Euskararen Gramatika

30.6.3.3.2. Aspektu perifrasiak

Ugariak dira -tzen osagai duten aspektu perifrasiak (§ 30.1.2.3c).

30.6.3.3.2a -TZEN ari izan (vs -TZEN aritu). Bi aditz ditugu hemen: batetik, ari(tu) jarduerazkoa, jardunen sinonimoa, subjektu egile bat duena, -tzen perpaus osagarriak hartzen dituena, eta, bestetik, ari (izan) aspektu perifrasi bat osatzen duena. Lehenak aspektuaren joko osoa du; bigarrenak, ordea, ez. Hurrenez hurren: Landarea mozten ari/aritzen/aritu da; Landarea zimeltzen ari/*aritzen/*aritu da. Agian egokiena jarduera adieraztekoa ez den ari (izan) defektiboa, aspektu perifrasi hustzat jotzea litzateke; hau da, aspektu markatzat hartzea. Jarduera adierako perifrasitzat har daiteke -TZEN ibili ere: Oraindik kontrolak jartzen ibiliko dituk, eta bien bitartean, Manuel hemen (Alberdi).

30.6.3.3.2b -TZEN hasi/jarraitu/segitu, akabatu/amaitu/bukatu aspektu perifrasiak. Hasi eta jarraitu predikatuek ere aspektu perifrasiak osatzen dituzte, ari izanek baino joskeraz beregaintasun handixeagoa izanik ere: Zimeltzen hasi/hasten dira loreak; Zimeltzen jarraitzen/jarraitu dute loreak. Baina Zimeltzen ari (*izaten, *izan) dira loreak. Eduki lexikoa ere ari izanena baino bereizgarriagoa da: Hasi baino ez da (egin) galtzak josten; Jarraitu, jarraitu du erortzen, baina geldiago. Aspektu perifrasiek berdin tratatzen dituzte egiletasunezkoak (§ 30.6.3.3.1e) zein bestelakoak: Josten/erortzen hasi da; Josten/erortzen jarraitzen du.

-TZEN hasi perifrasiaren antonimoa da -TZEN akabatu/amaitu/bukatu: Bukatu du elurra botatzen; Atsoak ez zian oraino akabatu erraten, hori da! (J. B. Elizanburu); Gauza horiek guztiak egiten amaitu zutenean (Zaldua). Baina, jarduera baten amaiera markatzeko adiera horrekin lehian, forma bera hartzen du gertakari kate bateko azkena adieraz dezakeen perifrasiak: Beste guztien gainetik agintzen bukatu zuen [azkenean, hori gertatu zen]. -TZEZ moldea ere baliatzen da jardueraren amaiera adierazteko: Irakurtzez bukatu eta Monari begiratu nion (Rey).

Beste predikatu batzuek ere badituzte aspektu edukiak, hala nola oldartu (hasiren kideko) eta tematuk (jarraituren kideko), baina predikatu beregainagoak dira, eta ez dute onartzen egiletasunik gabekorik: jokatzen/*lokartzen tematu da. Halakoak, beraz, nahiz eta aspektu-alderdi hori ere eduki, ezin dira hartu perifrasitzat, beren eduki lexikoari eusten baitiote.

30.6.3.3.2c -TZEN joan, egon perifrasiak. Badira beste perifrasi batzuk ere -tzen oinarri dutenak. Horietako bat da -TZEN joan gero eta gehiago nagusitzen ari dena tradizioko -TUZ joan perifrasiaren ordez: Galduz doa ohitura hori; Galtzen doa ohitura hori. Bestalde, -TZEN joan forma bera ageri da partiden-eta emaitzarekin lotua dagoen beste esapide honetan: Bost eta hiru galtzen doa. Kasu honetan, jakina, ezin da aspektu perifrasitzat hartu.

Ohikoa da -TZEN egon aspektu perifrasia ere, ari izanen ondoan: Ardiak zaintzen dago / Ardiak zaintzen ari da. Nabarmena da, bereziki, ari izan erabiltzen ez duten bizkaierazko hizkeretan, non, oro har, egonen eta ibiliren artean banatzen baitira egoera/jarduera adierak: Testuaren okerrak zuzentzen dago/dabil. Ari izan ezagutzen duten hizkeretan, berriz, banaketa hau da tradizioa duena: negarrez/galdez/oihuka/deika egon (egoera) / -tzen ari (jarduera).