Euskararen Gramatika

18.2.4. Absolutiboa eta partitiboa

18.2.4a Zenbait kasutan, ez beti (ikus § 18.5.2), -a mugatzailearen parekoa da -ik postposizioa hartzen duen sintagma (orobat -ak, bat, batzuk determinatzaileen pareko). Beraz, determinatzailetzat har daiteke (§ 15.5). Hori dela eta, esan daiteke Etxea erosi dut eta Ez dut etxerik erosi perpausetan, etxea eta etxerik sintagmak pare-parean daudela eta sintaxian funtzio bera dutela, nahiz batean artikulua izan eta bestean -ik marka hartu (gramatiketan partitibo deitu izan dena; bokalez amaitzen bada -rik).

18.2.4b Noiz erabiltzen da, orduan, artikulua eta noiz -ik? Esan dezagun perpausak operadore bat baldin badu, operadore horrek irekitzen duela atea eta orduan -ik marka hartzen duela sintagmak, artikulua edo erakuslea hartu beharrean. Operadore mota bat baino gehiago dagoenez, gure kasuan operadore hauek ditugu -ik erabilera bultzatzen dutenak: ezezkotasuna, baldintza, galdera, balio enfatikoa, superlatiboa, kuantifikatzaile batzuk (asko, gutxi, franko, aski…) eta “gabe” postposizioa:

– Ez da etxerik ikusten

– Etxerik ikusten baduzu, jo atean berehala

– Ikusi duzue etxerik?

– Bildu da jenderik hemen!

– Etxerik handiena hango hura da

– Bazen zaldirik franko

– Eskerrik asko

– Dirurik gabe nekez erosiko duzu hori

Ezezkoetan, -ik determinatzailearen erabilera ezinbestekoa da absolutibo zehaztugabeetan. Baiezkoetan aukera bakarra dugu: Olioa erosi zuen. Baina ezezkoetan bi: Ez zuen olioa erosi, eta Ez zuen oliorik erosi. Batean zerbait zehaztua (olio jakin bati buruz ari gara), eta bigarrenean generikoa da, eta horregatik partitiboa behar du. Eta Jainkoa baitan ezin dateke halako faltarik (Axular); Kontsolamendurik ez dela? Erremedio eta esperantzarik ez dela? (Duvoisin).

18.2.4c Berdintsu azalduko lirateke Ez dugu zer eginik / Badugu zer esana (edo Badugu zer esanik enfatikoa). Perpaus elkartuetan gainetik ere besarka dezake ez partikulak mendeko perpausari dagokiona, haren mugak gurutzatuz, mendekoa ezezkoa ez bada ere: Ez dut uste [Josuk lagunik duenik].

Baina -ik marka absolutibora mugatzen denez, perpaus trantsitiboen objektu zuzenaren tokian ikusiko dugu (Ez zuen oliorik erosi), edo intrantsitiboen subjektu posizioan: Ez zen irakaslerik etorri. Baina ez perpaus trantsitiboen subjektu posizioan: *Ez zuen irakaslerik eman eskola. Eta, esan bezala, aditzarekin egin behar duen komunztadura dela eta, beti balio singularra du: Baditut anai-arrebak / Ez dut anai-arrebarik. Batzuetan izen bereziekin ere: Ez duzu hemen Mitxelenarik aurkituko. Eta, zenbaitetan, erreferentzia zuzenarekin ere: Apika nire izenik ez dakizue? (Atxaga).

Galderekin baietza edo ezetza espero dugunean azaltzen da -ik marka: Ba al da euskal musikarik? (Mitxelena); Zure neurriko soinekorik aurkitu ahal duzu?; Kapataz edo langileen artean ez al da kartzeletan ibili den jenderik? (Izeta); Eta? Jenderik galdu al da? (Altzaga).

Adibideetan ikusten denez, kuantifikatzaile zehaztugabeak dira arruntean: Eskerrik asko (*esker asko); Zaldirik franko; Alde ederrik aski (Mitxelena); Gauza jakingarririk aski (Mitxelena); Horrelakorik franko eta abar. Badira kuantifikatzaile existentzialak ere: Ez dago ezer txarrik (Mitxelena); Beste penarik ez daukat ezer (Basarri); Beretzat ez zegoen beste gizonik inor (Agirre); Bazter guztietara begira nenbilela eta inor ezagunik ikusteko usterik gutxien neukanean (Agirre).

18.2.4d Erka ditzagun perpaus hauek: Etxea ikusten dut vs Ez dut etxerik ikusten. Esan dezagun, hasteko, etxea ikusten dut horrek aldamenean duela plurala ere, hala nahi izanez: Etxeak ikusten ditut. Ezezkora pasatuz gero, hiru aukera ditugu: Ez dut etxea ikusten; Ez ditut etxeak ikusten; Ez dut etxerik ikusten. Horko perpaus artikuludun horiek determinatuak daude: etxe zehatz bati edo batzuei buruz ari gara, dela elkarrizketan etxe horien gaia atera delako, dela gure solaskideari etxe jakin batzuen gainean mintzatu nahi gatzaizkiolako. Perpausen banaketa, perpausa osatzen duten osagaien funtzioei dagokienez, denetan berdina da.

Gerta daiteke, ordea, Etxea(k) ikusten d(it)ut perpausaren ezezkoa Ez dut etxerik ikusten izatea. Orduan ez gara etxe zehatz batzuei buruz ari: ukatzea absolutua da, ez dugu, etxeei dagokienez, ezer ere ikusten. Marka hori (-ik) erantsirik ere, funtzioa ez da aldatzen, eta etxea(k) / etxerik pare-parean gertatzen zaizkigu, perpaus barnean betetzen duten funtzioari dagokionez. Horregatik esaten dugu -ik ere, kasu honetan, determinatzaile zehaztugabea dela. Alegia, artikuluaren lan bera egiten duela, baina testuinguru egokia behar du, hala ere: operadore baten itzalean, kasu honetan ezetza, aktibatzen da.

18.2.4e Funtzioa aldatzen ez bada ere, ez da, ordea, -a/-ik parekotasun hori operadore guztiekin berdin-berdin gertatzen. Zenbait kasutan -ø /-ik ere izan baitaiteke:

– Ez da etxea/etxerik ikusten (baina *etxe ikusten)

– Etxea/etxerik ikusten baduzu, jo atean berehala (baina *etxe ikusten)

– Ikusi duzue etxea/etxerik? (baina *etxe)

– Bildu da jendeø / jendea/jenderik hemen!

– Etxeø /etxerik handiena hango hura da (baina *etxea handiena)

– Diruø /dirurik gabe nekez erosiko duzu hori (baina dirua gabe aise gutiago)

Ohart gaitezen gaur egun diru gabe nahiz dirurik gabe esaten dugula, eta nekez dirua gabe, nahiz ez den arazorik diru hori gabe esateko. Aurretik izenlaguna badute, ordea, artikulua behar du arruntean: Haren nahia gabe (Hiribarren); Jainkoaren amodioa gabe (Xurio); Kanpokoa edo gorputzekoa bakarrik arimakoa gabe, ez da benetako adorazionea (Astarloa); Beldurrez eta nehor atzarraraz, harrabots ttipiena gabe (Barbier); Ez da Baigorritik Maulerat aipagarri bilkurarik izan Euskal Herrian Oxalde bertsolaria gabe (Oxobi); Buru muinak gabe, gogamenik ez (Villasante); Huts handia zuen halere bere lehenbiziko adixkidetxoa gabe (Mitxelena). Ikusi, hala ere, Haren beldur gabe (Tartas); Ezin egin lezakezue gaitzik zuen borondate gabe (Uriarte).

Egungo euskaran badira lexikalizatze bidean (edo guztiz lexikalizatuak) diren hitzak eta esapideak: lotsa gabe, lotsagabe, ahalkegabe, errugabe, adingabe, nahigabe, mugagabe eta abar (§ 21.10).

18.2.4f Baiezko perpausetan balio enfatikoan ageri den -ik marka ez da hain hedatua, eta euskalki batzuetan arras gutxi erabiltzen da. Badira, hala ere, adibideak: Artzain baliosik hara biltzen da (Etxahun); Gaur film hoberik egiten da (Mitxelena); Ni ez naiz eredutarako jaioa, eta hoberik aurki dezake irakurleak bazterretan (Mitxelena).

Baiezko perpausetan diren sintagma partitiboek badute gehienetan ardatz izenaren ondoan izenondo bat, edo beste elementu adjektibal bat. Batzuetan, beste + izena ageri da: Anartean bazen eta bada omen orain Parisen bertze lanik (Hiriart-Urruti); Badu bertze egitekorik goiz honetan (Barbier); Gaixoak badu bertze lanik egungo egunean (Lafitte); Beste esankizunik ere badago (Mitxelena). Beste batzuetan, izenlagun genitiboa + izena ageri da: Bazen haien artean talentu handitako gizonik (M. Elizanburu); Jainkoak ez zaitu ezarri mundu honetan zure beharrik zuelakotz (Pouvreau); Bazeukan buruan aurreragoko gauzarik (Agirre); Edukiko dik oraindaino Anastasik nire beharrik (F. Bilbao). Izena + adjektiboa ikusiko dugu beste zenbaitetan: Zuberoan bada mutil ederrik (Etxahun); Geroz eta lehen izan da zure familian letratu handirik (Tartas); Botikan badut nik / kalitate finik, / Parisetik jinik, / zuentzat eginik (Oxobi); Zeren baskoak baitira abil […], eta haietan izan baita, eta baita letratu handirik (Etxepare); Akzione ederrik eta saindurik egin du hark ere (Tartas).

Batzuetan sintagmako ardatza isildua izanik, sintagma adjektibala bakarrik agertzen da, eta hori perpaus erlatiboekin ere maiz gertatzen da: Horretarako biguinagorik behar da (Mitxelena); Mintzatu balitz ederrik ikasiko zuten itsasuarrek (Lafitte).

Joera hori ikusirik, zenbait gramatikarik, hala nola Lafittek (1944: 160), erran izan dute izen soil batez osatu izen sintagmetan partitiboa ezin erabil daitekeela baiezko perpausetan. Gehienetan hala bada ere, hori ez da beti horrela: Iratin eta Arbotin hik baduk lagunik (Etxahun); Entzuleen artean komentariorik izan zen (Erkiaga). Kontuan har bedi, hala ere, horrelakoetan izena bakarrik agertzen den arren, adjektibo bat ondoan balu bezala ulertzen dela; esaterako, lagun onik, komentario txarrik… esan nahi dute goiko perpaus horiek. Edo kuantifikatzaile existentzial edo zehaztugabeen interpretazioa dute: komentario asko / nahikotxo… Badirudi izena soilik utzi nahi bada, horrelako interpretazioei bidea irekitzen dieten izenak behar direla.

Ikus daitekeenez, kontuak kontu, baiezko perpausetan partitiboa erabil badaiteke ere, ez da nolanahika egiten hori. Horregatik ez da egokia itzuli hori enfasi beharrik gabe eta izen soilekin erabiltzea. Komeni litzateke baiezko perpausetako sintagma partitiboen erabilera zaintzea, eta tradizioaren arabera enfasi jokoetara mugatzea, komunzki izenaren ondoan zenbait adjektibo sintagma ere erabilirik. De Rijkek aipatzen duenez (2008: 29), Bildu da jenderik eta horren gisako perpausetan Bildu da jenderik asko/aski legoke beharbada (kuantifikatzaile zehaztugabea isildua litzateke).