Euskararen Gramatika

30.2. Perpaus osagarrien ezaugarri orokor batzuk

30.2.1. Zertarako erabiltzen ditugun perpaus osagarriak

30.2.1a Perpaus osagarriak honako hauek adierazteko erabiltzen ditugu, besteak beste: iritziak (ez dut uste bilerara garaiz iritsiko naizenik), ezaguerak (ezagun du gazteak garena; nora joan diren jakin nahi dugu), jarrerak (eskerrak garaiz etorri zaretela; oporretan nora joan erabaki behar dugu), suposizioak (demagun 1990. urtean gaudela), edo nahiak (lasai bizitzea opa dizuet; bakean bizi zaitezten nahi genuke). Baina norbaitek berariaz esan edo nolabait aditzera eman duena aipatzeko ere erabiltzen da baliabide hori, aipamena komunikazio-aditz baten mende ezarrita: Etxea saldu duela esan digu Josebak; Maisuak esan digu gaur ez dela eskolarik izango; Non bizi garen galdegin digute; Zer nahi dugun garbi esateko erregutu digute; Lanean has gaitezela esan digute; Erne ibil gaitezela gomendatu digute.

30.2.1b Goiko adibide horietan zuzenean entzun beharrean zer esan, galdetu, erregutu, gomendatu… diguten, ‘zehar-aipamena’ darabilgu; eta zehar- estiloak zenbait aldaketa eragiten ditu. Perpaus osagarri jokatuetako aldaketak aztertuko ditugu lehenik: a) konplementazio-egitura erabiltzen da; hau da, jatorrizko perpaus lokabeak mendeko bilakatzen dira, dagokien menderagailua hartuz (etxean geratuko naiz, pentsatu nuen / etxean geratuko nintzela pentsatu nuen; zer nahi duzue? galdetu digu dendariak / zer nahi dugun galdetu digu dendariak; garrasika hasi zitzaigun: isilik, isilik! / garrasika hasi zitzaigun isil gintezela esanaz). b) Jatorrizko perpausa zehar-estilora pasatzeak egokitze deiktiko bat egitera behartzen du hiztuna; ikuspegi deiktikoa jatorrizko hiztunarena ez, baina hiztun berriarena izango da. Eta horrek aditzaren pertsona eta aldia aldatzea, edo erakusleak aldatzea eskatuko du askotan: Herrira noa / Herrira zihoala esan zidan; Hemen ondo al nago? / Han ondo zegoen galdetu zidan.

30.2.2. Denbora komunztadura perpaus jokatuetan

30.2.2a Adizki nagusiaren eta mendekoaren arteko denbora komunztadura ere kontuan hartu behar da perpaus osagarri jokatuetan. Izan ere, aditz gobernatzailearekiko erreferentziak erabakitzen du mendeko aditzari zein denbora- forma dagokion. Adizki nagusia iraganean dagoenean, mendekoa haren araberakoa izango da.

Ez da arazorik sortzen mendeko aditza nagusiaren aurrekoa edo haren aldiberekoa denean: Pozik ibili zela esan zuen; Pozik zebilela esan zuen. Hizketa unerako ere iraganak dira horiek eta, beraz, iraganeko formak erabiltzeak ez du berezirik ezer. Baina mendeko aditzak adierazten duena aditz aipatzailea baino geroagokoa denean, iraganaren ‘etorkizuneko’ forma —-KO + iraganeko laguntzailea— erabiltzen da normalean, zeinahi ere den hizketa unearekiko erreferentzia: Joan den astean esan ziguten atzo jai izango zela; Gaur noiz jaikiko ginen galdetu zuen; Orain hemen egongo nintzela esan nizuen. Hau da, adizki nagusiak erabakitzen du mendekoaren denbora-forma; konpara ditzagun adibide horietako mendeko perpausetako aditz formak eta, hizketa gunearen arabera, legozkiekeen perpaus lokabeetakoak (azpimarraturik eman ditugu aldaketak): atzo jai izan zen / jai izango zela; bihar noiz jaikiko zarete? / gaur noiz jaikiko ginen; gero han egongo naiz / orain hemen egongo nintzela. Orainaldi burutuak ere eragin dezake horrelako komunztadura, iraganekotzat har daitekeelako: Goizean esan dizut eguerdirako prest izango zenuela autoa eta bete dut hitza.

30.2.2b Kontua hiztunarentzat ere etorkizunekoa baldin bada, aukerakoa izan daiteke denbora-komunztadura egitea: Etxea salduko zuela esan zidan; Etxea salduko duela esan zidan. Bitara uler daiteke lehen adibidea: etxea saltzea hiztunarentzat iragana den kontu gisa (dagoeneko etxea saldu du), edo etorkizuneko kontu gisa (salduko zuela esan zuen eta horrela egingo du). Bigarrenak, berriz, etorkizuneko interpretazioa baino ez du onartzen. Argiago ikusten da dioguna denbora erreferentzia zehatza ageri denean: Etxea datorren urtean salduko zuela esan zidan; Etxea datorren urtean salduko duela esan zidan.

Mendeko perpausa denbora-aspektuei dagokienez orokorra eta mugagabea denean ere orainaldia erabil daiteke komunztadurako iraganaren lekuan: Bosniakoa ikusi baino lehen ere esana nuen nik gerra guztiak txarrak zirela; Bosniakoa ikusi baino lehen ere esana nuen nik gerra guztiak txarrak direla.

30.2.2c Subjuntiboko osagarriek aspektu markarik ez dutenez, denborari bakarrik dagokio komunztadura. Adizki nagusiaren araberakoa izaten da mendekoaren denbora ere, orainaldikoa hura orainaldikoa denean eta iragana hura iragana denean: Aitak nahi du semea mediku izan dadin; Aitak nahi zuen semea medikua izan zedin. Adizki nagusia alegiazkoa denean, osagarria ere izan daiteke alegiazkoa (isil ledin nahi nuke), baina ez du nahitaez hala izan behar: Zeren eta ene bizitzari buruzko liburu honek literatur lan bat izan nahi bailuke, konfesione orokor bat baino areago, eta halatan har dezazun nahi nuke (Irigoien); Nahi nuke euskalkiak bizi diten gaur egungo gizartean diren molde berean, jendea mintza dadin bere euskalkietan, bainan pasatzen delarik idazkerara eta pasatzen delarik literaturara, baldin badira ere euskalkietan eginak gehienbat jendea joan dadin euskara batuan idaztera (Oxandabaratz).

30.2.3. Perpaus jokatugabeetan zer gertatzen den

30.2.3a Perpaus osagarri jokatugabeek, aldiz, bestelako ezaugarriak izango dituzte. Izan ere, esan dugu adizki jokaturik ez izatean, ezin dituztela adierazi pertsona edo numero komunztadurak, ez eta aspektua edo denbora ere. Hortik datoz, hain zuzen ere, perpaus osagarri jokatugabeen ezaugarriak. Marka horiek guztiak aditzean adierazten ez direnez, behar denean esplizituki markatuko dira subjektua —eta baldin badaude, objektua eta zehar-objektua—: Harritzen nau haurrek hor hain lasai lo egiteak.

Dena den, gehienetan ez da agerian uzten zein den mendeko perpauseko subjektua; perpaus nagusiak proiektatzen dio menderatuari berea: Argia itzaltzea ahaztu zaio Mikeli [Mikelek da itzaliren subjektu aipatugabea]; Ez dizu kalterik egingo etxea margotzeak [edonor izan daiteke margoturen subjektua, baina zuk dela iradokitzen da besterik adierazi ezean]. Beste batzuetan, testuinguruak lagunduko digu mendeko perpauseko subjektua zein den jakiten: Etxean geratzea komeni da [testuinguruak argitu behar du geldituren subjektua nor den].

Subjektu huts hori dela eta, aukera-aukerakoak dira perpaus osagarri jokatugabeak adierazpen inpertsonalak, generikoak edo subjektu zehaztugabekoak egin nahi direnean: Horregatik erabaki zen etxea ixtea; Aberatsa izateak ez dakar zoriontsu bizitzea; Nola jakin zer egin?

30.2.3b Bestalde, perpaus jokatugabeek denbora markarik ere ez dutenez, denbora hori zehazten ez bada (denbora aditzondoak erabiliaz gehienetan —atzo, gaur, bihar, lehenago, gero…—), perpaus nagusiaren arabera interpretatzen da. Interpretazio hori askotarikoa izan daiteke, baina predikatu gehienek badute joera aski nabarmena, beren semantika dela eta, osagarriaren denbora interpretazio jakin bat behartzeko edo iradokitzeko. Horrek esan nahi du adierazten den denbora ez dela absolutua, perpaus nagusiarekiko erlatiboa baizik: osagarriak adierazten duen egoera perpaus nagusiak adierazten duen egoerarekiko aurretikoa, aldiberekoa edo ondotikoa izango da. Predikatu askok ondotiko interpretazioa behartzen dute, hala nola ausartu aditzak (zerbait egitera, esatera… ausartu): lehenik ausartzea da eta ondoren zerbait egitea, esatea… Osagarri mota batzuk, hain zuzen ere, beti dute ondotiko interpretazioa edo interpretazio prospektiboa; halakoak dira -tzera, -tzeko atzizkia hartzen dutenak, bai eta zehar-galdera jokatugabeak ere (§ 30.6.3.4, § 30.6.3.5, § 30.7.2, § 30.8.3). Beste predikatu batzuk, ostera, aurretiko interpretazioarekin loturik daude ia beti: esaterako, damutu edo barkatu. Aldez aurretik eginaz edo esanaz edo pentsatuaz… damutzen da norbait. Halakoetan aurkituko dugu, aukera gisa, mendeko aditzaren aldaera burutua: damutu/barkatu egina (egin izana). Zentzumenen bidezko hautemate predikatuetan, berriz, ohikoa izaten da aldibereko interpretazioa: sartzen ikusi.

30.2.4. Desberdintasunak euskalkien arabera

30.2.4a Predikatu bakoitzak, oro har, perpaus osagarri (menderatu) bat bakarrik har dezake esaldi berean. Kontuan hartu behar da, ordea, predikatu berak forma bateko edo besteko osagarria har dezakeela euskalkien arabera: -tzen/-tzera ausartu, -tzen/-tzera etorri, -(e)n/-(e)la uste izan… Hau da, nahiko sistematikoa da -tzen mendebalde / -tzera ekialde banaketa, aurrerago ikusiko dugun bezala (§ 30.6.3.3, § 30.6.3.4); baina utzi, ausartu, prest izan edo saiatu predikatuek atzizki bakarra gobernatzen dute, euskalkiaren arabera forma bat zein bestea har dezakeena. Ez zen ausartu argiak itzaltzen/itzaltzera; Prest nintzen aurkariekin mintzatzera/mintzatzeko. Antzeko bikoteak aurkituko ditugu ‘zertara’ adierazteko orokorra den -tzera eta batez ere bizkaierazkoa den -tzen aukeretan: Etxera noa telebista ikustera [orokorra] / Etxera noa telebista ikusten (bizk.). Baina hemen ere bietako bat aukeratuko du joan aditzak, hizkeraren arabera. Eta beste batzuetan, euskalkia gorabehera, formalki perpaus osagarri bat baino gehiago izan ditzake aukeran gobernatzaile batek: Badaki norekin elkartu / Badaki komeni zaionarekin elkartzen. Berriro ere, horietatik bakarra goberna dezake perpaus batean.

30.2.4b Esaldi berean menderatu osagarri bakarra hautatzeak baditu, hala ere, salbuespenak; gehienak, ugariak hala ere, [-tzea (+kasu marka)] motakoetan aurkitzen ditugu (eta haien aldaera burutuetan); hor zilegi dira honelakoak eta maiz aurkitzen dira, gainera: Ahal izatea omen da nahi izatea; Isuna ordaindu izanak ez zizun ekarri zeure buruarekiko bakea egitea; Ilea hain sarri tindatzea ez dirudi ona denik hura osasuntsu mantentzeko. (§ 30.6.3.1, § 30.6.3.2).

30.2.5. Erreferentziakidetasuna eta kontrol egiturak

30.2.5a Goraxeago esan dugu mendeko perpaus osagarri jokatugabeek ez dutela gehienetan ageriko subjekturik; perpaus nagusiko elementuren bat izango da gehienetan mendeko perpauseko subjektu birtual edo isila: Eskatu dut hemen lo egitea [nik lo egin, maizenik, baina beste edozein subjektu izan daiteke; zuek, adibidez]; Ez zaizu komeni galdetzea [zuk galdetu, maizenik, baina beste edozein subjektu izan daiteke; epaileak, adibidez]. Baina mendeko perpausaren subjektua perpaus nagusiak iradokitzen duen hori ez bada, esplizitatu egin beharko da: Ez zaizu komeni hark galdetzea. Eta mendeko perpauseko subjektua erreferentziakidea izanik ere, esplizitatu egin beharko da kontraste enfasi hanpatua eman nahi denean: Ez zaizu komeni ZEUEK/ZERORREK/ZUHAURREK galdetzea (beste norbaitek baizik).

Perpaus jokatugabe osagarri batzuetan, bestalde, gerta daiteke subjektuaren erreferentziakidetasuna nahitaezkoa izatea, behartua; hala gertatzen da, beti, -tzen eta -tzera perpausetan: Gauzak garbi esatera etorri naiz [nik esan]; Poliki- poliki erretzen jarri nuen oilaskoa [oilaskoa erre]; Ez naiz ausartu galdetzen/galdetzera [nik galdetu]. Horrelakoetan, hots, menderatuaren subjektu aipatugabea perpaus nagusiak guztiz behartua denean, subjektu hori kontrolatua dela esaten da. Kontrola, bada, erreferentziakidetasun behartua da, beste aukerarik gabekoa. Perpaus nagusiko subjektua (gauzak garbi esatera etorri naiz [nik esan]), objektua (makila ikusi dut akerra jotzen [makilak jo]), zein zehar-objektua (isilik egoteko agindu diot [hari agindu, hura isilik egon] izan daiteke kontrolatzailea.

30.2.5b Dena den, oro har, predikatuen semantikak baldintzatzen du osagarrien erreferentziakidetasun jokoa. Esate baterako, damutu eta harritu predikatuek antz handia dute, bai oinarrizko sintaxiaren aldetik (norbait zerbaitez damutu/harritu) eta bai eremu semantikoari dagokionez ere (erreakzio psikologikoak adierazten dituzte biek). Hala ere, norberak egindakoaz damutzen garenez, kontroldun aditza da damutu; baina edozertaz harritu gaitezkeenez, harritu aditza ez da kontrolduna (mendeko osagarriko subjektua izan daiteke erreferentziakidea, baina ez nahitaez): Damutu zara (*nik/*hark) egia esateaz; Harritu zara (nik/hark) egia esateaz.

30.2.5c Laburbilduz, erreferentziakidetasuna izan daiteke aukerakoa edo behartua. Kontrol esaten zaio erreferentziakidetasun behartuari eta, halakoetan, ez da ageri subjektu lexikorik osagarrietan (enfasiz ez bada). Erreferentziakidetasuna aukerakoa denean, esplizituki aipa daiteke osagarriko subjektua (harritu zara nik egia esateaz), edo testuinguruak erabaki dezake zein den subjektu birtuala (aurpegia estaltzeko ahaleginik ez egiteak gogaitzen ninduen gehien: joko semantikoak iradokitzen du ez dela nik izango egiteak aditzaren isilpeko subjektua; testuinguru zabalagoak emango liguke aukera subjektu hori zein den jakiteko). Dena den, joera bereziki markatua dute erreferentziakidetasunerako mendeko perpaus osagarri jokatugabeek.