24.3.5.2. Iritzi aditzak

24.3.5.2a Predikazioaren subjektuak daraman markaren arabera, hiru sail nagusi bereiziko ditugu.

Batzuetan izenki predikazioaren subjektua absolutiboan azaltzen da, eta predikatu nagusiak -tzat prolatibo marka eramaten du: Guk Ane futbolari saiatutzat daukagu. Alegia: perpausaren subjektua ergatiboan doa (guk); predikatu nagusiak -tzat marka darama (futbolari saiatutzat); predikatuaren subjektua absolutiboan doa eta perpausaren osagarri zuzena da (Ane). Egitura hauetan, egia direlako aurre suposiziorik gabe predikatzen diren ustezko atribuzioak azaltzen dira; aurreko adibidean Aneri ‘futbolari saiatuaren’ ezaugarria egozten diogu, baina ez dago egia delako aurre suposiziorik. Molde hori agertzen dute hartu, eduki, jo eta eman aditzek, adiera hau dutenean (‘x direla pentsatu’, ‘x ezaugarria egotzi’). Nabarmena da, beraz, egitura hauetako aditzek ‘aspektuari buruzko informazioa’ baino askoz gehiago ematen dutela. Gramatika lan batzuetan (Demonte eta Masullo 1999; RAE 2010) horrelakoen parekoak bigarren mailako predikazioaren barnean sartu ohi dira.

Hartu, eduki, jo eta ukan aditzekin izaera mailako nahiz egoera mailako predikatuak ager daitezke. Askotan izaeraren ezaugarriak edo ezaugarri iraunkorrak adierazten dituzten adjektiboak azaltzen dira predikatu gisa, baina izenak, izen sintagmak eta partizipioak ere azal daitezke. Hona zenbait adibide: Hartu: Arerioak inozotzat hartzea arriskutsua da; Ez ezazu zeure burua hain jakintsutzat hartu; Euskal Herriko kantarien lana patxangatzat hartzen zen (Berria); Hasieran dantzarisatzat hartu nuen, gero cocotte-tzat (J. A. Arrieta); Gaizkiletzat hartu ninduten poliziek²²⁰. Eduki: Informatikariak azkartzat dauzkagu; Ane emakume umiltzat daukagu; Jon ez neukan langiletzat, baina konturatu naiz oker nengoela; Ezin zuen ulertu berak trapuzartzat zeukana inoren maindire izan zitekeenik (Lertxundi); Beren burua objektu literario hutstzat daukate (Arkotxa). Jo: Kaletarrek sarritan jo izan dituzte baserritarrak tontotzat; Euskalduntzat jo nuen gizon hura hasieran; Partida dagoeneko galdutzat jo dugu; Turkiarra ez balitz, ez zenuke erruduntzat joko (Goenkale). Ukan: Hark gu ezdeustzat gintuen; Beren burua kale borrokalaritzat zuten (Berria); Jende askok eta askok gazte bihurri gutxi batzuen ghettotzat zuen Gaztetxea (Berria); Nazioarteak erakunde palestinarra talde terroristatzat duen arren, ez da hala Errusiarentzat (Berria).

Eman aditzarekin -tzat postposizioa gehienetan partizipioari eransten zaio: Krisia amaitutzat eman zuen gobernuak; Zure zorra kitatutzat ematen dut; Zumaia jaitsitzat ematen dute urtero garai honetan arraun munduan (Berria). Baina bestelako elementuekin ere ager daiteke: Ontzat ematen dugu zure iritzia; Bere arimaz grinatzen ez dena emazu zorotzat (Lafitte); Euskal nortasun agiria baliagarritzat eman dezala eskatu dio BBKri (Argia). Bada aurrekoekiko (hartu, eduki, jo) desberdintasun bat: eman duten adibideetan subjektuaren nolabaiteko borondatea azaltzen da, eta subjektu horrek asmo osoz ezartzen dizkio ezaugarri batzuk perpausaren objektuari —lehen mailako predikatuaren subjektuari—. Alegia, lehenengo adibidean (Krisia amaitutzat eman zuen gobernuak), ulertzen da gobernua dela krisia amaitutzat ematea erabaki duena, krisiari ezaugarri hori ezartzen diona, edo ezarri nahi diona. Eta horren ondorioz, eman aditzarekin azaltzen diren predikatuek semantikoki ezaugarri horrekin bateragarriak izan behar dute; adibidez, ezin dira esan *Jon tristetzat eman dugu edo *Ane futbolari saiatutzat eman dugu, ‘triste izatea’ edo ‘futbolari saiatua izatea’ ez baitira subjektu batek nolabaiteko borondatez ezartzeko moduko ezaugarriak; aldiz, ‘zerbait amaitutzat ematea’ bada era horretako ezaugarria.

24.3.5.2b Iritzi aditzekin beste batzuetan predikazioaren subjektua ergatiboan azaldu ohi da. Hori gertatzen da, adibidez, iruditu aditzaren erabilera sintetikoan (dirudi), iduri du, ematen du, iritzi (deritzo…) aditzekin²²¹. Iruditu forma sintetikoan doanean subjektua ergatiboan azaltzen da, eta hari buruzkoa izaten da predikazioa (erizain horrek atsegina dirudi). Lehen mailako predikatuari dagokionez aukera desberdinak daude, baina gehienetan izen sintagmak edo perpausak izaten dira. Predikatua izen sintagma denean osaera desberdinak aurkituko ditugu, eta hizkera gehienetan artikuluarekin eta subjektuarekin komunztadura eginez azaltzen dira, baina ez beti. Mendeko perpausen artean, -ela menderagailua daramatenak dira ohikoenak. Hona adibide batzuk: Lan horrek ez dirudi oso zaila; Leirek neska zoragarria zirudien; Gizon horiek gaizkileak dirudite; Bekatoreak ere kanpotik dirudi alegera (Axular); Zuk zintzoa zarela dirudizu; Zail dirudi horrek; Aberatsa dirudizu; Aberatsa zarela dirudizu.

Molde berari jarraitzen diote iduri du motako adibideek, eta nagusiki ekialdeko euskalkietan erabiltzen dira: Arbolen adarrek hilak iduri zuten; Zezen bat iduri duen behia (Euskaltzaindiaren Hiztegia); Xede horiek frango onak iduri dute (Herria); Ez zuen iduri hain bero (Herria); Auzapezak ere arras deliberatua irudi du (Herria); Europak iduri du arras osagarri onean dagoela (Herria); Iduri zuen hastean baino hobeki zegoela (Herria); Iduri luke azken gertakari ilunetarik landa, gauzak oraino okerrago diren! (Herria). Predikatu gisa izen sintagmak ditugunean artikulurik gabe agertzea da ohikoena²²².

Eman aditzarekin osatzen direnetan -tzen aspektu marka erantsi ohi da beti (ematen du), eta gehiago agertzen da mendebaldeko testuetan: Neska bizkorra ematen du Maialenek; Mutil hark Josu ematen du (‘Josuren itxura du’); Kanpotarra ematen duzu; Hiltegira daramaten txekorra ematen dut (Alonso); Aldagaitza ematen zuen esaerak, bat-batean, beste interpretazio bat eskaintzen du (Alonso); Ez ditut inondik ezagutzen, baina oso jatorrak ematen dute (Arretxe); Etxe Zuriak oso gauza gutxi ematen zuen kanpotik (Cano); Baldarrago ematen zuten orain (Epaltza); Arinegi joan dela ematen du kontu horrek (Herria); Bere lana artoski eremaki duela ematen du (Herria).

24.3.5.2c Iritzi aditza forma sintetikoan (deritzot, deritzozu…) agertzen denean, predikazioaren subjektua datiboan joaten da, eta predikatu nagusia artikuluarekin nahiz artikulurik gabe ager daiteke (txalogarri(a) deritzot iruzurra salatu dutenen jarrerari), edo adberbioa izan daiteke (gaizki deritzot zure erabakiari). Hona adibide batzuk: Fenomeno horri lotsagarri deritzat (Argia); Familien biltzerako DNA azterketa legeari ongi deritzot (Borda); Aspergarria deritzot hainbat gairi buruz hitz egiteari edo idazteari (J. L. Zabala); Bidezko deritzot dagoeneko esateari: hegazkin frantsesa zen. (J. A. Arrieta).

²²⁰ -tzat prolatiboa izenari eransten zaionean batzuetan bi irakurketa dira posible. Adibidez, Erregetzat hartu ninduten gizon haiek dugularik, uler dezakegu ‘errege nintzela pentsatu zuten’, nolabaiteko iritzia edo balorazioa adieraziz, edo uler dezakegu ‘errege izateko hartu ninduten / errege egin ninduten’, objektuak (ni) kanpotik eragindako egoera edo estatus aldaketa bat izan duela azalduz (ikus 19., 20. eta 21. kapituluak). Lehenengo irakurketako adiera dagokio predikatu nagusi izaerari.

²²¹ Dirudi, iduri du eta ematen du aditzek ez diote subjektuari paper tematikorik ezartzen, eta predikatuaren subjektuak hartu ohi du leku hori. Azterketa sintaktiko zehatzagorako ikus Zabala 1993: 238-248.

²²² Iruditu/iduritu aditza datiboarekin doanean (zaila iruditzen zait lan hori; mutil jatorra iruditzen zaigu Kepa) subjektua (lan hori, Kepa) absolutiboan agertu ohi da, eta predikatuak gehienetan artikulua darama, baina bestelako adibideak ere aurki daitezke: Nori berea iruditzen baitzaio hoberenik eta ederrenik (Axular); Erraz irudituko zaizu (Axular). Nolanahi ere, horrelakoetan atribuzioa ez da hain era zuzenean egiten, eta datiboan doan sintagmaren gogoetari garrantzi handiagoa ematen zaio, aditzaren eduki semantikoa indartuz. Gramatikarien artean eztabaidagai da horrelako kasuetako predikatuak (goiko adibideetan, zaila eta mutil jatorra) predikatu nagusitzat hartu behar diren edo ez.