ezintasuna adierazteko tradizioko moldea: ezin + dagokion aditzaren partizipio burutua + izatea. Baina gainera beste gauza hura ere bazegoen —hari egia ezin esan izatea (An. Garikano); Zer daki zer den […] sei hilabetez senidea ezin ikusi izatea (Urain). Azken urteetan ordea, beste molde bat nagusitu da: Ezin + -tzea. Lasaigarri bakarra dauka: aitak ezin ikustea egoera honetan (Urrutikoetxea); Hark kanpotik ezin ikustea neure baitan zer nolako aldaketak gertatzen ari diren (Zubizarreta); Orduan heriotza zen zu protagonista bihurtzea eta jendeak zutaz gauza txarrik ezin esatea (Urrutikoetxea); Zorigaitz osoa eta perfektua, ordea, ez da besterik, Jainkoa ezin ikustea, ezin maitatzea eta ezin gozatzea baizik, sentsuen betiko gaztigua pairatuz beste gaitz mota guztiekin (Azpilkueta eta Xarriton); Askotan gertatzen zitzaion zerbait kontatu beharra zuenean nondik hasi ezin asmatzea (Saizarbitoria).

30.6.3.1.3. -tzerik perpaus osagarriak

Gorago (§ 30.6.2.3) -(e)la/-(e)nik perpaus osagarri jokatuen arteko bereizkuntzaz esan duguna errepika dezakegu hemen ere -tzea/-tzerik banaketaz (hau da, -tze + artikulua / -tze + partitiboa). Laburbilduz:

a) Predikatu gobernatzaile askok ez dute aukerarik ematen -tzerik perpausik hartzeko. Besteak beste, erreakzio, jarrera zein iritziak adierazten dituzten predikatuak, gertakari espezifiko bati erantzuten dioten neurrian, ez dira ondo ezkontzen partitiboak duen zentzu inespezifikoarekin.

b) Aukera hori baduten predikatuekin, Hegoaldekoa baino ez da partitiboaren erabilera (eta Hegoaldean ere, orain dela bi mendetik honakoa).

c) Ezezko perpausek gobernaturiko osagarriei bakarrik dagokie partitibozko aldaera.

d) Partitiboa ezin da erabili osagarriak adierazten duen gertakaria gauzatutzat edo baieztatutzat jotzen denean; halakoetan, ezezko perpausak adierazten duen ukapenak ez dio-eta eragiten osagarriari.

Forma baten eta bestearen ordainari erreparatzen badiogu, hori espezifikoa da -tzea perpausari dagokiona. Halakorik inespezifikoa, ostera, -tzerik perpausarena. Ez zaio damutu/ahantzi/iruditu hori/*halakorik; Nik ez dut erabaki/espero hori/halakorik; Era berean, zeruko zuen Aitak ez du nahi txiki hauetako inor galtzerik (Elizen arteko Biblia); Ez nuke inolaz ere hitanozkoa galtzerik nahi: are gutiago, halaz guztiz, hitanozkoa ez dena (Mitxelena); Dama atsegina konturatu zen oraindik ez zuela lortu inolako xehetasunik jakiterik bere adiskide minak eginiko aurkikuntzaz (Morales); Ahotsa apaldu eta misterioz hitz egiten zuen, beste inork entzuterik nahi ez zukeen sekreturen bat esaten ari balitzaigu bezala (Aldasoro). Baina osagarriaren proposizioa ukapenetik kanpo geratzen denean, ez dago aukerarik -tzerik erabiltzeko: Ez nuen espero zuek etortzea / #etortzerik [etorri zineten, eta nik ez nuen hori espero].

Maiztasun handikoa da -tzerik honako esamolde hauetan: ez + izan/egon/ukan/eduki + -tzerik (ez dago esaterik, ez dago jakiterik, ez dago sinisterik…). Sentitzen zuela etortzerik ez izatea (Olarra); Ez zegoela sinisterik baina fardelez erratu zela (Landa); Hiru ezteneko koilarea jarri diote, etzaterik izan ez dezan (An. Garikano); Ahotsa kenduta baitzegoen, ez zuten telefonozko elkarrizketa entzuterik izan (Cano).

-tzerik perpausak, batez ere aipatu berri dugun esamoldeetan agertzen denak, har dezake beste perpaus osagarri bat. Adierazpen perpausa denean, -la/-nik jokoa aurkituko dugu berriro ere: Beraz, ez zegoen esaterik emakume hura gezurretan ari zenik (Saizarbitoria); Ez zegoen ukatzerik postalaren testua dotorea zela, ez zuela hitz bat gehitzea ametitzen (Saizarbitoria); Arlo batzuetan arazo larriak dituztela ukatzerik ez dagoen arren (Olarra).

²⁴⁴ Ez Hautespen naturalak erabakitzen du bakoitza modu batekoa edo bestekoa izatea motako perpausetan ageri den erabaki predikatuaren erabilera.