Euskararen Gramatika

18.2.3. Absolutiboaren erabilera

18.2.3a Esan bezala, perpaus intrantsitibo gehienen subjektuak kasu hau hartzen du, ø marka, alegia. Eta gauza bera gertatzen da perpaus trantsitiboetako objektu zuzenarekin ere.

18.2.3b Perpaus kopulatiboetako predikatu osagarria (Jon handia da) eta “bigarren predikatua” (Miren alkate izendatu dute) ere absolutiboan doa (§ 24.4). Ikusten denez, artikulu eta guzti ageri da predikatu osagarria. Hola izaten da gehienetan. Baina ez beti, eta batez ere ekialdean determinatzaile gabeko egiturak erraz atzematen dira: Badakit zure anaia Aaron hiztun eder dela (Duvoisin). Baina autore berak: Badakit emazte eder bat zarela (Duvoisin). Badira adibide asko: Gizonen begietan eder dena… (Duvoisin); Sobera jaun edo andere handi da horretako (Abadia); Gure eginbide partikularrari ukitzen ez zaizkion bertuteen artean hartu behar dira eszelenteenak, ez eder eta handi iduriago dutenak (Pouvreau); Eta edirenen du hiltzean bere herioa eder, on, eta maitagarri (Tartas); Zuretzat on ez dena, atxiki ezazu urrundik. Gorri ala zuri den egin gabe kasurik, izan nahi baduzu errespetaturik (Mendiage); Eder zara, Birjina maitea (Intxauspe); Hauxe da gauza polit, joietan lehena (M. Etxamendi).

Zenbaitetan zail gertatzen da sintagmaren kategoria bera zehaztea ere: Egarri da diogunean, esaterako, ez dakigu ongi zein izan daitekeen egarri horren kategoria. Ez da adjektiboa, ez baitu komunztadurarik egiten: Egarri da / Egarri dira. Agian, gorputzaren egoera adierazten duten itzuli hauetan aditza ikusi behar genuke gaur egun, besterik gabe, bere garaian banaturik baziren ere: egarri izan. Gramatika honetan aditz predikatu konplexutzat hartu ditugu [izen + izan] egiturakoak (§ 23.2.1.3.4).

Badu parean beste egitura sintaktiko bat, egarriak egon, ergatiboan ikusten dena, beti singularrean erabiltzen dena: Egarriak nago / Egarriak gaude.

18.2.3c Pisua, neurria, prezioa, tokia, modua, denbora eta bestelakoak adierazteko erabiltzen dugu absolutiboa: Bi aste eman zuen Londresen; Hala, esaterako, euro batek 166,386 pezeta eta 6,559 libera balioko zituela ezarri zen; Orain dela zazpi urte etorri ginen; Zaku horrek bost kilo pisatzen du; Zazpi oin luze zen mutil hura. Holakoetan inolako markarik gabe ageri da sintagma, absolutiboan, nahiz batzuetan beste kasu batzuk, instrumentala bereziki, onartzen dituen: Lau urtez egon zen aita ikusi gabe.

Zernahi gisaz, komunztadura beti singularrean edo pluralean egiten da sintagma determinatuekin: Zakua pisatu zuten / Zakuak pisatu zituzten. Sintagma zehaztugabea delarik ere komunztadura singularrean nahiz pluralean egiten da pisatu aditzarekin, eta hori da tradizioak erakusten duena: Hamar kilo pisatzen du/ditu. Aldiz, iraun aditza gehien-gehienetan singularrean erabili da (Azkuek baditu adibideak pluralean): Bi urte iraun du. Horren arrazoia da bi urte sintagma hori ez dela objektu zuzena, sintagma adberbiala baizik.

18.2.3d Bokatiboa ere marka gabe ematen dugu. Hortaz, itxuraz, absolutiboa bezalakoa da: Hi, Joxe, hator etxera. Izen arrunta denean, determinatzailearekin nahiz gabe, ez da erraz hemen arau zehatzak aurkitzea: Bai, jauna; Ez, andre; Adiskide, zer esan duk?; Astoa, alaen astoa! Literaturan ere: Barkatu, Ruche jauna (Jon Muñoz); Hizkuntza industriaren garaian sartuak ginen, adiskide! (Salaburu); Agur, Andre, Erregina santu, Jainkoaren ama santu, Maria (Elizen arteko Biblia); Burutik jota dago tentel alaen hori! (K. Zabala).

18.2.3e Euskaraz gauzak izendatzean determinatzailea erabili behar da, oro har. Hori argi ikusten da izenburuak jarri nahi direnean, edo “Nola deitzen da irudi honetan ikusten dena?” edo “Nola esaten da euskaraz ‘mesa, table’?” galderen tankera duten esaldien erantzunean: “mendiA”, “mahaiA” eta abar. Beste hizkuntza askotan ez da artikulua beharrezkoa. Euskaraz, ordea, bai. Horrela, ingelesezko Pride and Prejudice eleberri ezagunaren izenburuak Orgueil et Préjugés eman dute frantsesez, eta Orgullo y prejuicio, gaztelaniaz, betiere artikulurik gabe. Aldiz, euskaraz Harrotasuna eta aurrejuzguak itzuli da, artikuluarekin¹⁶³.

Arrazoi horregatik izen guztiek artikulua daramate arruntean: Filosofia Fakultatea (eta ez *Fakultate); Andre hori medikua da (eta ez *mediku); Zumalakarregi etorbidea (eta ez *etorbide); Udaletxea (eta ez *Udaletxe) eta abar.

18.2.3f Postposizio batzuek kasu hori gobernatzen dute: Ixtante artio (Larzabal); Igande artio, beraz (Larzabal); Datorren urte arte (Urruzuno); […] harik eta Noe kutxara sartu zen eguna arte (Iraizoz); Hamar urte barru, non egongo garen, batek daki (Lauaxeta); […] hogei egun inguru bertan eginda (Kamiñazpi); Aldapa behera arin doa (EGLU).

Horrek ez du esan nahi, noski, beti eta ezinbestean postposizio horiek absolutiboa gobernatzen dutenik, beste aukera batzuk ere eskura baititu euskarak: Hurrengo urtera arte, aldapan behera eta abar. (§ 21.10).

18.2.3g Absolutiboa kasu gramatikala da, eta aditzarekin komunztadura egin behar du: laguna etorri da, baina lagunak etorri dira; liburua irakurri du/ liburuak irakurri ditu; arraina gustatzen zaio / abereak gustatzen zaizkio; oparia erosi dio / opariak erosi dizkio.

¹⁶³ Ekialdean, zubereraz, errazago da artikulua ez erabiltzea: atributua denean (Gue aitá záhar da, ‘Gure aita zahar da’), multzo balioa duelarik (ógi badit, ‘ogi badut’), eta galderetan (ógi badéa? ‘ogi bada?’). Mendebaldean, berriz, askotan azentuak markatzen du artikulua: Nire semé da (nire semea da).