Euskararen Gramatika

30.6.3.2.6. -tzeari perpaus osagarriak

30.6.3.2.6a Bost sailetan bana daitezke, esanahia kontuan hartuaz, -tzeari osagarrien predikatu gobernatzaile ohikoenak:

a) EKIN, atxiki, egon (Ipar.), eman, eutsi, heldu, jarraitu, lehiatu, lotu, utzi…

b) UKO EGIN, baietza/ezetza eman, baietz/ezetz esan, muzin/ihes egin…

c) DEITU, esan, izena eman…

d) IRITZI, estimu/beldur/gorroto izan, gustua hartu, garrantzia eman…

e) Gainerakoak: BEGIRATU, begira egon, zer izan…

EKIN eredukoek aspektu-parafrasien tankera dute, ez baitute, erabilera horretan behintzat, eduki lexiko handirik. Horrekin loturik, kontrolatuak ere badira; kontrola subjektuak ezartzen du: Han ekin diozu [*ni/*hura/ZEU] lau hankan ibiltzeari.

Uko/muzin/ihes egin predikatuek ere kontrola ezartzen dute hiztun gehienen erabileran, baina badirudi batzuek ontzat ematen dituztela kontrol zuzenik gabeko esaldiak ere, baldin eta normalean kontrolatzaile denaren ardurapean edo bada osagarriaren subjektua: Uko egin nion haurrak lagunarenean uzteari [kontrolatua], ?Uko egin nion haurrak lagunarenean geratzeari [kontrol formalik ez, baina osagarriaren subjektua, kontrolatua litzatekeenaren ardurapekoa da]; *Haurrak uko egin zion nik hura lagunarenean uzteari.

-tzeari perpausa gobernatzen duten predikatu hauek ez dute kontrolik ezartzen: etekina/fruitua/zukua atera, oztopoa(k)/traba(k) jarri.

30.6.3.2.6b -tzeari perpausetan datiboa ezin izan daiteke kontrolatzailea, perpaus osagarria bera baitoa datiboan. Datiboaren lekua harturik egote horrek badu beste ondorio bat ere: nekez baino ezin da aplikatu aditz arazleen joskera arrunta (§ 23.2.1.2), batez ere lehen sailekoetan (baina ez haietan bakarrik): ???Lau hankan ibiltzeari ekinarazi digu; *Erretzeari utziarazi dio; *Gauez gidatzeari gorroto izanarazi dizu. Erabateko ezinik ez dago, ordea: Kargua hartzeari uko eginarazi zien.

30.6.3.2.6c Predikatu gobernatzaile batzuk joskera bitasuna ageri dute, itxura denez zentzua aldatu gabe (kasu bietan ere kontrola dago): -TZEARI eman (zaio)²⁴⁵ / -TZERA eman (da)²⁴⁶, -TZEARI jarraitu (dio) / -TZEN jarraitu (du). Ez da, bestalde, harritzekoa, aurrerago ikusiko dugunez beste osagarri batzuetan ere ikus daitezkeelako bitasunak (eta hirutasuna ere bai kasuren batean): -TZEN saiatu / -TZERA saiatu / -TZEKO saiatu.

30.6.3.2.6d Ez da oso emankorra -tzeari perpaus osagarrien jokaera, -tzeaz perpausekin alderaturik bederen. Hona gaurko testuetako zenbait adibide: Gainerakoak, horren berri jakitean, beldur izango dira eta horrelako gaiztakeria egiteari uko egingo diote (Elizen arteko Biblia); Inolako aipamena egiteari ihes egin zioten, bestalde (K. Zabala); Hainbat jira eta buelta eman ostean, alferrikakoa iritzi zion lo egiteari (Morillo); Antzina, estimazio omen zioten hurritzezko ibarbasotxoak egiteari (P. Zabala); Argizarizkoa dut bihotza Walserrek bere adiskidetzat hartu nauenetik, eta inoiz ez bezalako zentzua ikusten diot orain lo egiteari (Lertxundi); Hots-bilkura baten ordez beste hots-bilkura ahulago bat egiteari esaten zaio ahultze edo lenitio (Oñederra); Ez hartzea pentsatu zuen, erdi lo baitzegoen, eta egoera hartan gorroto zion hitz egiteari (M. A. Mintegi). Beste hauek, berriz, tradiziokoak dira: Orain, gogo osoz, bere neurriko euskal nobela bat egiteari lotu nahi bazaio, beldurrik gabe egingo nuke hori ere emango digula (Mitxelena); Bainan azkenean jarria zen osoki gurekilakoaren ahalik hobekiena egiteari (Hiriart-Urruti); Itxi daiogun ekatxa zelan amaitu zan esateari (Agirre); Bere eskuz ekin zion landare-zuloak egiteari (Munita); Bada darraiozunean bekatu egiteari, Jangoikoaganik urrinduten zareanean, geienez gaztea zara, sendo, osasundun ta indartsu zagoz (Añibarro); Nola dabilan jakiteari lehiatu gogo naiz, badakialarik arren ez nitakela nehondik hel (J. Etxepare).

30.6.3.2.6e -tzeari utzi/laga egituran egiazko konplementazio erlazioaren ordez, aspektu-perifrasia dugu (§ 30.1.2.3c): Edo edateari eta erretzeari utzi, edo laster hilko haiz (Jimenez); Koadrilako bat, Iñaki, aspaldi ikasteari utzi eta gau-eskoletan euskara-irakasle hasitakoa (X. Mendiguren Elizegi); Ez zion, ordea, negar egiteari utzi kalera irtendakoan ere (Lertxundi).

²⁴⁵ -tzeari eman (dio) joskera ere ageri da tradizioan, gipuzkeraz behintzat; hau da, ekinen erregimenera lerraturik: Otzak ikaraz atera zan ibai aldera, ta bertako ur jelatan matazak jo ta garbitzeari eman zion (Etxaniz).

²⁴⁶ Oinarrizko bitasun bat islatzen da predikatu honen kasuan; gogoan izan, esaterako, itsasoari begiratu / itsasora begiratu bikotea.