23.2.1.3.1. [izena + egin], [PS/adberbioa + egin] egiturako aditz lokuzioak

23.2.1.3.1a Izenak eta aditz arin batek osa dezakete predikatua. Adibidez: agur egin, alde egin, aurre egin, barau egin, barre egin, dantza egin, dei egin, deiadar egin, doministiku egin, eraso egin, errieta egin, eskaera egin, eztanda egin, eztul egin, garrasi egin, hitz egin, hots egin, huts egin, ihes egin, iruzur egin, irri egin, jolas egin, kalte egin, keinu egin, kale egin, lan egin, lo egin, min egin, muzin egin, negar egin, oihu egin, otoitz egin, porrot egin, salto egin, tiro egin, traizio egin, txalo egin, uko egin, zalantza egin, zin egin. Batzuetan lokuzioan bakarrik aurki daiteke lehen osagaia: laprast (egin), turrut (egin). Aditz lokuzio esaten zaie horrelako egitura duten predikatuei. Gramatikari batek baino gehiagok aditz elkartuen artean aztertu dituzte; izan ere, itxuraz, izenaz eta aditzaz osatutako aditz elkartuak dirudite, hostoberritu edo gurutziltzaturen parekoak. Horixe dute, hain zuzen ere, lokuzio hauek lehen ezaugarri morfologikoa, izen soila (determinatzailerik gabea) izatea lehen osagaia.

23.2.1.3.1b Meteorologiako gertakariak adierazten dituzten euria egin, elurra egin, izotza egin… aditzetan lehen osagaiak badu mugatzailea, baina hori da har dezaketen determinatzaile bakarra; ezin dute, adibidez, erakuslerik hartu (*elur hori egin, *izotz hau egin). Nolanahi ere, determinatzailerik gabeak ere badira: bero egin, hotz egin.

Meteorologia gertakariak adierazi ez arren, aurki daitezke lehen osagai determinatzailedunak (gutxi izan arren): bizarra egin, harrikoa egin, itxura(k) egin, planta(k) egin. Baita -a/Ø alternantzia ere: eztul egin (ugariena) / eztula egin.

Askoz adibide gutxiago ditugun arren, adberbioa edo postposizio sintagma ere izan daiteke lehen osagaia: atzera egin, aurrera egin, behera egin, borrokan egin, euskaraz egin, gora egin, haginka egin, hanka egin, harrika egin, hazka egin, hegaz egin, hegan egin, korrika egin.

23.2.1.3.1c Mugatzailerik hartzen ez duen lehen osagaia izateak berarekin dakar aditz hauek ez erreferentzialak izatea; hau da, erreferentzia jakina baino areago, erreferentzia generikoa dute (lan egin / agindu dizuten lana egin). Honetan ere bat letozke hitz elkartuen erreferentzia generikoarekin. Determinatzailea hartu arren, euria edo elurra generikoak dira, ez espezifikoak.

23.2.1.3.1d Baina lokuzio hauek badituzte aditz elkartuetatik bereizten dituzten ezaugarriak ere; Hitz-Elkarketa/3 lanean jaso zituen Euskaltzaindiak (1991) funtsezko ezaugarriak. Mota hauetako aditz lokuzioak aztertu dituzten hizkuntzalariek ere (besteak beste, Mitxelena 1977d; Azkarate 1990b; Zabala 2004; Martinez 2015) hainbat ezaugarri nabarmendu dituzte: partitiboa hartu ahal izatea, izena lekuz aldatzeko aukera, edo elipsia koordinazio egituretan. Horregatik, ihartzera jo duten jatorrizko sintaxi egituratzat hartu beharko lirateke. Ihartze bide horretan, esanahi berezia ere hartu du zenbait aditz lokuziok: hanka egin, kale egin, porrot egin. Ihartze bide horretan aurrera egin ahala, galdu egiten dituzte sintaxi egituren antzekotasunak: hurrenkera finkoa izaten dute, izenak ez du partitibo markarik hartzen eta abar (*ez du kalerik egin, *egin zuek porrot…).

23.2.1.3.1e Partitiboa onartzen du lehen osagaiak gehienetan, ez du lanik egin, ez du negarrik egin… Egia da aditz esapide hauetako batzuetan izenak ez duela partitiboa hartzeko aukerarik, ez behintzat bestelako ñabardura semantikoren bat erantsi gabe (ez du hitz egin / ez du hitzik egin, ez du inoiz hutsegin / ez du inoiz hutsik egin). Gutxi batzuk dira horrelakoak, ihartutzat har daitezkeenak hain zuzen ere (alde egin, huts egin, kale egin, porrot egin). Lokuzio gehien-gehienek onartzen dute partitiboa (Martinez 2015), baina ez amaiera edo muga jakinik gabeko jarduerak aditzera ematen dituztenek (Etxepare 2003): esaterako, argi igorpena adierazten dutenek (dir-dir egin), edo erdiespenak adierazten dituztenek (bat egin, eztanda egin, leher egin).

23.2.1.3.1f Sintaxi egituren pareko askatasuna dute aditz lokuzio haueta- ko askok eta askok osagaien ordenari dagokionez: izena lekuz alda daiteke galdegai/mintzagai jokoaren arabera (§ 41.4.1-2): Egiozu otoitz Profetari (Zubizarreta); Ez dizut nik dei egin. Itzul zaitez eta egizu lo (Elizen arteko Biblia). Bi aditz lokuzio ditugu adibide horretan: lehenak [izen+aditz] ordena gorde du, bigarrenean izena atzera pasatu da, mintzagai hanpatugabearen gunera. Galdegai kontrastea ere marka daiteke lokuzio horietako izenekin: Baina umeak ez du lo egiten, negar baizik. Diskurtso markatzaileak ere eman daitezke izenaren ondoren: Batzuetan barre ere egiten du (Oñederra); Baina lo behintzat ez zuen askorik egingo (Olano).

23.2.1.3.1g Bi aditz lokuzio koordinatzean, aditzaren elipsia, lehen lokuzioko aditza isilpean uztea da ohikoena: Otoitz eta barau egin ondoren; Askok, handi nahiz txiki, iseka eta irain egiten zieten (Asisko Frantzisko, Asisko Klara); Vassiak ez zekien barre edo negar egin (Sastre). Egiazko aditz elkartuetan ezin da lehen osagaiko aditza isilpean utzi: *leku eta herrialdatu.

23.2.1.3.1h Lokuzio hauetako egin aditz arina da, berezko esanahirik ia ez duena. Ez da esanahi osoa duen egin, zerbait sortzea adierazten duena (etxea egin, habia egin, tratua egin). Egin horren objektuak erreferentzialtasun osoa izaten du eta erlatibo baten buru izan daiteke (txoriak egin duen habia, egin duzuen tratu hori). Subjektuak, berriz, ‘egilea’ paper tematikoa (ikus § 23.3) hartzen du. Egin arinak ez du horrelako ezaugarririk; ezin dio subjektuari paper tematiko jakin bat esleitu. Izenak eta aditzak osatzen duen lokuzioak du eginkizun hori. Horregatik, izenaren araberakoa da lokuzioak subjektuari esleitzen dion paper tematikoa: hitz egin (egilea), barau egin (esperimentatzailea). Bi egin hauetaz gain, egin aditz laguntzaile ere bada mendebaldeko hizkeretan (esan dagigun egia osoa (§ 26.3.3)) eta aditzaren beraren galdegaitasuna nabarmentzeko ere erabili ohi da Hegoaldean (ikus § 41.4.1d, § 41.4.1e).

23.2.1.3.1i Aditz lokuzio hauetako askok eta askok jarduera motaren bat adierazten dute: barau egin, barre egin, dantza egin, errieta egin, garrasi egin, hegan egin, iruzur egin, iseka egin, lan egin, lo egin, mesede egin, oihu egin, porrot egin, pixa egin… Beste batzuek burutzapenak (harrikoa egin) edo erdiespenak (alde egin, ihes egin, irrist egin, tiro egin); batzuek egoerak ere adierazten dituzte (bero egin). Argi geratzen da amaierarik gabeko jarduera adierazten duten eta amaiera duen aditz predikatuaren arteko aldea: Jonek bi orduan lan egin du, baina ez du lana amaitu / *Jonek bi orduan harrikoa egin du, baina ez du harrikoa bukatu (Zabala 2004; Martinez 2015). Aditzak bere baitatik dakarren aspektuari aktionsart edo aditzen aspektu lexikala esaten zaio (ikus § 26.1.4.1).

Rodríguezek eta García Murgak (2001), Etxeparek (2003), Zabalak (2004) eta de Rijkek (2008) [izena + egin] lokuzioen sailkapen semantikoa ere egin dute. Hiru sailkapenak guztiz bat etorri ez arren, honako sail hauek bereiz ditzakegu:

a) Igorpenak adierazten dituztenak, dela soinu igorpenak (barre egin, deiadar egin, hasperen egin, intziri egin, negar egin, oihu egin, zurrunga egin), dela hizketazko igorpenak (agur egin, berba egin, birao egin, burla egin, dei egin, errieta egin, galde egin, hots egin, mehatxu egin, oles egin, otoitz egin, zin egin), edo argi igorpena adierazten dutenak (dir-dir egin, diz-diz egin).

b) Jarduera fisikoak eta kognitiboak adierazten dituztenak, mugimendua adierazten dutenak barne: amets egin, duda egin, gogoeta egin, hausnarketa egin, kasu egin, kontu egin, itxura(k) egin, muzin egin, paso egin, zirt edo zart egin; aharrausi egin, botaka egin, dar-dar egin, doministiku egin, eztul egin, kaka egin, lo egin, oka egin; ausiki egin, bultza egin, buru egin, gogor egin, haginka egin, hozka egin, kalte egin, putz egin; alde egin, hanka egin, ihes egin, irrist egin, jauzi egin, korrika egin, labain egin, laprast egin.

c) Bestelako jarduerak adierazten dituztenak: bekatu egin, bizarra egin, guardia egin, harrikoa egin, huts egin, lan egin, ohea egin.

d) Gertaera meteorologikoak adierazten dituztenak: bero egin, eguzkia egin, euria egin, fresko egin, hotz egin, izotza egin.