Euskararen Gramatika

30.6.3.2.7. -tzeak perpaus osagarriak

30.6.3.2.7a Aurreko sailetan aipatu dugunez, ergatibozko perpausak dira kausa adierazteko moldeetariko bat: Gehiegi erretzeak hondatuko zaitu. Mota honetako predikatu (konplexu) gobernatzaileak aurkituko ditugu adibideetan: aberastu, akuilatu/kitzikatu, alaitu/baretu/gogobete/lasaitu/poztu, aitzinatu/aurreratu, aldatu, altxatu, amorratu, amorrua eman, animatu, apaldu, areagotu, arindu, asaldatu, askatu/libratu, aspertu/gogaitu, atzeratu/gibelatu, aztoratu, beldurtu/estutu/ikaratu/izutu/larritu, berretu, denbora eraman, erotu/zoratu, erraztu/zaildu, galdu, harritu, harrotu, indartu, itundu, kalte/mesede egin, lotsatu, min egin, min/pena eman, nahigabea eman, piztu/suspertu, tristatu, tronpatu, zapuztu… Guztiek behar dute, jakina, du (edo dio) motakoak -tzeak perpausa onartu ahal izateko. Da/du alternantzia duten aditzetan (‘inkoatibo’/‘kausatibo’), ohikoa izaten da -TZEAK harritu, harrotu, aztoratu, lotsatu… du / -TZEAZ harritu, harrotu, aztoratu, lotsatu… da (§ 30.6.3.2.5c). Hona -tzeak perpausen zenbait adibide: Zuekin ibiltzeak ez dit egin kalte (Uztapide); Bere sor-herri Saran galtzeak baino anitzez min gehiago egin zion haren bihotzari, bere Canbo maitean ez nausitzeak (Hiriart-Urruti); Ollo bat iltzeak naigabea emango zion (Anabitarte); Gauza batek bakarrik ituntzen nau: zazpi illabete oietan zure eskutitz bat bakarrik ez izateak (J. A. Irazusta); Ikaratzen du ikusteak nola zuritzen eta defendatzen duten maitasun kaltegarri hori (J. M. Lekuona); Sartzen den bakoitzean hain txikia izateak harritzen du, jostailuzkoa dirudi, lego edo mekano bat bezalakoa da (Alonso).

Ohart gaitezen irakurketa arazle nabarmena dutela du moldeko predikatu horietako batzuk: aldatu (du), altxatu (du) edo amorratu (du), esaterako, aldarazi, altxarazi edo amorraraziren sinonimotzat har daitezke. Predikatu nagusiaren aurretiko irakurketa izan dezake ia beti osagarriak eta, horrenbestez, partizipio burutuaren forma ere har dezake atzizkiak: -tu (izan)ak (§ 30.6.3.6).

30.6.3.2.7b Ondorioa ere perpaus jokatugabea izan daiteke: Senarrak ezkutuan edateak eragin/ekarri du familiak behea jotzea. Predikatu jakin batzuk espezializaturik daude perpaus egiturako kausaren eta ondorioaren arteko lotura egiten; predikatuok du motakoak dira: (zerk zer) ekarri, eragin, erakarri, sortu, -arazi… Basoak galtzeak, ordea, giro-aldatzea ekarri die; ta lurrak galtzea… (Munita). Jakina, horrek ez du esan nahi predikatu gobernatzaile hauekin ondorioak beti perpaus egiturakoa izan behar duenik: Senarraren portaerak eragin du familiaren galera; Bakarrik ez ibiltzeak ez du, honelako gaietan, onura baizik ekartzen (Mitxelena); Erresuma guziek diote elgarri: / frantses populua da orai hola jarri: / ume anitz galtzeak du apal-arazi (M. Etxamendi); Munduaren errankizunak, munduari atsegin egin nahi izateak, zertarat ez dezakete erakhar bat-bedera (Larregi).

-tzeak eta -tzea, hau da, bai kausa eta bai ondorioa perpausak direnean, adierazpena generikoa izaten da askotan (nahiz ez beti, goraxeagoko adibideak erakusten digunez): Bizitzeak berekin dakar zahartzea. Adierazpena orokor samarra ez denean, bestelako joskerak agertzen dira: Krisian sartzeak eraman/behartu du Patxi etxea merke saltzera / ??Krisian sartzeak eragin du Patxik etxea merke saltzea / ???Krisian sartzeak eragin dio Patxiri etxea merke saltzea.

30.6.3.2.7c Kausa-ondoriozkoen artean sartzekoak dira predikatu (konplexu) hauek ere: ongi/gaizki/itsusi eman, ondorio/ordaina izan: Horra, Pello, nola abila izateak, batzuetan on bada, bertzetan ez duen ondorio onik (J. B. Elizanburu); Ez du ondo ematen ikasleei mehatxuka aritzeak [ondorioa: itxura on/txarra].

Beste predikatu batzuk ez dagozkio kausa-ondorio eskemari, hala nola balio/merezimendu izan, adierazi, agindu (du/dio), esan nahi, irudi izan (predikatu osagarriko egitura): Ez du deus balio usain onez betherik ibiltzeak, eta are gutiago berari dagokan baiño soiñeko arropa ederragoak erabiltzeak (Axular); Zer adierazi nai du Apostolikoa izateak (Ubillos); Ta koroa eder ark, ta alako Santuen artean ura egoteak ori esan nai du (Kardaberaz).

Predikaturen batek zerk zerekin joskera eskatzen du: Tripa handia izateak ez du zerikusirik moko-fina izatearekin. Inoiz, metaforikoa izan daiteke esapidea: Zeren hala ibiltzeak eztu usan ona (Axular); Biziro maite degun norbaiten zorionaren iturribide izateak, norkbere garaikundeak baño atsegin lasaiagoa ta zorion aundiagoa aizatzen dio maiz gizon zintzoaren biotzari (Barrensoro).

30.6.3.2.7d -tzeak perpausek ez dute kontrolik ezartzen, nahiz erreferentziakidetasuna izan ohikoena, besterik markatu ezean: Hainbeste erretzeak hondatuko zaitu [zuk erre, zu hondatu]; Ingurukoek hainbeste erretzeak hondatuko zaitu.

30.6.3.2.7e Aldaera burutua ere aurki dezakegu, -tuak / -tu izanak. Ondorioa gauzatzerako, kausa burutua dela nabarmentzeko baliatzen da: Lagunak gezurra esan izanak mintzen/mindu nau; Lagunak gezurra esateak mintzen/mindu nau. Esan dezagun, bidenabar, izateak formaren aldaera burutua izanak dela: Pobre izateak samintzen zaitu; lehenago aberats izanak saminagotzen; Orra zer dakarren Jaunaren laguntza bere alde ez izanak (Lardizabal).