Euskararen Gramatika

23.2.2.4. Aditz intrantsitibo ergatibodunak (eta intrantsitibo ergatibodun eta datibodunak)

23.2.2.4a Badira beste bi aditz mota, non (adiera jakin batean behintzat) adizkiak formalki objektu zuzen batekiko komunztadura markatzen baitu, baina ez baita gero ageri objektu zuzenik perpausean. Batak (intrantsitibo ergatibodunak) du motako adizkia eskatzen du, baina ergatibozko subjektua baino ez du hartzen, eta objektu zuzenik ez da perpausaren osaeran: Gehienek etsi dute; Egunak argitu du; Eboluzionatu dugu. Besteak, berriz (intrantsitibo ergatibodun eta datibodunak), dio motako adizkia eskatzen du, baina ergatibozko subjektua eta datibozko zeharkako objektua baino ez datoz perpausa osatzera, objektu zuzenik gabe berriro: Zuk ekin diozu lanari; Inork ez deritzo gaizki horri.

23.2.2.4b Eguraldi aditz batzuek formalki du laguntzailea hartzen dute, baina ez dute ez ageriko subjekturik ez objekturik hartzen (ez dute argumenturik): atertu du, berotu du, hoztu du, ilundu du. Beste batzuek, [izena + egin] egiturakoek ere du laguntzailea hartzen dute, baina ez dute ageriko subjekturik: elurra egin du, euria egin du, izotza egin du, kazkabarra egin du.

23.2.2.4c Ageriko subjekturik gabeak dira irudi izan (du) eta adiera bereko eman ere (ematen du): Irudi du asko dela, baina idazle baten egitekoa idaztea eta publikatzea da (Urkiza); Beste ehun urte itxaron beharko duzula ematen du (Azurmendi). Mendeko perpaus osagarriko subjektuaren igoera gertatzen denean (hau da, mendeko perpausaren subjektu posiziotik perpaus nagusiko subjektu posiziora igotzen denean), trantsitibo bihurtzen dira aditz hauek: Orain, aldiz, hiru ehun mila hil ukan dituen herri dohakabe horrek iduri du bide hobean dela 2000 urtean sinatu bake hartaz geroztik (Herria). Aspektu marka hartzen duenean, ordea, intrantsitibo datibodun moduan erabiltzen da iruditu: Ixaskunek zapiaz begiak xukatzen zituela iruditu zait (Txillardegi).

Ageriko subjekturik gabea da irakurketa generikoa duen merezi du ere. Euskaltzaindiak arautu zuen merezi izan predikatuaren osagarri jokatugabeak absolutibo kasua hartu behar zuela, eta ez ergatiboa: merezi du joatea / *merezi du joateak.

Ergatiboko subjektua hartzen duten egiturak dira, aldiz, subjektu animatua dutenak (merezi dut, merezi duzu, merezi genuen). Determinatzaile sintagma nahiz perpaus osagarria har ditzake molde honek objektu gisa: Espetxea merezi zenuen (Morales); Zuk ni guztiz madarikatzea merezi dut (Elizen arteko Biblia).

23.2.2.4d Ergatibozko subjektua eskatzen dute afaldu, bazkaldu borrokatu, bozkatu, dimititu, distiratu, ekin, eskiatu, etsi, irakin, iraun, kotizatu, nabigatu, protestatu, saltatu, toreatu, trafikatu, usaindu edo zirkulatu aditzek. Baina debeku dute objektu zuzena hartzea, ez badira, behintzat, objektu sustraikideak (ingelesez cognate esaten zaienak): tangoa dantzatu, aurreskua dantzatu. Batzuek da/du alternantzia erakusten dute: afaldu da/du, borrokatu da/du, dantzatu da/du, saltatu da/du. Eman ditugun adibideetako asko aditz mailegatuak dira; egia da maileguz hartutako aditz asko intrantsitibo ergatibodunak direla euskaraz, baina ez guztiak. Intrantsitibo hutsen artean ere ikusi ditugu batzuk eta ez dira gutxi maileguzko aditz trantsitiboak ere¹⁹³.

Ergatiboak egilea paper tematikoa hartzen du askotan (borrokatu, dimititu, eskiatu, nabigatu, saltatu); gaia beste batzuetan (irakin, iraun), edo esperimentatzailea (etsi).

23.2.2.4e [izena + egin, eman, hartu] motako lokuzioak ere intrantsitibo ergatibodunak dira; eta eman aditzarekin osatuak, gehienetan, intrantsitibo ergatibodun datibodunak (min eman dio, lotsa eman dio). Lokuzio hauetako izena aditzaren barne argumentua da, eta horren froga litzateke izen horrek partitibo atzizkia hartu ahal izatea (ikus § 23.2.1.3.1d, § 23.2.1.3.2b). Hain zuzen ere, aditz esapide hauek ez dute objekturik onartzen; ezin da esan *hilketa bekatu egin du edo *malkoak negar egin ditu. Beraz, argumentu bakarreko aditzak direla esan daiteke, ergatiboa hartzen duen subjektua baino ez dute eskatzen; bestea, barne argumentua, aditzean txertatua geratzen da, aditzaren parte izatera pasatu da. “Inkorporazio” deitzen zaio operazio gramatikal honi, eta hala eman dute zenbait hizkuntzalarik aditz esapide hauen berri, inkorporazio bidez sortu direla esanez, alegia (Laka 1993b, edo Rodríguez eta García Murga 2003).

Salbuespen batzuk badira, hala ere, non aditz lokuzioak objektu zuzena hartzen duen: Trena huts egin du; Zer itz eman zuen Jainkoak? (Ubillos). Hortaz, hitzeman edo huts egin aditz trantsitibo bihurtu direla esan daiteke. Hizketa ekintza adierazten duten lokuzioek ere onartzen dituzte adierazpen perpaus osagarriak: Berriz ez dudala horrelakorik egingo hitzeman nion; Eztiarazteko, hitzeman diote orori pagaren emendatzea (Hiriart-Urruti); Maisuak mehatxu egiten zion eskolatik botako zuela (P. Lizarralde).

Baina, partitiboa hartu ahal izatea, ordena aldatzea eta abar goraxeago aipatu dugun inkorporazio bidezko azalpenaren kontra doa. Izena aditzean erantsia balego, ez luke horrelako “askatasunik” izango. Beraz, aditz esapide hauetako gehienak ezin dira inkorporazio bidez azaldu (Martinez 2015; Oyharçabal 2006a).

Ergatiboak egilea paper tematikoa har dezake (ume horrek asko hitz egiten du) edo esperimentatzailea (Jonek gauero amets egiten du).

Lokuzio hauetako batzuk aditz intrantsitiboa dute ondoan: solas egin / solastatu da, jolas egin / jolastu da, barau egin / barautu da, borroka egin / borrokatu da, dantza egin / dantzatu da. Beste batzuek aditz trantsitiboa dute ondoan, objektu zuzena hartzen duena: agur egin / agurtu, bultza egin / bultzatu, lan egin / landu, amets egin / amestu, harrika egin / harrikatu, txalo egin / txalotu, min eman / mindu… Baina ez dira guztiz berdinak lokuzioak eta horien ondoan eman ditugun aditzak: predikatu konplexuek objekturik ez dutenez, ezin dute adierazi ekintza horrek objektuak hunkitu dituen ala ez; bultzatu, harrikatu, mindu edo txalotu aditzek, ostera, objektua hunkitzen duen ekintza adierazten dute. Txoriari harrika egiten dionak ihes eragiten dio (Elizen arteko Biblia); adibide horretan ez dakigu harriek txoria jo zuten ala ez. Baina Hiritik kanpora atera eta harrikatu egin zuten hil arte adibidean argi dago objektu hunkitua dela.

23.2.2.4f Ergatiboaz gain datiboa ere har dezakete [izena + egin] lokuzio askok: agur egin dio, harrika egin dit, bultza egin dizut, txalo egin digute. [Izena + eman] aditz lokuzioek maiz hartzen dute datiboa, lokuzioko aditzak (emanek) zehar-objektua hartzen duen neurrian: atentzioa eman dio, aukera ematen digu, min eman dit, musu eman die, nazka ematen dizu.

Bestelako aditzekin osatzen diren aditz predikatu konplexuak ere (behea jo, lur jo, hanka sartu, ziria sartu…) intrantsitibo ergatiboduntzat hartu behar dira, ez baitute beste objekturik onartzen. Bai, ordea, zehar-objektua (lokuzioko aditzak datiboa hauta dezakeenean): kontuak eskatu dizkigu, ziria sartu digu.

23.2.2.4g Aditz intrantsitibo ergatibodun eta datibodunak dira ekin, erreparatu (Hegoaldean eta adiera batean behintzat), eutsi, heldu, iritzi, jarraitu, itxaron: ergatiboa eta datiboa hautatzen dute, baina ez dute ageriko objekturik hartzen. Adizki laguntzailean baino ez da ageri absolutiboaren komunztadura marka. Zentzugabekeria deritzot judua horrela erretzeari (Ladron Arana); Lehen irria eragin didan trufari guztiz gustu txarrekoa irizten diot orain (Zubizarreta); Merezi duen zerbaiti ekingo diot (Navarro). Zehar-objektua izan daiteke DS bat edo perpaus jokatugabea. Iritzi-k, gainera, datiboari buruzko lehen mailako predikazioa eskatzen du (ikus § 24.3.5.2): Hizkera jasoan, aldiz, egokiago irizten diot euskarazkoak erabiltzeari, nahiz eta beste euskalki batzuetatik hartuak izan (Zuazo); Hain iritzi zion xarmagarri eta kitzikatzaile anonimoari, ezen gogo biziz irakurri baitzuen bigarren aldiz, baita hirugarrenez ere (Morales).

Azken urteetan iritzi-ren beste erabilera bat ari da hedatzen, iruditu edo uste izan aditzen parekoa: Plano orokor batetik hartuta erabat ulergarria dela deritzot (Cano); Onena gaua han pasatzea zela iritzi diot (Arretxe). Orain arteko iritzi-k ez bezala, perpaus osagarri jokatua hartzen du erabilera honetan, ez dago datibo sintagmarik, ez eta horri lotutako bigarren mailako predikaziorik ere. Aditz mota berri bat dakar iritzi-ren erabilera honek: aditzean baino ageri ez den zehar-objektua, perpausean hutsik dagoena.

23.2.2.4h Badira du/dio alternantzia erakusten duten aditzak, baina dio aldaeran ageriko objekturik hartzen ez dutenak: deitu du/dio, lagundu du/dio, tiratu du/dio. Mikeli deitu diogu / Mikel deitu dugu; Mikeli lagundu diogu / Mikel etxeraino lagundu dugu. Itxoin eta itxaron aditzek ez dute ageriko objekturik hartzen, ez du laguntzailearekin, ez eta dio laguntzailearekin ere. Hauetako batzuen erregimena arautu zuen Euskaltzaindiak (39. araua). Zehazki:

– itxoin eta itxaron aditzek NORK-NORI eskatzen dute objektua dutenean: “Mireni itxoin zioten eguerdiraino”. Eta objekturik gabe daudenean NOR-NORK behar dute: “Egongelan itxoin dute goiz osoan”;

– deitu eta lagundu bietara erabil daitezke: “Mikeli deitu diogu”, “Mikel deitu dugu”; “Mikeli lagundu diote”, “Mikel lagundu dute”.

¹⁹³ Mailegatutako aditzen erregimenaz, ikus Alberdi 2003.