23.2.1.3.4. [izena/adjektiboa + izan (da/du)] egiturako aditz predikatuak

23.2.1.3.4a Beste predikatu batzuek [izena + izan (da/du)] egitura dute. Bi motatako aditzak bereiz ditzakegu izan aditzaren balioen arabera (izan naiz / izan dut). Lehen motakoak naiz laguntzailea hartzen dutenak dira: adin izan, ahalke izan, aiher izan, arrangura izan, beldur izan, damu izan, egarri izan, falta izan, gai izan, gauza izan, gose izan, kexu izan, lotsa izan, pena izan… Hemen adibide batzuk: Zure adin ginenean Otañoren kantuak abesten genituen (Salaburu); Arrangura dela etxe horren geroaz diru aldetik (X. Arbelbide); Pena litzateke hau guztia bertan behera uztea (Juaristi).

Bigarren motakoak, du laguntzailea hartzen dutenak, berriz: ardura izan, arrazoi izan, axola izan, balio izan, behar izan, damu izan, desio izan, gorroto izan, higuin izan, merezi izan, nahi izan… Batzuetan zaila da lehen osagaia zein kategoriatakoa den esatea, predikatuaren barruan bakarrik erabiltzen baita: itxaro izan.

23.2.1.3.4b Hala ere, lokuzioko osagai diren hitz askoren izen kategoria ez dago beti garbi. Adibidez, gose, egarri, lotsa, beldur eta gisakoak garbi dago izentzat jotzekoak direla testuinguru askotan, baina egoera sentipen bati dagozkion predikatu osagarri gisa erabiliak dira lokuzio arrunt askotan: gose/beldur naiz¹⁹⁰. Bestalde, jakina da izenak ere predikatu osagarri funtzioan joan daitezkeela (izen eta adjektibo kategorien arteko muga ere ez da garbi eta finkoa beti: langile (oso) gaztea / gazte (oso) langilea). Alkate / lagun / gidari da/dute eta gisakoak, berriz, predikatu osagarrizko esapide arruntak dira (§ 24.2c).

23.2.1.3.4c [adjektibo+izan] egiturako predikatuak ere baditugu: ageri izan, aiher izan, aski izan, ezagun izan, gogoko izan, gustuko izan, hobe izan, komeni izan, nahiago izan, nabari izan, posible izan, segur/ziur izan, zale izan, zilegi izan… Zalantza sor daiteke predikatu konplexutzat hartu behar diren mota horretako egiturak ala lehen mailako predikaziotzat (ikus § 24.3.3.1). Predikatu nagusiaren barruan ageri dira beti adjektibo horietako batzuk, inoiz ez sintagma baten barruan (aiher, aski, komeni, nahiago…); baina horrek berak ere zalantzan jartzen du egiaz adjektibo kategoriakoak diren. Bestalde, predikatu konplexua da argumentuak hautatzen dituena, dela perpaus osagarri jokatua (nabari du ez dela asko ibili mendian), dela perpaus osagarri jokatugabea (merezi du gauzak patxadaz egitea). Horregatik hartu ditugu predikatu konplexutzat.

23.2.1.3.4d Badira da nahiz du laguntzailea hartzen duten predikatuak: ageri da / ageri duzu, ezagun da / ezagun duzu, damu naiz / damu dut eta abar. Hiztegiek ematen dute predikatu bakoitzaren balentziaren edo erregimenaren berri.

23.2.1.3.4e Predikatu hauetako aditza, izan (da zein du), ia laguntzaile soila da; izenak ematen du esanahia eta aditzaren aspektu balioak adierazteko euskarria baino ez da izan: maite izan dut, maite izaten dut, maite izango dut (ikus § 26.5). Baina batzuetan izenak zuzenean har dezake aspektu prospektiboaren morfema: maiteko zaitut, beharko dut, axolako dizu, nabariko da. Inoiz isilpean ere utz daiteke izan: Merezi bai zuek jan gabe gelditzea!

23.2.1.3.4f Predikatu hauetan ere osagaiek aditz elkartuek ez bezalako jokabidea dute. Aurreko aditz predikatu konplexuetan ikusi dugun bezala, izena lekuz alda daiteke beste osagai baten galdegaitasuna markatzeko: Bihotz-bihotzez zaitut maite; Ez izan horien beldur; Horregatik naiz beldur (Elizen arteko Biblia); Jaunari bakarrik izan beldur (Elizen arteko Biblia); Ez da kexu sortutako ezerengatik (J. M. Lekuona). Baina aspektu ñabardurak adierazteko izan ere ageri denean (kexu izan, kexu izaten, kexu izango), corpusetako adibideek erakusten dute ez dela hurrenkera aldaketarik gertatzen: Ez gaitezen kexu izan ezin garelako […] pozez garrasika hasi (Atxaga); Jakizue berarekin noranahi heltzen zaretelarik ere, ez naizela kexu izango (Montorio); Ez zara ezeren beldur izango (Elizen arteko Biblia).

Bi predikatu elkartzen ditugunean ohikoa da aditzaren elipsia: Eskertu egin zuten Irisarriren eskaintza, gose eta egarri baitziren (Juaristi); Bereziki laborariak kexu eta arrangura direlarik (Aintziart). Beste egitura hauetan ere aditza isilpean uzten dugu: Ni beldur, ez dela sekulan ezkonduko Dominique (Landart).

23.2.1.3.4g Izan aditzaren laguntzarekin osatzen diren predikatu hauek aditz eratorria dute askotan ondoan: beldurtu, maitatu, gosetu, egarritu, lotsatu, damutu, gorrotatu, higuindu, zaletu… Ez dira, baina, guztiz berdinak. Egoera aldaketa adierazten dute horietako askok (ez guztiek), aditz telikoak dira eta inkoatibo/kausatibo oposizioa eratzen dute (ikus § 23.2.2.2f, § 23.2.2.5c, § 23.2.2.5d): beldurtu (da/du), gosetu (da/du), egarritu (da/du), damutu (da/du), higuindu (da/du) edo zaletu (da/du). [Izena+izan] egiturakoek, ostera, gehienetan egoerak adierazten dituzte (ikus § 11.5d).

23.2.1.3.4h Emankortasunari dagokionez, Hitz-Elkarketa/3 lanean (1991: 20) esaten den bezala, adibideek zerrenda dagoeneko osatua eratzen dutela dirudi; aspalditxoan ez da berririk sortu. Beste modu batera esanda, egitura hauek ez dira gaur emankorrak.

¹⁹⁰ Halako egituretan, dena delako sentipenaren esperimentatzailea da subjektua, baina bada joera gaur egun tradizio horretatik aldendu eta bestela adierazteko kontua, auzo erdaren ereduan: gosea/beldurra dut/daukat. Erabilera horren zilegitasuna gorabehera, garbi dago halakoak ez direla lokuzioen artean sartzekoak, gosea zein beldurra izen sintagma beregainak baitira hor.