Euskararen Gramatika

30.1.2.3. Menderagailuak

30.1.2.3a Morfema bat baino gehiago har ditzakete perpaus osagarrietako aditz jokatuek: -(e)n, -(e)la, ba- eta bait-, baina -(e)n eta -(e)la dira nagusiak eta erabilienak. Atzizki hauek batzuetan beste atzizki bat hartzen dute ondotik: -(e)na, -(e)nik, -(e)netz, -(e)lako… Konplementazioan, badirudi nahiko argi dagoela gehien erabiltzen diren bi atzizkien banaketa funtzionala: adierazpen perpausetan -(e)la eta zehar-galderetan -(e)n. Horixe erakusten dute orain arte ikusi ditugun adibideek eta beste hauek ere: Iruditzen zait bihar eguraldi ona izango dugula; Irakurri dut langileek greba egingo dutela; Ez dakite noizko amaituko duen lana; Galde iezaiozu zenbat iraungo duen ekitaldiak. Erregela orokorra hori izan arren, badira salbuespenak, aurrerago ikusiko dugunez (§ 30.6.2.2, § 30.6.2.3). Perpaus osagarri subjuntiboetan ez du balio irizpide horrek -(e)n eta -(e)la menderagailuen arteko bereizketa egiteko: Isil zitezela agindu zieten kaleko neska-mutilei; Soldadu galiziar asko ere lehorrean gera zitezen agindu zuten agintariek (Jimenez).

30.1.2.3b Perpaus osagarri jokatugabeetan ere atzizki bat baino gehiago ager daiteke aditzari erantsia. Bi sail nagusitan banatuko ditugu atzizki horiek. Batetik, -tzea (-tze atzizkia eta -a artikulua) eta hori oinarri duten -tzeak, -tzeari, -tzeaz, -tzearekin/-tzeagaz, -tzean, -tzetik (ageriko artikulurik ez duena, -tik postposizio sintagmetan gertatzen den bezala balioz mugatu singularrak izan arren: menditik). Bestetik, artikulurik gabeko forma finkoak: -tzen, -tzera, -tzeko. Osagarri jokatugabeetan ere elementu gobernatzaileak —dela aditza, dela izena— erabakiko du zein atzizki hartu behar duen mendeko perpauseko aditzak. Aurrerago banan-banan aztertuko baditugu ere, hona hemen zenbait adibide: Harritzekoa zen Olatz hain isilik eta pentsakor egotea (Cano); Aurpegia estaltzeko ahaleginik ez egiteak gogaitzen ninduen gehien (Saizarbitoria); Ez zuela aukera galdu nahi obispoari agur egiteko (I. Mujika); Ez naiz ausartu ere egiten hildako egunez pentsatzera (Larrañaga); Hanketatik eusteko agindu dio gazteetako bati (Juanena); Nire emazteari sinestera, ez omen nintzen nekatu haren titi ikusgarriei so egiteaz (Epaltza); Liburu honek salbatu nau nire buruaz beste egitetik (Linazasoro).

Beste batzuetan, galde hitza barnean duten osagarrietan, partizipio burutua edo aditzoina emanaz eratzen dugu forma jokatugabea: Gaur ez dakizu zer egin fantasiekin (Oñederra); Haurtzarotik gaur arte beti kasu egin zuen, zer erran, zer pentsa, zer nabari, nola ibil, nola joka utzia ez izateko (Borda).

30.1.2.3c Zenbaitetan, ordea, aditz jokatugabea duen perpausaren eta adizki nagusiaren arteko harremana ez da ‘konplementazio’ harremana. Hau da, osagarri- gobernatzaile motako egiturak izan ordez, aditz perifrasiak osatzen dituzte -tzera joan, -tzeari utzi, -tzetik gelditu, -tzen jarraitu eta horien kidekoek. Bereziki aspektuarekin loturiko nozioak adierazteko baliatzen dira perifrasi-egitura horiek. Esanahiak eta joskerak bereizten ditu egiazko osagarri-gobernatzaile egituretatik.

Esanahiari dagokionez, berezko eduki lexikoa arindu, aldatu, eta laguntzaile moduko balioa hartzen dute orduan perifrasiko aditzek. Kantatzera noa bertso bat edo bi perpausean joan aditzak galdua du berezko esanahia, ez du adierazten mugimendu fisikoa (etxera joan / zugana joan) edo irudizko gogo- mugimendua, perpaus osagarria hartzen duena (bizimodua ateratzera noa Parisera). Azken adibide honetan badago egiazko konplementazio harremana, asmoa aditzera ematen duena, ‘zertara’ joan. Bertso bat edo bi kantatzera noa diogunean, ostera, galdurik dago mugimenduaren esanahia; laguntzaile bihurtu da joan, nahiz -tzera forma bera agertu. Geroaldia adieraztea beste funtziorik ez du, (oraintxe) kantatuko d(it)ut bertso bat edo bi bagenio bezala (§ 26.4). Aurrerago aipatuko ditugu xehetasun handiagoz aspektu-perifrasiak, atzizki bakoitza aztertzean (§ 30.6.3.2.2e, § 30.6.3.2.6, § 30.6.3.3.2, § 30.6.3.4c…).

Perifrasi egituren artean, badira adizki laguntzaile batzuk beren izaeraz beraz eduki semantiko arinekoak direnak. Besteak beste, aspektu nozioak soilik adierazten dituztenak, hala nola hasi eta jarraitu. Zertan (usteltzen, kantatzen) hasi diogunean, -tzen perpausak adierazten du dena delako prozesua (usteldu, kantatu) eta hasi laguntzailea baino ez da, prozesu horren fasea adierazten duena (kasu honetan hasierako fasea).

Joskeraren aldetik ere unitate gisa funtzionatzen du perifrasi multzoak. Argi ikusten da hori, esaterako, datibo komunztaduraren marka zein elementuk hartzen duen ikusita. Goiko adibide horretan nori kantatu gehitzen badugu, Kantatzera noakizu bertso bat edo bi esaten dugu; hots, joan aditzak hartzen du kantaturi dagokion datiboaren marka. Horrek erakusten du hor joan aditzak laguntzailearen zeregina duela, dizut laguntzailearen parekoa (kantatuko dizut aditzean). Perifrasi ez denak, aldiz, perpaus osagarri bete-betekoak, osagarrian adieraziko luke datiboa: Zuri bertso bat edo bi kantatzera noa Tolosara.

Nolanahi ere, egitura jakin bat perifrasi gisa finkatzea gramatikalizazio prozesu bat da, denborarekin garatuz doana, eta perifrasi guztiak ez daude maila berean gramatikalizatuak. Muga bera lausoa gerta daiteke. Adierazpen perpaus osagarri jokatugabeak aztertzean ikusiko ditugu, atzizkiz atzizki, perifrasi balioa izan dezaketenak.