Euskararen Gramatika

30.1. Sarrera

30.1.1. Konplementazio erlazioa

30.1.1a Ezaugarri hau dute mendeko perpaus osagarriek: perpaus nagusiko elementuren batekin ‘konplementazio erlazioan’ daude. Horrek esan nahi du badela perpaus nagusian osagairen bat mota honetako perpausa eskatzen duena; argumentu egituran osagarria perpaus egiturakoa izatea eskatzen duena (§ 23.3.1). Ikus ditzagun ondoko adibideak: Etxea saldu duela esan digu Josebak; Eskerrak ama etorri den; Ez dut uste Bilbora joango naizenik; Esan didate noiz izango den azterketa; Lan gehiago egin dezagun nahi dute ugazabek; Liburu hori liburutegira itzultzeko eskatzen dizut; Datorren urtean beste nobela bat idaztea espero dut; On da denok zerbait egitea; Lanera joatera behartuta zaude; Liburutegira etortzen ikusi zaitut; Badakit noiz hartu oporrak; Horrexek ematen dit barkatuko didazulako ustea; Gauez beste norbaitekin dabilelako susmoa dut.

Oro har zer? galderari erantzuten diote azpimarraturik eman ditugun adibide horietako mendeko perpaus guztiek (edo zeri?, zertan? kasuren batean). Beste modu batera esanda bada goiko adibideetan zer osagai hori hautatzen duen elementuren bat: gehienetan aditza (esan, uste izan, nahi izan, eskatu, espero, ikusi). Baina izan daiteke bestelako predikatu bat ere (eskerrak, behartuta egon, on da…) edo izena (susmoa, ustea). Aditz, predikatu eta izen horiek elementu gobernatzaileak dira eta perpaus osagarriaren eta elementu gobernatzailearen artean ‘osagarri-erlazioa’ dago, ‘konplementazio-erlazioa’.

30.1.1b Gobernatzaile bakoitzak, dela aditza, izen sintagma, predikatua edo bestelako gobernatzailea, osagarri mota jakinak eskatzen ditu eta erlazio marka edo menderagailu jakinak. Horregatik dira ez-gramatikalak ondorengo adibideak, osagarria ez delako gobernatzaileak eskatzen duen motakoa: *Josebak berandu dela hautsi du (hautsi aditzak izen sintagma egiturako osagarria gobernatzen du); *Josebak berandu dela galdetu du (galdetu aditzak mendeko perpausa gobernatzen du, baina -(e)n menderagailua duena, zehar-galdera); *Josebak nor etorri den uste du (uste izanek adierazpen perpausa gobernatzen du, ez zehar-galdera) eta abar.

30.1.1c Menderakuntzaz elkartutako beste perpaus askotan ez dago horrelako ‘konplementazio’ erlaziorik; mendeko perpausak ez dira perpaus nagusiko elementu batek hautatuak. Horrelakoak dira, esaterako, erlatiboak ([etxea saldu duen] gizona Joseba da) eta perpaus adberbialak edo adjuntuak ([nahi duzunean] etor zaitezke; orain ezin baduzu, egingo duzu geroxeago; gogor saiatuz gero, lortuko duzu). Gobernatzaile baten pean ez dauden perpaus hauei adjuntu esaten zaie, sintagmen kasuan bezala.

30.1.1d Hala ere, ez da beti erraza perpaus osagarrien eta adjuntuen artean bereiztea, ez da beti argi egoten bi mota horien arteko muga. Ikus ditzagun ondoko bi adibideok: Liburu hau erostera behartuta gaude; Liburu hau erostera etorri naiz. Lehen adibidean behartuta egon predikatuak eskatzen du perpaus osagarria; hor ez da zalantzarik. Bigarrenean zalantza egin dezakegu etorri aditzak gobernatzen ote duen liburu hau erostera perpausa. Baina hor ere pentsa dezakegu hala dela, etorri aditzak gehienetan eraman ohi duen elementu baita zertara (edo nora), erabat eskatzera iristen ez bada ere. Argiagoa da bereizketa beste bi adibide hauen artean: Liburu hau erosteko esan didate; Aitak dirua eman dit liburu hau erosteko. Lehen perpausean, mendeko perpaus osagarria dugu; bigarrenean, adjuntua (helburuzkoa).

Laburbilduz, elementu batek perpaus egiturako osagarria eskatzen duenean, edota hura eraman ohi duenean, bien arteko erlazioari konplementazio esaten diogu.

30.1.2. Konplementazioaren osagaiak

Hiru osagai nagusi ditu konplementazioak: ‘elementu gobernatzailea’ —aditza, izen sintagma, predikatua, adjektiboa edo graduatzailea…—, ‘perpaus osagarria’ eta ‘menderagailua’ (perpaus osagarriaren mendekotasuna markatzen duen morfema).

30.1.2.1. Elementu gobernatzaileak

30.1.2.1a Gehienetan aditzak izaten dira elementu gobernatzaileak, mendean perpaus jokatua nahiz jokatugabea hartzen dutenak: Garaiz etorriko direla esan dute; Ez dut uste garaiz etorriko direnik; Afaltzeko garaiz iristea espero dut; Diru guztia xahutu duen galdetu diot; Ez dakit Parisera joateko zein ordutako trena hartu; Azterketa bi orduan egiteko agindu digu irakasleak. Beste batzuetan izen sintagma izaten da elementu gobernatzailea: Aspalditik dut gauzak okertzen ari zaizkiolako susmoa; Zergatik ote dute egia entzuteko beldur hori?

30.1.2.1b Elementu gobernatzailea ISa denean, perpaus osagarria izenlaguna dela pentsa daiteke; eta, hain zuzen ere, -ko erlazio atzizkia ageri zaigu eman ditugun bi adibide horietan (§ 21.7.4.2h). Baina -en menderagailua ere har dezake IS baten azpiko perpaus osagarriak: Ezetz esan dio bere diru guztia galduko duen beldurragatik. Gutxiagotan, baina adjektiboa edo graduatzailea ere izan daiteke gobernatzaile: egiteko zail/neke; erosteko garestiegi.

30.1.2.1c Bestelako predikatu edo predikatu-egiturak ere izan daitezke gobernatzaile: Horixe joango naizela!; Eskerrak ama etorri dela/den; Beharrezkoa da norbait zuzendari izendatzea; Okerrena da ez direla ezertaz konturatu; Ez dago argi etxea salduko ote duen. Baita izen baten inguruan eratutako predikatu-egiturak ere: Sospetxa daukat, ikusitakoak ikusita, ezin dugula ezer onik espero zuzendari berriagandik; Ternuako hegietan galduak zirela etorri zen berria (J. P. Arbelbide); Erabakia hartu zuen ordutik aurrera helburu handiagoetara joko zuela beti (Asisko Frantzisko, Asisko Klara).

30.1.2.1d Zenbaitetan badirudi ez dagoela elementu gobernatzailerik: Aitaren partez, bihar etorriko dela; On degizula! Egitura desideratiboak eta exhortatiboak (zerbait egiteko eskea, erregua… adierazten dutenak) dira, gehienetan. Baina horrelako egituretan ere egon badago gobernatzailea, isilpean bada ere. Beraz, perpaus osagarria aurkituko da beti gisa horretako osagarria eskatzen duten gobernatzaileekin.

30.1.2.1e Baina konplementazio motaren arabera, askotan “ordain” bat jar daiteke perpaus osagarriaren ordez. Hori erakusleak, esaterako, adierazpen perpausak, zehar-galderak edo perpaus izenlagunak ordezka ditzake: Hori esan digu; Horretaz gogoratu gara; Hori galdetu dute; Horren beldur dira. Hala adberbioa, berriz, adierazpen perpaus batzuen lekuan erabil daiteke: Hala uste dut; Hala esan dute. Baietz eta ezetz erabil daitezke zenbait adierazpen perpaus osagarriren lekuan: Baietz esan du; Ezetz uste dugu.

30.1.2.2. Perpaus osagarriak: jokatuak eta jokatugabeak

30.1.2.2a Perpaus osagarri guztiak ez dira mota berekoak; barnean duten aditzaren arabera, ohartzen gara batzuek aditz jokatua dutela, jokatugabea beste batzuek: Liburutegira joango naizela agindu diot; Liburutegira joatea gustatzen zait. Gorago eman ditugu adibide gehiago (§ 30.1.2.1a) eta hor argi ikusten da perpaus jokatuetako aditzek agerian dituztela subjektu-objektuen pertsona eta numeroarekiko komunztadura adierazten duten indizeak; jokatugabeetan, aldiz, aditzak ez du horrelako indizerik. Denborazko kategoriak ere falta dira perpaus jokatugabeetako aditzetan: On da guk ere zerbait ematea / On zen guk ere zerbait ematea. ‘Jokatu’ / ‘jokatugabe’ oposizioaren arabera erabil daitezkeen markak ere aldatu egiten dira: -(e)la, -(e)n / -tzea, -tzeko, -tzen, -tu… Aditz jokatuak ere, batzuk subjuntiboak dira; ez-subjuntiboak beste batzuk: Hobe da denok zerbait egin dezagun / Eskerrak denok zerbait egin (egiten, egingo) dugula! Aditz jokatu subjuntiboak aspektugabeak dira; denbora adierazten dute, baina aspekturik ez. Aditz jokatugabeak ere aspektugabeak izaten dira gehienetan eta, horrexegatik, trukagarriak gertatzen dira maiz perpaus subjuntiboak eta jokatugabeak: Poliki ibil dadila esan diote / Poliki ibiltzeko esan diote.

30.1.2.2b Laburbilduz: perpaus jokatu ez-subjuntiboek, pertsona, numero eta aldiari dagozkion indizeak daramatzate aditzean; eta baita aspektu marka ere. Perpaus jokatu subjuntiboek pertsona, numero eta denbora indizeak bai, baina aspektu markarik ez dute aditzean. Perpaus jokatugabeek ez dute horrelako indizerik aditzean. Kontu batean bat datoz perpaus subjuntiboak eta jokatugabeak: mendekoak dira beti, perpaus nagusia isildurik egon daitekeen arren (ez agerian); ez gutxitan, gainera, trukagarriak izaten dira.

30.1.2.3. Menderagailuak

30.1.2.3a Morfema bat baino gehiago har ditzakete perpaus osagarrietako aditz jokatuek: -(e)n, -(e)la, ba- eta bait-, baina -(e)n eta -(e)la dira nagusiak eta erabilienak. Atzizki hauek batzuetan beste atzizki bat hartzen dute ondotik: -(e)na, -(e)nik, -(e)netz, -(e)lako… Konplementazioan, badirudi nahiko argi dagoela gehien erabiltzen diren bi atzizkien banaketa funtzionala: adierazpen perpausetan -(e)la eta zehar-galderetan -(e)n. Horixe erakusten dute orain arte ikusi ditugun adibideek eta beste hauek ere: Iruditzen zait bihar eguraldi ona izango dugula; Irakurri dut langileek greba egingo dutela; Ez dakite noizko amaituko duen lana; Galde iezaiozu zenbat iraungo duen ekitaldiak. Erregela orokorra hori izan arren, badira salbuespenak, aurrerago ikusiko dugunez (§ 30.6.2.2, § 30.6.2.3). Perpaus osagarri subjuntiboetan ez du balio irizpide horrek -(e)n eta -(e)la menderagailuen arteko bereizketa egiteko: Isil zitezela agindu zieten kaleko neska-mutilei; Soldadu galiziar asko ere lehorrean gera zitezen agindu zuten agintariek (Jimenez).

30.1.2.3b Perpaus osagarri jokatugabeetan ere atzizki bat baino gehiago ager daiteke aditzari erantsia. Bi sail nagusitan banatuko ditugu atzizki horiek. Batetik, -tzea (-tze atzizkia eta -a artikulua) eta hori oinarri duten -tzeak, -tzeari, -tzeaz, -tzearekin/-tzeagaz, -tzean, -tzetik (ageriko artikulurik ez duena, -tik postposizio sintagmetan gertatzen den bezala balioz mugatu singularrak izan arren: menditik). Bestetik, artikulurik gabeko forma finkoak: -tzen, -tzera, -tzeko. Osagarri jokatugabeetan ere elementu gobernatzaileak —dela aditza, dela izena— erabakiko du zein atzizki hartu behar duen mendeko perpauseko aditzak. Aurrerago banan-banan aztertuko baditugu ere, hona hemen zenbait adibide: Harritzekoa zen Olatz hain isilik eta pentsakor egotea (Cano); Aurpegia estaltzeko ahaleginik ez egiteak gogaitzen ninduen gehien (Saizarbitoria); Ez zuela aukera galdu nahi obispoari agur egiteko (I. Mujika); Ez naiz ausartu ere egiten hildako egunez pentsatzera (Larrañaga); Hanketatik eusteko agindu dio gazteetako bati (Juanena); Nire emazteari sinestera, ez omen nintzen nekatu haren titi ikusgarriei so egiteaz (Epaltza); Liburu honek salbatu nau nire buruaz beste egitetik (Linazasoro).

Beste batzuetan, galde hitza barnean duten osagarrietan, partizipio burutua edo aditzoina emanaz eratzen dugu forma jokatugabea: Gaur ez dakizu zer egin fantasiekin (Oñederra); Haurtzarotik gaur arte beti kasu egin zuen, zer erran, zer pentsa, zer nabari, nola ibil, nola joka utzia ez izateko (Borda).

30.1.2.3c Zenbaitetan, ordea, aditz jokatugabea duen perpausaren eta adizki nagusiaren arteko harremana ez da ‘konplementazio’ harremana. Hau da, osagarri- gobernatzaile motako egiturak izan ordez, aditz perifrasiak osatzen dituzte -tzera joan, -tzeari utzi, -tzetik gelditu, -tzen jarraitu eta horien kidekoek. Bereziki aspektuarekin loturiko nozioak adierazteko baliatzen dira perifrasi-egitura horiek. Esanahiak eta joskerak bereizten ditu egiazko osagarri-gobernatzaile egituretatik.

Esanahiari dagokionez, berezko eduki lexikoa arindu, aldatu, eta laguntzaile moduko balioa hartzen dute orduan perifrasiko aditzek. Kantatzera noa bertso bat edo bi perpausean joan aditzak galdua du berezko esanahia, ez du adierazten mugimendu fisikoa (etxera joan / zugana joan) edo irudizko gogo- mugimendua, perpaus osagarria hartzen duena (bizimodua ateratzera noa Parisera). Azken adibide honetan badago egiazko konplementazio harremana, asmoa aditzera ematen duena, ‘zertara’ joan. Bertso bat edo bi kantatzera noa diogunean, ostera, galdurik dago mugimenduaren esanahia; laguntzaile bihurtu da joan, nahiz -tzera forma bera agertu. Geroaldia adieraztea beste funtziorik ez du, (oraintxe) kantatuko d(it)ut bertso bat edo bi bagenio bezala (§ 26.4). Aurrerago aipatuko ditugu xehetasun handiagoz aspektu-perifrasiak, atzizki bakoitza aztertzean (§ 30.6.3.2.2e, § 30.6.3.2.6, § 30.6.3.3.2, § 30.6.3.4c…).

Perifrasi egituren artean, badira adizki laguntzaile batzuk beren izaeraz beraz eduki semantiko arinekoak direnak. Besteak beste, aspektu nozioak soilik adierazten dituztenak, hala nola hasi eta jarraitu. Zertan (usteltzen, kantatzen) hasi diogunean, -tzen perpausak adierazten du dena delako prozesua (usteldu, kantatu) eta hasi laguntzailea baino ez da, prozesu horren fasea adierazten duena (kasu honetan hasierako fasea).

Joskeraren aldetik ere unitate gisa funtzionatzen du perifrasi multzoak. Argi ikusten da hori, esaterako, datibo komunztaduraren marka zein elementuk hartzen duen ikusita. Goiko adibide horretan nori kantatu gehitzen badugu, Kantatzera noakizu bertso bat edo bi esaten dugu; hots, joan aditzak hartzen du kantaturi dagokion datiboaren marka. Horrek erakusten du hor joan aditzak laguntzailearen zeregina duela, dizut laguntzailearen parekoa (kantatuko dizut aditzean). Perifrasi ez denak, aldiz, perpaus osagarri bete-betekoak, osagarrian adieraziko luke datiboa: Zuri bertso bat edo bi kantatzera noa Tolosara.

Nolanahi ere, egitura jakin bat perifrasi gisa finkatzea gramatikalizazio prozesu bat da, denborarekin garatuz doana, eta perifrasi guztiak ez daude maila berean gramatikalizatuak. Muga bera lausoa gerta daiteke. Adierazpen perpaus osagarri jokatugabeak aztertzean ikusiko ditugu, atzizkiz atzizki, perifrasi balioa izan dezaketenak.

30.1.3. Perpaus osagarrien sailkapena

Gobernatzailea zein den, perpaus osagarriaren esanahia zein den, eta perpaus osagarriko aditza nolakoa den kontuan hartuta, honako hauek dira kapitulu honetan aztertuko ditugun perpaus osagarri mota nagusiak:

a) Aditza gobernatzaile dutenak: adierazpen perpausak / zehar-galderak (galde perpausak) / subjuntiboko osagarriak.

b) Izena gobernatzaile dutenetan: adierazpen perpausak / zehar-galderak (zalantza, harridura edo galde perpausak) / subjuntibokoak.

c) Mendeko perpaus osagarriaren aditza nolakoa den kontuan hartuta, beste bi ataletan banatuko ditugu a) eta b) puntuetakoak: mendeko perpaus osagarri jokatuak eta jokatugabeak.

Sailkapen horren arabera aztertuko ditugu, atalez atal, perpaus osagarriak; bakoitza nolakoa den eta zein gobernatzaile motarekin joan ohi den zehazten saiatuko gara. Bana-banako azalpenari ekin aurretik, ordea, modu orokorrean aipatuko ditugu perpaus osagarri jokatuei batetik, eta jokatugabeei bestetik, dagozkien ezaugarri batzuk.