Euskararen Gramatika

23.2.2.5. Aditz trantsitiboak

23.2.2.5a Subjektua eta objektu zuzena (sintagma ergatiboa eta sintagma absolutiboa) hautatzen duten aditzei esaten zaie trantsitibo. Mota bateko baino gehiagoko aditzak bereiz daitezke trantsitiboen artean.

23.2.2.5b Esatea, pentsatzea edo uste izatea/juzgua adierako aditzak, gehienak, trantsitiboak dira. Morfologiari dagokionez, aditz bakunak, eratorriak nahiz predikatu konplexuak izan daitezke mota honetakoak (zerrenda honetako aditzek badute horrelako adiera bat, behintzat, nahiz bestelakoak ere izan): aditu, adierazi, adostu, agertu, agindu, aholkatu, aipatu, aldarrikatu, argitu, asmatu, azaldu, berretsi, berri eman, deklaratu, entzun, erabaki, erantzun, erregutu, esan, eskatu, galdetu, hitzeman, idatzi, igarri, ihardetsi, iragarri, itaundu, jakin, jakinarazi, kontatu, mehatxu egin, oihu egin, pentsatu, salatu, sinetsi, ukatu, uste izan, zin egin, zabaldu (berria zabaldu)… Objektu zuzena DSa izan daiteke, baina baita beste askotan modu bateko edo besteko mendeko perpaus osagarria ere. Badira aditzak perpaus egiturako osagarria baino hautatzen ez dutenak: uste izan.

‘Pentsatzea’, ‘uste izatea’ adiera hartzen dute egin eta eman aditzek ere erabilera hauetan: Haren portzelanazko zurbiltasunari erreparaturik, egingo nuke bolada txarra pasatzen ari dela (Zubizarreta); Emango nuke biak sentitzen direla harro (Arretxe); Eman dezagun/demagun ikasgai guztiak gainditzen dituzuela.

Irudi izan eta adiera horretako eman ere trantsitiboak dira: Iduri du Jon haserre dagoela / Jonek haserre dagoela irudi du.

23.2.2.5c Aditz arazle edo kausatiboak. Norbait edo zerbait eragile direla gertatzen diren ekintzak, jarduerak edo egoerak adierazten dituzten aditzei esaten zaie kausatibo (euskaraz arazle). Beste hitz batzuetan esanda, argumentu bat gehiago eransten diote perpausari aditz arazleek. Horixe da Jon hil da / Gaizkile batzuek Jon hil dute perpausen arteko aldea: berez gertatu den zerbait (hil da) edo beste batzuek eragin dutena (hil dute).

Bi modutara marka daiteke arazletasuna euskaraz: laguntzailea aldatuz (da > du) edo aditz nagusiari arazi, eragin erantsiz (ikus § 23.2.1.2). Egoera aldaketa adierazten duten aditzek nahikoa dute da > du aldaketa: argaldu, garbitu, ilundu, loditu, zikindu. Ohiko jokabidea da adjektiboetatik eratorririko aditzekin; baina ez horiekin bakarrik, baita noranzko jakineko mugimendua adierazten duten aditzekin ere (horien artean -ratu amaieradunak): atera da / atera du, oheratu da / oheratu du, sartu da / sartu du, urrutiratu da / urrutiratu du. Eta, oro har, egoera aldaketa adierazten duten beste aditz askorekin: erre da / erre du, gaixotu da / gaixotu du, haserretu da / haserretu du, hil da / hil du, sendatu da / sendatu du eta abar (Oyharçabal 2003b).

Arazi edo eragin kausatiboek aldatu egiten dute aditzaren balentzia, goraxeago esan bezala, argumentu bat gehitzen diotelako. Euskara estandarrean aldaketa horiek nola adierazi behar diren arautu zuen Euskaltzaindiak (43. araua):

1. Araziren subjektuak beti ergatibo kasua hartzen du: Koldok etorrarazi du Mikel.

2. Oin aditzaren (hau da, arazi hartzen duen aditzaren) objektuak beti absolutiboa hartzen du: sagarrak salarazi ditugu.

3. Oin aditza trantsitiboa denean, datibo kasua hartzen du hasieran subjektu zenak: ikasleek liburua irakurri dute > irakasleak liburua irakurrarazi die ikasleei.

4. Oin aditzaren subjektuak absolutibo kasua hartzen duenean (hau da, oin aditza intrantsitiboa denean), absolutiboa hartuko du perpaus arazlean ere: Mikel jarri da > Mikel jarrarazi dute; euskara bizi da > euskara biziarazteko beste tresna baitezpadazkoa: eskola (X. Arbelbide).

5. [izena + egin] motako lokuzioekin eta objektu zuzena ezabatua duten aditzekin (edan, jan), datibo kasua hartuko du subjektuak: umeak negar egin du > umeari negar eragin dio arreba zaharrenak. Berdin gertatzen da subjektu biziduna eskatzen duten eraman, jasan, pairatu, sufritu eta gisako aditz psikologikoekin, bai eta intrantsitibo ergatibodunekin, subjektua biziduna denean: Rumsfeldek dimititu du > Rumsfeldi dimitiarazi egingo ziotela espekulatzen zuten askok (Berria); (guk) etsi dugu > erortzeak ez digula (guri) etsiarazi behar. Baina subjektua bizigabea denean: urak irakin du > ura irakinarazi dute.

23.2.2.5d Aditz psikologiko kausatiboak. Aditz intrantsitiboen artean ikusi ditugu gogo egoeraren aldaketa adierazten duten aditz psikologikoak, inkoatibo baliokoak (§ 23.2.2.2g). Trantsitiboak dira du laguntzailea harturik balio kausatiboa dutenak: alaitu, asaldatu, aspertu, aztoratu, beldurtu, harritu, haserretu, ikaratu, kezkatu, kontsolatu, lasaitu, liluratu, poztu, txunditu, urduritu… Ergatiboko sintagmak estimulua edo kausa adierazten du eta absolutiboak, berriz, esperimentatzailea. Ahalegin txikienak ere dardarka jartzen nau, eta itzal batek ikaratzen nau (Navarro); Orain konturatu naiz beti beldurtu nauen bakardadea dela neure salbazioa (Jaio).

Eragilea biziduna denean ez da harritzekoa forma arazlea erabiltzea: Azken aldian hainbeste izuarazi zuen gizon haren begietako so beltz hura berriz ikustean, emaztea ikaratu zen (Touyarou); Jainko maitalea niregana etorriko da eta etsaien porrotaz alaiaraziko nau (Elizen arteko Biblia); Horrek neskatoa haserrearazi zuen (Gabiria).

23.2.2.5e Beste aditz psikologiko batzuek, berriz, ergatiboa eta absolutiboa hautatzen dute, baina esperimentatzailea izanik ergatiboa eta estimulua objektua. Horrelakoak dira: adoratu, desiratu, ederretsi, errespetatu, estimatu, etsi, gaitzetsi, gurtu, gutxietsi, irrikatu, miretsi, onartu, onetsi eta abar.

23.2.2.5f Laburbilduz, hiru motatako aditz psikologikoak bereiz daitezke: absolutiboa eta datiboa hautatzen dituzten intrantsitibo datibodunak (ikus § 23.2.2.3c), inkoatibo/kausatibo (da/du) oposizioa era dezaketenak (ikus § 23.2.2.2g, § 23.2.2.5c) eta trantsitibo hutsak, ergatiboa eta absolutiboa hautatzen dutenak (ikus § 23.2.2.5e).

23.2.2.5g [izena + izan (du)] predikatu konplexu batzuk ere (ikus § 23.2.1.3.4) aditz trantsitiboak dira, gogo egoerak adierazten dituztenak: behar izan, damu izan, desio izan, gorroto izan, maite izan, nahi izan. Esperimentatzailea da subjektu ergatiboa eta gaia/jasailea objektu absolutiboa. Gorroto dut galtzerdiak janztea; Gurasoek asko maite zaituzte. Objektua izan daiteke determinatzaile sintagma, bai eta perpaus osagarri jokatugabea ere.

23.2.2.5h Aditz bihurkariek ere egitura trantsitiboa eskatzen dute: bere burua arriskatu, bere burua erre, bere burua eskaini, bere burua gorroto (izan), bere burua maite (izan), bere burua mespretxatu, bere burua zigortu eta abar. Elkar objektu zuzenak ere egitura trantsitiboa eskatzen du: Elkar agurtu dute biek; Elkar ikusi duzue gaur goizean (ikus § 23.2.2.2i).

23.2.2.5i Predikazioa. Jabetza edo posesioa ere txerta daiteke euskaraz aditzaren argumentu egituran du laguntzailearen bidez (Etxepare 2003): Mikel bere anaia da / Jonek Mikel anaia du. Bigarren perpaus honetan, predikazio harremana dago Mikel eta anaia sintagmen artean. Mota honetako egituretan ergatiboak ‘jabea’ adierazten du, eta absolutiboak (jabe horrek) ‘hartua’ duena. Izaki mailako predikazioa adierazten dute mota horretako egiturek.

Egoera mailako predikazioa ere adieraz daiteke aditzaren argumentu egituraren bidez: eskuak ikara ditut, ohea bero dut (ikus § 24.3.4).