Euskararen Gramatika

30.6.3.2.5. -tzeaz perpaus osagarriak

30.6.3.2.5a -tzeaz perpausek, -tzearekin eta -tzetik perpausek bezala, badute askotan ‘kausa’ zentzua: aberastu burtsan jokatzeaz. Euskalkien araberako banaketa izan ohi dute hiru forma hauek. Sarriago aurkituko dugu -tzeaz kausa baliokoa ekialdeko euskalkietan, mendebaldeko hizkeretan baino: Zer axola dizu, zer irabazi dut bekaturik ez egiteaz (Elizen arteko Biblia); Victoriari ez naizela bidaiari ona azaltzen ahalegindu nintzen, edonora joanda ere ez baitut lortzen bertan egoteaz gozatzea (Saizarbitoria); Ez jeus egiteaz beraz ikhasten da gaizki egiten (Etxeberri Sarakoa). Mendebaldean, aldiz, -tzearekin perpausak baliatuko lirateke: Zer irabazten duzu lagunak haserretzearekin?

Gobernatzailea etorri predikatua edo horren sinonimoren bat denean, -tzeaz izango da ekialdeko forma ohikoa, eta -tzetik mendebaldekoa: Zeren nola herri guztietan ohi baita komunzki zenbait alfer eta iende galdu, eta hek anhitz kalte eta nahasketa egiten baitute, ontasun handia heldu zaika herriari halako heken kentzeaz. Nola lurrari ere heldu baitzaika probetxu iorratzeaz eta belhar gaixtoen atheratzeaz (Axular).

30.6.3.2.5b Aski arruntak dira halako kausa zentzua duten -tzeaz osagarriak: Poz hartzen dut hain jende bizkorra zaretela ikusteaz; Bear dugu ba eskatu ta eskatu beti, ez aspertu eskatzeaz ta ez berantetsi eskatua (Inza).

Bai kausa zentzua dutenak eta bai zentzu erreferentzial hutsa dutenak trukagarri dira absolutiboarekin (eta eragiletasuna tartean denean ergatiboarekin ere bai): Pozten naiz hain jende bizkorra zaretela ikusteaz / Pozgarri zait ikustea hain jende bizkorra zaretela / Pozten nau hain jende bizkorra zaretela ikusteak; Luze mintzatu ziren langabetuen aldeko neurri bereziak hartzeaz / Eztabaidagai erabili zuten langabetuen aldeko neurri bereziak hartzea. Trukagarritasun hori kontuan hartuta, ez da harritzekoa -tzeaz perpausa erabiltzea absolutiboaren lekua beterik dagoenean: Ea ez duzuen ahazten ate-leihoak ondo ixtea / *Ea ez zaren ahazten ate-leihoak ondo ixtea (egiletasunik ez) / Ea ez zareten ahazten ate-leihoak ondo ixteaz; Damu dut / damutu zait latina ikasi gabea izatea / *Damutu naiz latina ikasi gabea izatea / Damutu naiz latina ikasi gabea izateaz; Hauteskundeak aurreratzea aipatu du hitzaldian / *Hauteskundeak aurreratzea aritu da hitzaldian / Hauteskundeak aurreratzeaz aritu da hitzaldian.

Halako joskerara biltzen dira predikatu gobernatzaile asko eta asko: ahantzi/ahaztu, arduratu/kargutu, huts/hogen/bekatu egin, kontu/arta egin, interesatu, mintzatu (eta sinonimoak, jardun eta ari izan barne), oroitu/gogoratu/akordatu, zalantza/duda egin… Hona adibide batzuk: Aitzitik haserretzeaz bezala, ez haserretzeaz ere egin diteke bekhatu (Axular); Laburregi mintzatzeaz ere huts egiten da, zeren halako mintzaira baita eskasa, eta eskergabea (Etxeberri Sarakoa); Eguneroko gauzez ahazten hasi zelako: arrainari ura aldatzeaz, adibidez, edo ogia erosteaz (Zaldua); Arduratuko al zara hura ekartzeaz? (J. Zabaleta).

30.6.3.2.5c Predikatu gobernatzaile askok erreakzio psikologikoa adierazten dute: ahalketu, amorratu, arduratu/axolatu, arranguratu, asaldatu, aspertu/gogaitu, atsegin hartu, atsekabetu (atsekabe izan-ukan/hartu), aztoratu, burlatu/trufatu, damutu (damu izan-ukan / hartu), harritu, harrotu, haserretu, lotsa izan, lotsatu, nazkatu, nekatu, poztu (poz hartu), sumindu, tristatu… -tzeaz perpausak erreakzioaren kausa adierazten du (-tzeak ergatiboaren bidez ere eman daiteke kausa): Horrek harritu nau: zuk hain eskuzabal jokatzeak / Horretaz harritu naiz: zuk hain eskuzabal jokatzeaz; Hori/horren ikusteak eta entzuteak erdiratu dit bihotza / Hori/horren ikusteaz eta entzuteaz daukat bihotza erdiraturik.

30.6.3.2.5d -tzeaz perpausak eta aldaera burutua. -tzeaz perpausek duten kausa zentzua dela eta, perpaus osagarriaren adierazia predikatu nagusiarenaren aurretik irudikatzen da denboran eta logikan. Perpaus nagusiak adierazten duenaren kausa da osagarria. Gerta liteke denbora tarte nabarmengarria izatea erreakzioa eragiten/eragin duen gertakaritik erreakzioa gertatu/gertatzen den unera. Eta kontuan harturik -tzeaz perpausa (-tzeak perpausa bezala) ez dela markatua alde horretatik, beste molde batera jo behar da, baldin eta argi utzi nahi bada gertakari eragilea dagoeneko burutua dela. Horretarako, Iparraldean, bait- perpaus jokatua (§ 30.6.2.5) baliatzen da maiz halako predikatuen osagarritzat; hau da, -tzeaz perpausen aldaera burututzat: Harritu naiz hain eskuzabal jokatu baituzu [ez-markatua: jokatzeaz]; Damutu zen diru guztia xahutu baitzuen [ez-markatua: xahutzeaz].

Jokatugabeak ere, ordea, ematen du aukera burututasuna markatzeko euskalki guztietan: Bai ordea damu hartzen dut, iendek ene baithan eztenaren erraiteaz, eta bai batzutan denaren ere agertzeaz eta banatzeaz (Axular); Eta hala badirudi ezen purgatorioetan daudenek, eztutela deusez ere hanbat damu, eta atsekabe izanen, nola denboraren galduaz, gaizki enplegatuaz, eta bere buruen bere borondatez, aphur bat bedere, ez pentsatuaz (Axular); Gero, elkarri bostekoa estutu ondoren, akituak, hitzik aurkitu ezinik, banandu egiten ziren, nor bere argudioak hortzen artean oraindik, batak besteei bere usteak eztarrian ezin hondoratzeaz damu harturik (K. Zabala); Bañan damutu zitzaion prest aski gisa artan jarria (Iztueta).

Dena dela, aldaera burutuak partizipio burutuaren forma hartzen du, baina ez haren esanahi ohikoena. Ondoko adibide bikoteak erakusten du zein den aldea: Pena hartuko dute denbora galduaz [= galdutako denboraz] / Pena hartuko dute denbora(ren) galduaz [= denbora galdu baitute / dutela eta]. Bigarrena, -tzeaz perpausaren aldaera burutu markatua da: Ez dute axolarik denbora(ren) [noiznahi] galtzeaz / Ez dute axolarik denbora(ren) [ordurako] galduaz.

Partizipio burutuaren bi adiera horien arteko nahasbidea saihesteko, bada burutuaren beste forma bat, ‘partizipio burutua + izan’, gaur egungo prosan erabiliena, nahiz tradizioan izan erantsi gabeko moldea izan araua: Ez dute axolarik denbora galdu izanaz; Damutu zen Jauna gizakia egin izanaz (Elizen arteko Biblia); Harro egongo zara, noski, hain luze hitz egin izanaz. Baina, esan bezala, izan gabekoa da tradizio zaharrekoa: Orduan heuregiago izanen zare zure ixil egonaz, solhas luzerik eginaz baino (Pouvreau).

Aldaera burutuaren aukera hori, bestalde, ez da -tzeaz perpausen berezitasuna. Beste moldeetan baino ohikoagoa da, baina, berez, aukerakoa da beste -tzea nahiz [-tzea (+ atzizkia)] perpaus osagarri gehienetan: Gero zuzendariak halako presa izatea ez zetorren bat bilera atzeratu izanarekin; Gaixorik egon izanak dakar ondorio hori; Zer egin bihar dau, gaixki esana entzunagaz pekaturik ez egiteko? (Frai Bartolome); Makal egonak egiten dau ori (Kirikiño).

30.6.3.2.5e Guztira ere, ez dira adibide gehiegi ageri tradizioan, beste aukera batzuk baitaude lehian: -tzeak, -turik/-tuta, bait-, eta, aski arrunt, -tzea soila (-z gabea): Poztutzen naiz zu ezagutzea [+ ezagutu (izan)a] (Izeta).

30.6.3.2.5f Kontrola. -tzeaz perpausak gobernatzen dituzten predikatu askok ez dute kontrolik ezartzen, nahiz erreferentziakidetasuna gerta daitekeen. Beste batzuek, ordea, subjektuaren kontrola ezartzen dute. Mota honetakoak dira ahantzi/ahaztu, oroitu/gomutatu, arduratu/axolatu.