Euskararen Gramatika

30.6.2.1. -(e)la menderagailua duten adierazpen perpaus osagarri jokatuak

Gogoan izan behar dugu -(e)la menderagailua perpaus osagarrietan ez ezik modua, denbora edo horren antzeko zirkunstantziaren bat adierazten duten perpausetan ere erabiltzen dela. Ez da zaila perpaus mota biak bereiztea. Osagarriak, esan bezala, konplementazio erlazioan daude eta elementu gobernatzaile bat dute perpaus nagusian. Adberbialak, berriz, adjuntuak dira, elementu gobernatzailerik ez dutenak. Bi adibide hauek alderatu baino ez dugu desberdintasunaz jabetzeko: Lanean ari zela esan ziguten; Lanean ari zela izan zuen ezbeharra. Lehen adibidean zer? galderari erantzuten dio lanean ari zela mendeko perpausak, eta esan aditzak gobernatzen du. Mendeko perpaus osagarria da, beraz. Bigarrenak, aldiz, noiz? adierazten du, eta menderagailuak -(e)larik aldaera onartzen du: Lanean ari zelarik, ezbeharra izan zuen (§ 36.2.2a, § 36.4.1a, § 36.4.4d).

30.6.2.1a Gobernatzaile motak. -(e)laperpaus osagarriak predikatu mota batekin baino gehiagorekin ager daitezke, baina ez edozeinekin. Perpaus egiturako osagarria eskatzen duten aditzak izango dira gobernatzaileak, ez bestelakoak. Zauritu, zatitu eta desegin aditzek, esaterako, ez dute perpaus egiturako osagarririk onartzen; beraz, ez dira gramatikalak *desegin dut ondo bizi zarela, *zauritu dugu Manuel joan dela edo *zatitu dugu film hori ikusi genuela perpausak. Zein dira, bada, adierazpen perpaus osagarrietako gobernatzaileak? Multzo zabal batean, ‘esatea’, ‘pentsatzea’, ‘sinestea’, ‘jakitea’, ‘gogoratzea’ adierazten duten predikatuak.

30.6.2.1b Honako sail hauek bereiz ditzakegu adierazpen perpaus osagarriak gobernatzen dituzten predikatuen artean:

a) Ekintza komunikatibo bat adierazten dutenak eta perpaus osagarriak, hain zuzen ere, komunikazio horren edukia ematen du aditzera. Esan, adierazi, azaldu, erantzun, idatzi, jakinarazi, ziurtatu eta horrelakoak dira perpaus hauetako gobernatzaileak: Ezertarako gogorik ez zuela adierazi zion Lupek lagunari; Azkena nintzela jakinarazi zidaten; Osabak esan dit barkazioa eskatu behar diola Ursulari (J. Zabaleta).

b) Beste predikatu batzuek iritzia, kezka, ustea, sinesmena, zalantza eta horrelako gogapenak adierazten dituzte; adibidez: uste izan, pentsatu, iritzi, iruditu, ziur egon, etsi… Uste dute Mikel gaur etorriko dela; Pozik bizi direla dirudi; Ziur nago aurten hobeto ibiliko garela; Beldur naiz hau nuela azken itzulia (Xalbador); Eta horrenbestez etsi zuen biekin bizitzen ikasi beharko zuela (Alonso). Hauen artean sar daitezke, beharbada, aitortu eta ukatu bezalakoak ere: Aitortu behar da lehen okerrago bizi ginela; Ezin da ukatu orain hobeto bizi garela.

c) Hirugarren azpisail bat osatzen dute ezaguera, jakitea edo oharmena adierazten dutenak: jakin, ezagutu, konturatu, ohartu, ikusi, igarri, sumatu eta, beharbada, gogoratu, oroitu… Badakit Josebak etxea saldu duela; Ezagun du gazteak zaretela; Konturatu naiz lagunak joan zaizkizula; Berak […] igarri zion aldi gutxiko bizia zeukala (Garitaonandia); Gogoratzen naiz urte hartan zu izan zinela txapelduna; Ez ahaztu ni naizela zure lagunik onena.

d) Balizko suposizioa adierazten dute egin, eman, esan, eta horrelakoek. Horien inperatiboko formak ere hemen sartzekoak dira: Demagun 1900. urtean gaudela; Egin ezazu loteria tokatu zaizula… zer erosiko zenuke?; Esan dezagun denak berdinak garela.

e) Harridura perpausek ere sail honetan izan dezakete lekua: Bai gogorra dela zurekin bizitzea! Horixe ez naizela inora joango!

f) Beste predikatu batzuek gogo-jarrerak adierazten dituzte, mendeko perpausak adierazten duen gertakariari buruzko gogo-jarrerak: hura espero izatea, erabakitzea, hitz ematea… Hau da, hura adierazte edo jakite hutsa baino zerbait gehiago: Brusela hiri espantagarria dela ia aho batez erabaki dugu (Jimenez); Duda-muda une baten ondoren, trago bakar batean husteko gehitxo geratzen zela deliberatu zuen (Cano); Lenengo egunetan Indianoari agindu eutsan bere alde emongo ebala (Agirre); Itza ematen dezu betiko utziko dituzula (Agirre Asteasukoa); Bañan esperantzetan / natxiok oraindik, / alkar joko degula / nundik edo andik (Txirrita).

Horietako aditz batzuk adiera horretan ez ezik ezagutza-adieran ere erabiltzen dira inoiz, hala nola, erabaki eta hitzeman aditzak, ‘pentsatu’ eta ‘ziurtatu’ adierazteko hurrenez hurren: Erru guztiak inglesenak zirela erabaki zuen (Aresti); Auzi erabakia baita […] esaldi ilun horiek punikoz daudela (Mitxelena); Medikuak hitz eman zionean ez zeukala gaitzik (Mitxelena). Hauek a) motakoen artean sartzekoak dira, proposizioaren beraren gainean eraikiak baitira, ez gertakariaren gainean.

Gertakariaren gaineko jarrera adierazpen dira, halaber, nolabaiteko balioztatzea dakarten adjektiboak edo damurik, eskerrak eta horrelako predikatuak: Okerrena da ez direla ezertaz konturatu; Eskerrak ez nintzela oren bat gehiago ari izan edo Baionara joan (Landart); Eskerrak bizi honen ondotik hor daukagula bestea (Xalbador); Damurik ez direla gaueko argiak oihal busti batzuek bezala (Hiribarren); Damurik partida hori ez dugula ikusi iparraldean (Herria).

Gertakaria dute objektu, hari buruzko denbora erreferentzia ematen duten predikatuek ere: Badu jadanik 30 urte hau gozatzen duela eta beti pixkor izanez (Herria); Egunak ditu hor dela (Duvoisin); Hamabost egun dira beren gelan itxita dutela, kartzelan bezala (Biguri); Hirugarren aldia da barkamena eskatzen dizudala (Payá).

Gogo-jarrera adierazten dutenak bait-ekin ere egiten dira Iparraldeko euskalkietan (§ 30.6.2.5): Damurik […] pondu batzuetan egin den aintzinamendua ez baita egiazkoa (Lafitte).

Osagarri jokatugabeen gobernatzaile ere izan daiteke aditz horietako asko: -tzea erabaki / deliberatu, -tzen jakin / ikusi… Aurreraxeago aztertuko ditugu horiek. Zehar-galderak ere goberna ditzakete horietako batzuek: Gogora hadi zer gertatu zen atzo (Atxaga).

30.6.2.1c Zenbaitetan aditz soila ez, baina predikatu egitura konplexu bat izaten da elementu gobernatzailea: berria zabaldu, notizia etorri, agindua eman, jakitun egon, jakina izan, ziur izan, beldur izan, gogoan izan, esperantza izan, irudipena izan, susmoa izan, arrazoi izan, etsita egon… Ikus ditzagun adibide batzuk: Egun batez berria zabaldu zen Dachau-ra joan behar genuela (Etxehandi); Senarra jakitun zegoen emazteak ez zuela irakurria Jules Verneren liburua (Zurutuza); Ziur da jakinaren gainean dagoela Martinekin duen harremanaren alderdi intimoenez (Saizarbitoria); Jakina naiz isil-isilean lan egin duela (Jon Muñoz); Eta susmoa izan zen norbaitek debekatu ziola Luvinori entziklopedia erakustea (Elorriaga); Irudipena izan zuen alaba ez zela besteak bezalakoa (Zubizarreta). Adibide horietan argi dago predikatu osoa dela gobernatzailea, eta ez izena edo adjektiboa bakarrik. Izan ere, izena balitz gobernatzaile, -(e)lako menderagailua hartu beharko luke adierazpen perpaus osagarriak (§ 30.6.4.1).

Konplexuak dira, halaber, izan aditzarekin eratzen diren egitura atributiboak: egia izan, gauza jakina izan, bistan izan, kontua izan… Gauza jakina da koloreak deskonposatu egin daitezkeela (J. Zabaleta); Bistan da ontziak ez zirela hara joaten (Iñurrieta); Kontua da gaztetan zailagoa dela galdutako testu batekin obsesionatzea (Saizarbitoria).

30.6.2.1d Aditz gobernatzailea, guztiz edo partez, isilpean ere gera daiteke: Hantxe zebilen Fernando, bera zela gelako indartsuena; Negarrez joan zen haurra amagana: mina zuela: Amaren partez, gaur etxean geratuko dela eta ez itxoiteko; Denen aurrean jaiki zen, bera zela erruduna; Badatorrela! Ez naizela hori egiteko gauza? Eta itzuli zen etxea, aldi hartan bederen ongi egin zuela bere mandatua (Barbier). Adibide horietan guztietan dugu -(e)la menderagailua, baina ez ageriko predikatu gobernatzailerik. Ez da zaila, ordea, isilpean esaten, esanaz, diot edo horien antzeko aditz bat antzematea. Beste zenbaitetan, berriz, elementu gobernatzailea osoa ez, baina haren zati bat falta da: Nago […] adiskideek ez dutela erratearen beharrik (Hiriart-Urruti); Daukat Jainkoak Migel zuela mendi hartan zinez deithu (Oxobi); Parte har lezaketela daukagu (Zerbitzari); Kristiandade gustijan, biar bada, ez dala nago, jentez jente, berba loi geijago esango, euskal errijetan baño (J. J. Mogel). Egon —lehen pertsonan beti— eta eduki aditzarekin egiten diren esaldi horietan zerbait falta dela susma daiteke; pentsa daiteke azpian ustean egon, ustean eduki edo horrelako zerbait dagoela; eta, beraz, iritzi predikatuak direla.

Balizko suposizioa bideratzen duen egin dezagun eta horrelakoetan ere zerbait isiltzen dela dirudi (egin ezazu loteria tokatu zaizula). Hor ere azpian kontu egin edo horrelako predikatu egituraren bat dagoela esan daiteke.

Beste batzuetan aditza falta da: Harro zihoan, iduri eta bera zela txapelduna; Lasaitu nintzen, nire txanda noizbait izango zela esperoan; Bera ere gogor jo bazuten, seinale ez gintuela saldu (Atxaga). Horietan iduri zuelarik, esperoan egonik, seinale zen edo horrelako zerbait dagoela antzematen da. Beste zenbaitetan, berriz, aditz kopulatiboa falta da (da, zen…): Okerrena, berriz, ez zela inor ezertaz ohartu.

30.6.2.1e Perpaus osagarrien gobernatzailea aditz bat edo barnean aditza daraman predikatu bat izaten da gehienetan, baina ez beti. Ondoko adibideetan gobernatzailetzat ditugu harridura perpausetako bai eta horixe esklamatiboak, eta horra aurkezlea: Bai tristea dela horrela bizitzea!; Horixe joango naizela!; Horra datorrela zure laguna. Azken mota honetakoak ez dira maiztasun handi- handikoak, sarriago egiten dira-eta galde hitzen baten bitartez, adierazpenezkoak izanik ere: Horra non guk nahi genuen bezala gertatu den guztia (§ 30.6.2.4b).

Batez ere ekialdeko euskaran erabiltzen den baizik eta ere ondoko osagarriaren gobernatzailea dela esan dezakegu. Baizik eta duen perpausa ez da inoiz lokabea, beste perpaus baten mendeko gisa erabiltzen baita beti, haren azalpena emanik eta ‘esanaz’ edo horren antzeko zerbait adieraziz. Hona adibide batzuk: Berak beti ukatu du, baizik-eta besta buru egunez kanpo ez zuela sekulan mokanesik (Lafitte); Azkenekoz apezeri jarraiki zen delakoa, baizik-eta sorginkeriaren erroak apezen baitan zirela eta hauk […] (Zerbitzari); Amak berehala mezua igorri zion Erregeari, baizik eta, bi haurren ordez, bi xakur izan zituela Erreginak (Barbier).

Horren antzera jokatzen du alegia adizlagunak ere, ekialdean duen erabileran, hau da, ‘itxura eginaz’ edo horren antzeko zerbait adierazten duenean: Gure Gaxuxak, alegia eztuela deusere entzun, etzituen ere higitu begiak (Manezaundi); Alegia Errepublikaren ohoretan dela pesta hori, framazoneriak du hor Euskaldunen libertatea eta erlisionea zangopean dauzkala erakutsi nahi (Hiriart-Urruti).

Gogoan izan behar da, bestalde, noski adizlaguna ezin dela -(e)la perpaus baten gobernatzaile izan. Perpaus lokabeetan erabiltzen da, -(e)la erantsi gabe: Etorriko da, noski; *Noski etorriko dela.

30.6.2.1f -(e)la menderagailuak ondoren izenlagunak egiteko erabili ohi den -ko atzizkia baino ez du onartzen, aurrerago izenaren mendeko perpaus osagarriak aztertzen ikusiko dugun bezala (§ 30.6.4): Hegazkina erori zelako berria berehala zabaldu zen. Gaur egun maiz samar entzun eta irakurtzen ditugu -(e)la-ren ondoren -en genitiboa daramaten perpausak: *Datorren urtean ezkonduko zarelaren berria hedatu da. Baina azken mota horretako perpausak ez dira gramatikalak.

Beraz, -(e)la menderagailuak ez du onartzen ondoren -ko izenlagun markaz bestelakorik, ez kasu markarik ez eta postposizio atzizkirik. -(e)la perpausak izen sintagma ez direnez, ezin dute -k, -i, -z edo -en hartu. Ez dira, beraz, onargarriak *zuk hori esan duzulak harritu nau, *zuk hori esan duzulari harrigarri deritzot edo *berandu iritsi zarelaz ohartu naiz. Azken adibide hori ez da gramatikala, baina instrumentala eskatzen duten zenbait aditzen osagarriak (ohartu, oroitu, ahaztu eta abar) -(e)la menderagailu soilarekin joan daitezke: Berandu dela ohartu naiz; Medikuarenera joan behar dudala oroitu naiz oraintxe. Baina, gehienetan beste itzuli batzuetara jo behar dugu; adizki jokatugabeetara, esaterako: Zuk hori esateari harrigarri deritzot; Zuk hori esateak harritu nau. Edo, bestela, guk nahi dugun kasu marka edo atzizkia har dezakeen aurrekari batez balia gaitezke: Zerak/Honexek harritzen nau: egun guztian ez zarela agertu; Honi ere erreparatu behar zaio: gehiago balio duela osasunak aberastasunak baino; Horretan biltzen da guztia; askoz gehiago dela ez dakiguna dakiguna baino. Dena den, baliabide hau berezia da; batez ere ahozko mintzairan erabiltzen ditugu horrelako aurrekariak.

30.6.2.1g Zenbait “ordain” erabil daitezke adierazpen perpaus osagarrien lekuan; adibidez, hori determinatzailea edo hala adberbioa: Hori entzun dugu; Hala esan digute; Hori jakin dugu guk; Hala jakin dugu guk. Azpian instrumentala dutenek, berriz, horretaz har dezakete perpaus osagarriaren “ordain” gisa: Horretaz ohartu naiz ([etxera joateko ordua dela] ohartu naiz esan ordez).

Ez dirudi, ordea, beti egin daitekeenik horrelako ordezkatzea. Predikatu egitura batzuekin, esate baterako, ezinezkoa dela ematen du: *Hori zabaldu da berria ([istripu larri bat izan dela] zabaldu da berria). Eta gauza bera harridurazko perpaus zenbaitekin: Horixe joango naizela! perpausaren ordez, ezin esan daiteke *horixe hori!

Baietz eta ezetz ere izan daitezke perpaus osagarrien ordain, perpausa osorik eman nahi ez dugunean. Sarritan gertatzen da hori, adibidez, elkarrizketan ari garenean, galde-erantzunka: —Zer esan dizu Peruk, etorriko dela? —Baietz esan dit; —Uste duzu horiek zerbait egingo dutela? —Ezetz uste dut. Esan, uste izan, iruditu eta horrelakoek onartzen dituzte “baiezko” edo “ezezko” osagarri horiek. Gorago esan bezala, noski adizlagunak -(e)la perpausik gobernatu ezin duen heinean, ezta horien ordezko baietz edo ezetz ere: bai, noski! / *noski baietz.

[Baietz/ezetz + partizipioa] tankerako perpausek, erronka edo apusturen bat egin nahi denean erabiltzen direnek, ez dute ageriko gobernatzailerik (diot nik edo horrelakoren bat sumatzen da isilpean, ezetz eta baietz horiek gobernatzen): Ezetz asmatu zenbat diru dudan!; Baietz iritsi zu baino lehen horma hartara! Alderantzizko ordena ere zilegi da: Asmatu ezetz zer dudan eskuan!; Gure herriko taldeak irabazi baietz!

30.6.2.1h Ezen iragarlea -(e)la perpaus osagarrien lehen buruan. Mota honetako perpaus osagarriek aukeran dute ezen elementu iragarlea hartzea perpausaren hasiera markatzeko: ETBk dio [ezen bihar eguraldi ona izango dela]. Iragarle honek erabilera ugaria izan du tradizioan, eta gaur ere ugari ageri da mota guztietako testuetan: Zeren bainekien ezen Mattinen aurka, ezpatari gisa, beti nintzela galtzeko eta haren azpiko izaiteko (Irigoien); Irakurleei behar diegu geure ustez gaztigatu ezen ez dugula bilduma honen egiazkotasuna bermatzen, eta badugula orobat garrantzizko arrazoirik nobela bat baizik ez dela uste izateko (Jon Muñoz); Eta, hala ere, badirudi frogaturik dagoela ezen gure arima sekretuen alderik sekretuenean gu, zuzentzaileok, boluptuosoak garela (Alonso); Gaineratzen zuten ezen, toki gorenean, auspizioz eta aholkuz gehiago egiten dela armaz eta eskuz baino (X. Amuriza).

Elementu iragarle honek izan ditu beste forma batzuk ere literatura tradizioan: eze, ezi eta ze. Eze aldaera bizkaierazko testuetakoa da, batik bat: Bai, izenak artu ditu, ta esan dau eze bihar dantzan egin beharko dozuela (Agirre); Pentsatzen juat eze, onek eibartarrok, ifrañuko Patxi bera baño gorriauk dirala (San Martin). Ezi Zuberoako testuetan ageri da batez ere: Jakin ezazü ezi, etsai zaharrak egin ahala oro egiten diala zuri zure hunialako desirküntiaren gal erazitzeko (Maister). Oro har, XX. mendea baino lehenagoko testuetan ageri dira bai eze eta bai ezi, nahiz joan den mendean ere aurkituko ditugun adibide batzuk. Ze, ostera, bizkaierazko eta gipuzkerazko testu batzuetan ageri da eta aski erabilia da gaur egun ahozkoan, bizkaieraz batez ere: Batxi: emen diñue ze lengo eguneko esakeran arratsaldian izan ziriala esamiñak (Azkue); [Txoriyak] esan zidak, ze, egiten ez baditugu bideak ura andikan laster ateratzeko, denbora pasa kantuan asiko dala (Apaolaza).

30.6.2.1i Mendeko osagarriaren aurrekaria perpaus nagusian. Perpaus nagusiaren barruan egon daiteke elementu bat, ondoan datorren osagarriaren abisu ematen duena. Osagarriaren “aurrekariak” dira elementu horiek, elementu anaforikoak, eta ondoan datorren -(e)la perpausak ematen die bere esanahia: zera, hau, honela eta horrelako elementuez ari gara. Ikus ditzagun adibide batzuk: Zera bururatu zitzaion: bi gudaloste zirala elkarren aurka zetozenak (Berrondo); Bere arazoa zera da, ez dakiela nola bereizi liburuetan irakurritakoa eta bizitzaren errealitatea (Ezkiaga); Baina zera gertatzen da: nik ez dudala onartu nahi hiri madarikatu honetako jendearengandik onartu behar den guztia (Lopez de Arana); Behean sinatzen duenak hau adierazten du: hamabost urte daramatzala funtzionario lanetan eta, beraz, bosgarren hirurtekoa aitortu behar zaiola; Beste honako hau ere ez nekien nik: Joachim 1935 urtetik aurrera gogotik aritu zela itsas haraindirako emigrazio-baimena lortu nahian (J. A. Arrieta). -(e)la osagarriekin bakarrik ez, beste batzuekin ere ikusiko ditugu, funtzio bera dutela; zehar-galderen aurrekari, esaterako, honako adibide honetan: Azken buruan zera jakiteko: zer bilatzen ote nuen bere etxean, zergatik etorri nintzen etorri behar nuela abisatu gabe (Rey). Edo adierazpen perpaus jokatugabe baten aurrekari: Honako hau besterik ez duk mendekua: hi neure etxera itzultzea, gerran den munduan barrena eta minaz beteriko itsasoak zeharkatuz honaino etortzea (Olarra).

Perpaus osagarriaren luzerak eta konplexutasunak eragina izan dezake horrelako aurrekari bat erabiltzeko: adizki nagusitik urrun geratzen da maiz osagarritasuna adierazten duen -(e)la menderagailua, eta, orduan, lagungarri gertatzen dira ondoko perpausa osagarria dela ohartarazten diguten aurrekari horiek; katafora deitzen zaio mekanismo horri.