Euskaltzaindiaren Hiztegia

p

1 Ik. pe¹.

2 (Letra larriz). poise-ren nazioarteko sinboloa.

Pa

pascal-en nazioarteko sinboloa.

pa

iz. Haur. Musua, maitasuna erakusteko norbait edo zerbait ezpainez ukitzea. Ik. ma. Ane, bota pa amandreari!

pa egin Haur. Musu eman. "Egin pa amatxori" esaten zion Maiderri.

pa eman Haur. Musu eman. Eman amatxori pa. Noiz ikasi behar duzu pa ematen? || (eman ezabaturik). Orain pa aitatxori.

pa'anga

iz. Tongako diru unitatea.

pabana

iz. XVI. eta XVII. mendeetan boladan egon zen binakako dantza, geldia eta zeremoniazkoa; dantza horren doinua.

pabiloi

iz. Eraikin berezia, eraikuntza handiago baten edo eraikuntza multzo egituratu baten zatia dena. Agindutako hipermerkatua eraiki beharrean pabiloiak eta lantokiak eraiki ziren hemen. Hurrengo bi partidak Zurbaoko pabiloian jokatuko dira.

padar

iz. g.er. Ermitaua.

padartza

1 iz. g.er. Ermitazainaren kargua edo jarduera.

2 iz. g.er. Ermitau bizitza.

padel

iz. Tenisaren antzeko kirola, lau hormak mugatzen duten jokaleku batean, erraketen ordez palak erabiliz, bi bikoteren artean jokatzen dena. Fronteniseko eta padeleko neguko txapelketa jokatuko da Arrasaten.

padera

1 iz. Ipar. eta Naf. Gaztainak erretzeko danbolina. Gaztainak paderan erretzen ari zirelarik.

2 iz. Heg. Zartagina. Paderan frijitu. Padera baino itsusiagoko neskatxak.

padura

iz. Bizk. Itsasertzeko edo bokaleko zingira. Ik. madura. Ihi eta landaretzaz beteriko padurak jo zituen begiz. Paduretako lokaztiak.

paella

iz. Arrozez, okelaz, arrainez eta abarrez prestatzen den jakia, jatorriz Valentziakoa. Ikasi egin behar da arroz zuri zozoa paella eder bihurtzen.

paestumdar

1 adj. Paestumgoa, Paestumi dagokiona.

2 iz. Paestumgo herritarra.

pafa

iz. Bafada.

pafa-pafa adb. Ipar. Pipatzeaz mintzatuz, bafadaka. Pafa-pafa pipatu. Kea pafa-pafa egotziz gozoro.

paflagoniar

1 adj. Paflagoniakoa, Paflagoniari dagokiona.

2 iz. Paflagoniako herritarra.

pafostar

1 adj. Pafoskoa, Pafosi dagokiona.

2 iz. Pafosko herritarra.

paga

1 iz. Ipar. eta Naf. Lansaria. Apaizaren paga. Hamar liberaz emendatu zioten urteko paga.

2 iz. Heg. Haur edo gaztetxo bati bere gastuetarako ematen zaion dirua.

pagadi

iz. Pago basoa. Pagadi eta hariztiak. Nabarniz inguruko pagadi zaharretan. Larre berrian eperrak dira, pagadietan usoak.

pagakizun

iz. Ordainkizuna.

pagamendu

iz. Ordainketa.

paganismo

iz. Pagano izatea; paganoen erlijioa. Ik. paganotasun. Fedearen etsai nagusiak lau omen dira: ateismoa, paganismoa, judaismoa eta heresia.

pagano

1 iz. Kristautasunaz kanpoko erlijio batean, bereziki erlijio politeista batean, sinesten duen pertsona. Ik. jentil. Judu eta pagano guztiak. Paganoak bataiatu. Anitz pagano hil zituzten. Dioskoro paganoaren alaba zen. Ez daiteke nornahi izan pagano.

2 adj. Kristautasunaz kanpoko erlijio batekoa dena. Apaiz pagano bat. Txina paganoak berak baditu orain bere apezpiku eta apaizak. Mito paganoak: paganoen mitoak.

paganokeria

iz. Paganotasun gaitzesgarria; paganoari dagokion egintza.

paganotasun

1 iz. Paganoa denaren nolakotasuna.

2 iz. Paganoen erlijioa. Ik. paganismo. Jupiter, paganotasuneko jainko faltsu guztien nagusia.

paganotu, pagano/paganotu, paganotzen

da/du ad. Pagano bihurtu, paganoen moldeak eta ohiturak hartu. Gure herria paganotzeko.

pagarazi, pagaraz, pagarazten

du ad. Ordainarazi. Zerga pagarazi.

pagatu, paga/pagatu, pagatzen

du ad. Ordaindu. Errenta pagatu. Hamarrenak Elizari pagatzea. Zorrak aitortzea eta ezagutzea dagokio zordun onari, pagatuko ez baditu ere.

pagatxa

iz. Pago ezkurra.

pagatzaile

iz. Pagatzen duen pertsona. Ik. ordaintzaile. Pagatzaile ona. Zitala delako, zor-pagatzaile txarra delako. Pagatzaile gaiztoagandik olo (esr. zah.).

pagatze

iz. Ordaintzea.

pagauso

iz. Uso handi basatia, burua, bizkarra eta isatsa gris urdinxkak, sabelaldea zurixka eta hankak moreak dituena, eta habia zuhaitz altuetan eta landetan egiten duena (Columba palumbus). Usoetan handiena pagausoa da.

pago

1 iz. Basoko zuhaitz handia, enborra zuzena, azala leuna eta iluna, hostoak erorkorrak eta zura zuria, arina eta sendoa dituena (Fagus sylvatica). Arboletan den ederrena, oihan beltzean pagoa. Pagoak lur lehor eta soilik ez du nahi. Pago itzaltsua. Pagoaren egurra, ikatza edo sua egiteko, onenetakoa da. Pago erorira egurkari guztiak laster ari dira (esr. zah.).

2 iz. (Hitz elkartuetan, lehen osagai gisa). Pago hostoak. Pago landareak aldatu. Txabola bat hiru pago adarrekin egina.

3 iz. Pagokia, pagoaren zura. Pagozko goporrak.

pago ezkur, pago-ezkur iz. Pagoaren fruitua. Ik. pagatxa.

pago motz iz. Pago lepatua.

pago-uso iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, pago-uso-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. pagauso].

pagoda

iz. Ekialde Urruneko herrietako tenplua. Pagodetako idoloak.

pagoki

iz. Pagoaren zura. Ardatza pagokizkoa da, leuna, distiratsua.

pagolar

1 adj. Pagolakoa, Pagolari dagokiona.

2 iz. Pagolako herritarra.

pagolizar

iz. Pago tantaia, lepatu gabea. Pago lepatuak eta pagolizarrak.

pagondo

iz. Pagoa. Bi pagondo hostotsu. Pagondo zabalaren itzalpean etzanda.

pagotxa

1 iz. Hirusta lore-gorria, bazka-landare gisa ereiten dena eta abereek berdetan jaten dutena (Trifolium incarnatum). Ik. hirusta; sekula-belar. Arbia eta pagotxa abuztuko andremarietan ereiten dira. Zerrientzako pagotxa ebakitzen duen agurea. Pagotxa baino berdeagoa. Ardi gaiztoak pagotxa jaten, onak goseak larrean.

2 iz. Erraz edo merke lortzen den gauza ona. Ik. mauka¹. Hau duk, hau, pagotxa!

pagu

iz. Ordainketa; ordaina, saria. Mundukoen pagu gaiztoa. Egin dituzuen falten ordainezko pagua. Merezi duten pagua eman diezulako. || Esr. zah.: Nolako nagusia, halako pagua. Ondo eginen pagua, ate ostean palua.

pailazo

iz. Zirkuko artista, itxura, janzkera eta keinu bitxiz irri eragiten duena. Gelsomina gogoangarria, aingeru itxurako pailazo edo pailazo itxurako aingeru hura. Pailazoz jantzia.

pailazokeria

iz. Pailazoari dagokion ekintza bitxia. Pailazokeriak egin. Antzeztokirako utzi ditu pailazokeriak.

paintball

iz. Bi talderen arteko estrategia-jokoa, leku itxi batean edo baso moduko eremu batean jokatzen dena, pinturaz beteriko bolatxoekin aurkariak tirokatuz, guztiak kanporatzean edo helburu bat erdiestean datzana. Paintballean aritzeko material ugari dago merkatuan.

pairabide

iz. Pairatzeko zioa.

pairaezin

adj. Ezin pairatuzkoa, jasanezina. Ik. pairagaitz. Beroa pairaezina zen.

pairagaitz

adj. Ia ezin pairatuzkoa, jasangaitza. Ik. pairaezin.

pairakor

adj. Eramankorra, jasankorra. Ik. pairutsu. Jesu Kristo bezala pairakor izan direnak. Bizitza pairakorra. Bizitza hau purgatorio ona baita gizon pairakor batentzat.

pairakortasun

iz. Pairakorra denaren nolakotasuna. Ik. jasankortasun; pairu. Pairakortasunez jasan. Jainkoak eman die beren gaitzetan pairakortasunaren grazia.

pairamen

iz. Pairatu edo eraman behar dena, eramankizuna. Ik. sufrimendu; sufrimen;  + nahigabe; nekaldi; oinaze. Neke, oinaze eta pairamenak. Jesu Kristoren pairamenak. Jasan dituzun laido eta pairamen lazgarriak. Ez banu pairamenik, nire gorputz ezdeus honetan baizik.

pairarazi, pairaraz, pairarazten

du/dio ad. Jasanarazi, eramanarazi. Juduek Jesu Kristori pairarazi zioten heriotza. Penitentzia bat anitz pairarazten ziona. Etxekoei pairarazteaz dut bakarrik damu.

pairatu, paira, pairatzen

du ad. Ezbeharrak, kalteak, minak eta kidekoak sentitu edo bizi; ezbeharra, kaltea edo gogoko ez dena amore eman gabe edo etsi gabe eraman. Ik. jasan 3; nozitu; eraman¹ 11. Atsekabeak, oinazeak, bidegabeak pairatu. Zuregatik pairatu dudan laidoa. Pairatu zuen Pontzio Pilatoren manuaren azpian. Jasankortasunez pairatu. Zure lekua hartu duen andereak gurekin behar ditu pairatu bereak.

pairatze

iz. Ezbeharra, kaltea edo gogoko ez dena amore eman gabe edo etsi gabe eramatea.

pairu

iz. Ipar. Eroapena. Ik. pairakortasun; jasankortasun; egonarri. Jasan zuelako pairurik handienarekin belztua izatea mihitzar baten solasarengatik. Pairu handiko gizona.

pairutsu

adj. Ipar. Eramankorra. Ik. pairakor; jasankor. Jesus guztiz pairutsua, urrikal zakizkigu.

paisaia

1 iz. Behatzailearen aurrean agertzen den ikuspegia. Paisaiari begira geratuko zara. Paisaia ederra. Gaztelako paisaia.

2 iz. Paisaia bat irudikatzen duen marrazki edo margolana, bertan ager daitezkeen irudi edo eraikinak bigarren mailakoak dituena. Margolan gehienak xumeak ziren, tamaina txikiko paisaiak edo erretratu errealistak.

paisajismo

1 iz. Paisaiak margotzea. Manetekin izandako harremanak aire zabaleko lanetan eta paisajismoan barneratzeko nahia eragin zion artista gazteari.

2 iz. Paisaiaren azterketa eta diseinua, bereziki parke eta lorategietakoa. Espainian ez dago paisajismo ikasketa ofizialik.

paisajista

1 iz. Paisaiak margotzen dituen margolaria. XIX. mendeko paisajista onenetakotzat jotzen dute adituek William Turner.

2 iz. Paisajismoan aditua den pertsona, parke eta lorategietako paisaiaren azterketa eta diseinuak egiten dituena. Arkitekto batek ez du zertan jakin adreilu bat bestearen gainean jartzen; baina paisajista ona izateko lorezaina ere izan behar da.

paita

iz. Bizk. Ahatea.

paje

iz. Jaun baten zerbitzaria, morroia. Madrilera joan zen Espainiako Filipe II.aren paje izateko.

paka

iz. Fardoa.

pakatu, paka/pakatu, pakatzen

du ad. Zub. Ordaindu. Ik. pagatu.

pake

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, pake-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. bake].

pakebote

iz. Posta eta bidaiariak garraiatzeko itsasontzia. Baporeek erdi hutsik nabigatzen zuten eta pakebote berriak, berriz, kaitik atera gabe zeuden.

paketatu, paketa, paketatzen

du ad. Paketeak egin.

pakete

iz. Babesteko edo garraiatzeko, paperean bildu eta lotu den gauza edo gauzen multzoa. Ik. fardel; bilgo 2. Amak ekarritako paketeak zabaldu zituzten. Soldaduak ateko leihatilatik pakete txiki bat eman zidan.

pakistandar

1 adj. Pakistangoa, Pakistani dagokiona. Pakistandar agintariak.

2 iz. Pakistango herritarra.

paktu

iz. Ituna, hitzarmena. Hemen hitzarmen bat egon da, enpresariak eta banketxeetako buruak ez ukitzeko paktu bat.

paku

iz. Zub. Ordainketa; ordaina. Ik. pagu.

pala

1 iz. Gider bati loturiko zurezko edo metalezko xafla zabala duen lanabesa. Aitzurra eta pala. Su pala. Labe pala. Okinaren pala. Gisua eta lurra palaz hedatzen dituzte alde orotara.

2 iz. Pala baten edukia. Ik. palakada. Pala bat lur.

3 iz. Hainbat tresnak dituzten atal zapal eta zabaletako bakoitza. Errota mugitzen zuen gurpilaren paletan trabatu zen.

4 iz. Pilotan jokatzeko zurezko tresna, heldulekuaren muturrean mehea eta bestean aski zabala dena; tresna hori baliatuz egiten den kirola. Pilota eta pala. Pala txapelketa. Palan jokatu.

paladio

iz. Kim. Metal zilarkara, platinoaren antzeko egitura kimikoa duena (Pd; zenbaki atomikoa, 46). Paladioa, platino meetan aurkitu zen 1803an eta izena Pallas asteroidearen omenez eman zitzaion.

palakada

iz. Pala baten edukia. Palakada bat hondar bota zuen.

palanka

1 iz. Puntu batean bermatzen eta haren inguruan biratzen den burdinazko barra, gauza pisuak jasotzeko edo higitzeko erabiltzen dena. Ik. burdinaga; altxaprima. Palankaren bi besoak. Makila bat palanka gisa erabili.

2 iz. Palanka-jokoan erabiltzen den burdinazko barra. Arroako palanka. Zortzi librako palanka, oraingo legean.

3 iz. Palanka itxurako gailua, makina bat edo tresna bat abiarazteko edo kontrolatzeko erabiltzen dena. Ik. abiadura palanka. Palanka gorriari kontrako norakoan eragin, eta badoa hegazkina.

palanka joko, palanka-joko iz. Burdinazko barra bat ahalik eta urrutiena jaurtitzean datzan jokoa. Mendatan jokatu zen palanka jokoa, hura ikusten joan zen laguna nahikoa.

palankana

iz. Heg. Garbiontzia. Ik. terreina.

palankari

iz. Palanka-jokoan aritzen den pertsona.

palar

iz. Ilargi erdi baten forma duen aitzur mota, hainbat gai biltzeko edo zabaltzeko erabiltzen dena.

palari

iz. Palan jokatzen duen pilotaria.

palasta

iz. Likido kopurua, ontziaren gainetik isurtzen dena edo uhin gisa higitzen dena. Neurria bete eta gero, palasta bat esne isuri zuen neskatxaren ontzian. Uraren palasta hotsa belarriratu zitzaidan.

palastaka

adb. Plisti-plasta arituz. Urpeko harriek baziruditen palastaka uraren ibilerarekin.

palatal

adj. Hizkl. Sabaikaria. Kontsonante palatalak.

palatalizatu, palataliza, palatalizatzen

da/du ad. Hizkl. Sabaikari bihurtu, palatal bihurtu. Ik. busti¹ 2.

palatalizazio

iz. Hizkl. Palatalizatzea. Ik. bustidura. Palatalizazioa euskaraz.

palauar

1 adj. Palaukoa, Palauri dagokiona.

2 iz. Palauko herritarra.

palauera

iz. Palauko uharteetan mintzatzen den hizkuntza.

palaxu

iz. Landarez eginiko itxitura. Ik. hesi. Bi mutiko txiki eguzki berotan zebiltzan jolasean palaxuaren inguruan.

palazio

iz. g.er. Jauregia.

paldo

iz. Ipar. Makila, zutoina. Mahastiko paldoak egitea. Ezar zezala guztien ikusmenean, paldo edo zutoin handi baten puntan.

paleoantropologia

iz. Antropologiaren eta paleontologiaren adarra, gizakien fosilak aztertzen dituena. Gaurko gizakiaren genealogia-zuhaitza osatzea da paleoantropologiaren eginkizuna.

paleogeno

1 adj./iz. (Izena denean, P larriz). Geol. Zenozoikoa banatzen den periodoez mintzatuz, lehenbizikoa, duela 65 milioi urte ingurutik duela 23 milioi urte inguru arteko garaia hartzen duena. Paleogenoan lurra hoztu egin zen, batez ere lurburuen inguruetan.

2 adj. Geol. Paleogenokoa, Paleogenoari dagokiona.

paleografia

iz. Antzinako idazkiak eta idazkerak aztertzen dituen jakintza. Paleografia-ikerketak.

paleokristau

adj. Arteaz, arkitekturaz eta kidekoez mintzatuz, lehen kristauek egina, VI. mendea artekoa. Arkitektura paleokristaua.

paleolitiko

adj. Hist. Paleolitokoa, Paleolitoari dagokiona. Aro paleolitikoa: Paleolitoa. Arte paleolitikoan arrunta ez den teknika batez eginak dira irudi horiek.

Paleolito

iz. Hist. Harri Aroaren lehen zatia. Paleolitoko harpeetako biztanleak.

Behe Paleolito iz. Hist. Paleolitoa banatzen den hiru zati nagusietako lehena, historiaurreko aldietan luzeena, duela 2,5 milioi urte ingurutik duela 300 mila urte inguru arteko garaia hartzen duena. Handik 200 metrora Irikaitzeko aztarnategia dago, Behe Paleolitoko altxorra, eta haranean barrena sartuta, berriz, Ekain.

Erdi Paleolito iz. Hist. Paleolitoa banatzen den hiru zati nagusietako bigarrena, duela 300 mila urte ingurutik duela 40-30 mila urte inguru arteko garaia hartzen duena. Haitzuloko tresnak Erdi Paleolitoko tekniken bidez moldatuak zeuden.

Goi Paleolito iz. Hist. Paleolitoa banatzen den hiru zati nagusietako azkena, duela 40-30 mila urte ingurutik duela 12-10 mila urte inguru arteko garaia hartzen duena. Lascauxko margoak Goi Paleolitokoak dira. 1975etik aurrera egindako indusketek informazio ugari eman digute Goi Paleolitotik Neolitorako igarotzeaz.

paleontologia

iz. Historiaurreko izaki biziak fosilen azterketaren bidez ikertzen dituen zientzia. Paleontologia-ikerketak.

paleontologiko

adj. Paleontologiarena, paleontologiari dagokiona. Ondare geologiko eta paleontologikoaren mapa.

paleontologo

iz. Paleontologian aditua. Duela 130 milioi urte inguru bizi izandako dinosauro baten hezur bat aurkitu dute paleontologoek.

paleozeno

1 adj./iz. (Izena denean, P larriz). Geol. Paleogenoa banatzen den hiru epokez mintzatuz, lehenbizikoa, Eozenoaren aurrekoa, duela 65 milioi urte ingurutik duela 54 milioi urte inguru arteko garaia hartzen duena. Paleozenoaren amaieran, CO₂-aren kontzentrazioa oso azkar handitu zen atmosferan, eta egun baino bost aldiz altuagoa izatera iritsi zen.

2 adj. Geol. Paleozenokoa, Paleozenoari dagokiona.

paleozoiko

1 adj./iz. (Izena denean, P larriz). Geol. Fanerozoikoa banatzen den erez mintzatuz, lehena, mesozoikoaren aurrekoa, duela 542 milioi urte ingurutik duela 251 milioi urte inguru arteko garaia hartzen duena. Ik. Era Primario. Paleozoikoko fosilak. Paleozoikoan hasi eta gaur egun arte luzatzen den historia geologikoa du Euskal Herriak.

2 adj. Geol. Paleozoikokoa, Paleozoikoari dagokiona.

palestinar

1 adj. Palestinakoa, Palestinari dagokiona.

2 iz. Palestinako herritarra.

palestra

iz. Antzinatean borroka-joko eta kideko norgehiagokak egiten ziren gunea.

palet

iz. Oholez eginiko plataforma, salgai astunak jasogailu mugikorren bidez biltegiratzeko edo garraiatzeko erabiltzen dena. Lauzaz beteriko palet bat.

paleta

1 iz. Ohol txikia, erpurua bertatik pasatuz eusteko zulo bat duena, eta margolariek margoak jartzeko eta nahasteko erabiltzen dutena. Bere paletako kolore guztiak agortu zituen.

2 iz. Igeltseroen lanabesa, kareorea hedatzeko erabiltzen dena, metalezko xafla batez eta kirten batez osatua. Ik. palote.

3 iz. Pilota-jokoan erabiltzen den pala zabala. Paleta txapelketa.

4 iz. Art. Antzinako Egipton, kosmetikoak edo sendagaiak prestatzeko eta nahasteko baliatzen zen euskarri edo tresna zapala, maiz irudiz hornitua, tenpluetan oparigai gisa ere erabiltzen zena. Narmerren paleta. Paletaren gainaldean, Narmer gudu zelaia ikuskatzen ageri da.