Euskaltzaindiaren Hiztegia

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: -en alde egin (norbaiten alde atera (jokatu, mintzatu, etab)).

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: -en alde egin '(norbaiten) alde atera, jokatu, mintzatu, etab.'

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

EIH: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Eraikuntza librea, lexikalizatu gabea

eraikuntza librea (alde adizlaguna aditz askorekin erabil daiteke).

LB: “Tatuaia bat ene begietan da ariketa estilistiko bat” (Argia); EPG: “Neuk ere ez nuke Izotz ene begietan babestu arterainoko onik nahi.” (Anjel Lertxundi), “Hau da, ene begietan aurkitu zuela aspaldian bila zebilen erantzunen bat, oso ondo zehazterik ez zeukana” (Berria); ETC: 0

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

Elhuyar: 0; Adorez: 0; Labayru: 0.

begi 3 (Esapideetan). Begi itxi-ireki baten bitartea (Ik. begi(en) itxi-ireki batean). Baduela zeruetan Aita bat, sekula ahanzten eta begietatik galtzen ez duena. Begi hutsez ikusten diren izarrak. Begiek ikus-ahala guztian. Begien aurrean. Badirudi neure begietan daukadala oraintxe. Haren begietan ez nintzela ezer. Behartsurik behartsuenak, ene begietan, nire herrikoak dira eta nire herria bera. Zoazte nire begien aurretik. Ikusten ez duen begiak ez du minik. Ez duzu izan begi txarra. Begiz hautatzen du ederrena, gizenena. Guri begiz ikusiak eta belarriz entzunak ere ahaztu egin zaizkigu, itxura denez. Txakurra guztiz gogokoa zuen, baina katua ezin begiz ikusi zuen.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Esapide idiomatikoa da eta azpisarrera gisa jasotzekoa -en begietan forman. Ezabatu begi 3 adiera.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa da begi sarreran.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

x- ren bert(h)utez (eta -ü-, birtutez 20) 116: Lç 24 (adib., "itzul zedin Iesus Spirituaren berthutez Galileara", "haren resurrekzionearen berthutez resuszitatzen gara bizitze berri batetara"), Mat 7 (adib., "Edireiten dela Elizan bekatuen egiazko barkamendua Sagaramendu sainduen berthutez", "hitz heken berthutez ogia egiten da Iesu-Kristoren gorputz"), EZ Man II 3 (adib., "meza entzunaren berthutez gaitzetarik, guarda nazazu etsaiak preparatuetarik"), Harb 7 (adib., "... gure Iauna baithan: zein konzebitu baitzen Espiritu Sainduaren berthutez, sorthu zen Maria Birjina ganik", "absolbazinoaren berthutez emanen derautazu penitentei emaitera ohitu zaren garazia"), Hm 2 (adib., "Salbamendu eternalaren Iainkoa, Birjina Mariaren birginatasun izorraren bertutez mundua salbatu nahi izatu duzuna"), SP 9 (adib., "Badarik ere iakin ezazu ezin asko prepara zaitezkeiela zure obren bertutez", "nik orai diot, ez xoilki oneritsi behar dugula gaitza, zein baita pazienziaren bertutez egiten duguna"), Arg DevB 2 (adib. "... zeiñak Espiritu Saiñduaren Berthutez Konzebitu Baitzaitu"), Tt Onsa ("barkhamentu edo iustifikazione admirable hori egiten da bekhatiaz bekhatoriari, eta bekhatoresari elizan Iesukristok ordenatu dutian sakramendiaren bertutez"), Gç 2 (adib., "ardiets dezaten zure ontasunaganik bere bekhatuen barkhamendua, Jesus-Kristo Jaunaren berthutez"), Cb 4 (adib., "zure Kurutzearen birtutez mundua erredimidu, edo libradu zenduan"), Lg II 2 (adib.,"kontzebitu izan zuenaz geroz Izpiritu saindua beraren berthutez"), Mih ("Mariak konzebitu zuen Ispiritu sainduaren berthutez"), CatLan 6 (adib., "erran nahi da Jinkuaren Semia egin dela gizon Birjina Mariaren Sabelian Ispiritü Seindiaren berthütez"), Ub 2 (adib., "Espiritu Santuaren graziaz ta bertutez sortu zan, jaio zan Maria Birjinagandik"), Mg 6 (adib., "Espiritu Santuaren bertutez ta graziaz", "Konsagrazioko itzen bertutez edo indar Jangoikoak emanaz, ogi orde gelditzen da ostian Kristoren korputza"), Añ 2 (adib., "Sinisten dot, Irutasun Santu onetako bigarren Personea egintzala Gizon Maria Birjiñaren Sabelean, Espiritu Santuaren al, ta bertutez"), Gco 2 (adib., "libratzallea Espiritu Santuaren obraz, eta birtutez sortu zuen"), Jaur ("gure Erostailearen heriotzearen eta odolaren berthutez"), JJMg BasEsc 2 (adib., "Espiritu Santubaren Obraz, ta birtutez"), Astar II ("Espiritu Santubaren obraz eta birtutez sortuba"), CatB ("Zergatik deitzen dire obra miserikordiazkoak? Zergatik ez diren zor justiziaren birtutez"), CatLlo ("ez gizonaren obraz, ezpada Espiritu Santuaren birtutez, bere donzellatasunaren kalte baga"), CatBus ("Espiritu santuaren bitartez, ta birtutez"), JesBih ("Iguzu bera, o ene Jainkoa iraupeneko grazia hori, [...] Jesu-Kristoren merezimenduen berthutez eta haren bihotz sakratuak ekhartzen darokun amodioaren ariaz"), CatLuz 4 (adib., "Izpiritu Sainduaren berthutez, sorthu zen Maria Birjina ganik"), MarIl ("Egun guziez othoitz zazu Maria, bere notha gabeko kontzebitzearen berthutez, begira zaitzala bekhatuaren notha den mendreenetarik"), Lard ("Espiritu-Santuaren birtutez gorputz bat sortu zan"), Dv LEd ("... Izpiritu sainduaren berthutez, haragi hartu duela Maria Birjinaren sabelean"), Bil 2 ("Gozuaren birtutez / aren asnasiak / lo-arazitzen ditu / nere oñaziak", "bein juan ezkero oien birtutez / berriz ez niteke jira, / ori gertatu baño lenago / izazu nitzaz kupira!"), CatS 5 (adib., "Espiritü Saintiaren berthütez eta obraz"), Jnn SBi ("... kontzebituko zuela seme bat Izpiritu Sainduaren berthutez"), Ip Hil 2 ("Arrosarioaren berthütez Europa izan delakoz Türketarik begiratürik, Sen Pio Vak establitü dü Arrosarioaren besta ürrietako lehen igantian", "Jinko Aita zoinen Semia Jesüs konzebitü beitüzü Spiritü Saintiaren berthütez"), Arb Igand ("miresteko othe da gizonek, bizitzezko sakramendu horren berthutez, orai irautea izpirituzko heriotzean erori gabe?"), CatJauf 7 (adib., "... zoin konzebitu baitzen Izpiritu Sainduaren berthutez"), CatUlz ("Espiritu Sanduen obraz eta birtutez") // Cf. gainera, Ax ("Ezta ez birjinitatea, diruaren pisuz eta gure indarrez eta berthutez erdiesten den gauza, zeren haragiak haragiaren benzutzea, naturalezak naturalezaren azpiratzea, gaitz da", "Lege zaharreko kofesatzeak, eta orduko bertze sakramenduek etzuten berek bere indarrez, eta berthutez garaziarik emaiten"), CatLan ("Nola igaran zen Zeruetara? Bere berthutez"); x- ren kariaz 22: Ax 2 ("Gure lehenbiziko aitaren bekhatua dela kausa, harengatik, haren kariaz, guztiok gaude preso", "Bekhatu hura dela kausa, haren kariaz zarete, eta gara egitekotan, hura heldu zaiku geure gaiñera"), Hm ("Iainko ona, [...] iguzu othoi haren ama Birjina Mariaren kariaz sekulako bizitzearen bozkario perfeta, Kristo gure Iaunaren izenean"), ES 5 ("hala bere balentasunaren, eta kuraja suharraren kariaz, nola izpirituko habilezia miragarriaz", "Eskualdunak famatuak dira bere agudeziaren eta leialtasunaren kariaz", "... zeren zordun bainaiz hekien alderat, hekien semeen eskoletan Musatik ergorainokoan ene gaztetasunean errezibitu tudan eskola, eta hazkuntza onen kariaz", "Baldin Obidiok bizi zelarikan merezitu bazuen jentilen artean kopla ergel batzuen kariaz goza zezan jakintasunaren loria", "Bi arrozoinez daritzat herri huni hain izen hautua eman ahal izatu ziotela. Behinik behin bere paraia, eta situazino arraia, eta arinaren kariaz"), Dv 7 ("zure kariaz, egun batez, ardiets dezadantzat dohatsuen zoriona", "oraindinoko gaizkiak zure Pasione eta heriotzearen kariaz barkha dizkidatzu", "zure ontasun handiaren kariaz, osa eta bethe bedi", "Hunen kariaz, nere bekhatuen barkhamendua zure Aitari galda diozozu", "Jesus, zure Seme guziz saindu, guziz benedikatuaren izenean, haren heriotze dorphearen kariaz, hari dagokozun amore samurraz, nere hoben guzien barkhamenduaren eske heldu natzaitzu", "Zure semearen kariaz entzun nezazu", "bere burutarik goaten balitz ere, etxe hobea atzeman bailezake, bere omen onaren kariaz"), Ir YKBiz 5 ("Orrela gaizpidea artzen zuten aren kariaz", "Bere emaztea utzi ta beste bat artzen duen edozeñek, ezkontza austen du aren kariaz", "badira zenbait eunuko, berak beren buruak olakotu dituztenak zeruko yaurgoaren kariaz", "Gaur guziok gaizpide artuko duzue nere kariaz, idatzia baitago: Yoko dut artzaia, eta artaldeko ardi guziak banatuko dira", "Guziok zure kariaz gaizpide artzen badute ere, nik eztut sekula gaizpiderik artuko"), Zait Sof ("Orien kariaz etxetik igeska ba zabiltz..."), MEIG ("hurbiltasunaren kariaz"); x- ren kariez 1, ES ("Orai nahi nuke mintzatu Laburdi, edo Lau-Urdi ene herriaz, [...] eta bere merezimenduen kariez erregenganik ardietsi izatu tuen libertate, eta garazia bereziez"); x- ren kariz 1, Zait Sof ("Oien kariz bildur nauzute").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

x- ren bert(h)utez (eta birtutez) 10: Ip ("Espiritu-Saintiaren photeriaren berthutez"), CatJauf ("Barkha zadazu Jesu-Cristoren merezimenduen berthutez"), CristDotriñea 1920 ("ez gizonaren bidez, ezpada Espiritu Santuaren bitartez ta birtutez"), Iratz 3 ("... gure Jauna baitan, zoin konzebitu baitzen Izpiritu-Sainduaren bertutez", "Jesu-Kristoren merezimenduen bertutez", "Barka zadazu Jesu-Kristoren merezimenduen bertutez"), Leon 2 (adib., "... gure Jauna baitan; zoin kontzebitu baitzen Izpiritu-Sainduaren bertutez"), I. Segurola ("lan hori neurtitzetan ondu behar duenik ez du, dakidala, inon esaten; esaten duena da zein gaik osatzen duten, eta, harrigarriro, gai horiek gero solasaldietan barrena tratatuko diren ber-berak dira, hots, kristau herri lurtarra eta ez-lurtarra, "mundu ikus-eziñ oiekin dugun artu-emana"-ren bertutez"), J. Berruezori omenaldia ("Horretarako dei egindako lehiaketa baten bertutez, Tolosako Artxibo Probintzialeko Artxibari-kargurako izendatu zuen Diputazioko Plenoaren 1954eko urriaren 11ko akordioz"); x- ren kariaz 17: K. Altonaga ("moluskuen zeloma oso urria da, eta, horren kariaz, aintzira, altzo eta odolodiz beteriko ehun laxo eta astina garatu dute moluskuek, desafio adaptatibo hau gainditzeko"), SEIE ("1914. urteko Mundu Gerran, europar zenbait errege erreinurik gabe geratu zen; gerraren kariaz, beste anitz, guztiz aberastu zen"), J.A. Arrieta ("Hutsaren hurrengoak: laberintoan barrena ekin eta birrekindako inkurtsio orohar porrot eginen kariaz han-hemenka jasotako ikergai-ezpalak"), F. Juaristi ("Badago idatzita ez dagoen lege bat eta horren kariaz gizona emakumeari jarraitu behar zaio zerbait edo norbaitek bereizten dituen arte"), KultUrtekaria 1989 ("Denborak iragan ahala somatzen da D eredua, [...] B eredu antzeko zerbaitera doala bilakatzen hizkuntza bakoitzean zenbait egoera bitxiren kariaz"), U. Larramendi ("Díez de Salazar irakaslea, gaur egun, bere [...] estudioa lantzen ari da, benetan meritu handiko ahaleginarekin, Hiribilduaren mendemugako ospakizunen kariaz"), BiMailMorfol ("Honen kariaz, [...] tresna morfologikoek ez dute ia batere atentziorik erakarri"), Bitez ("... Mariano Daranas, zeinak ekitaldiaren kronika bat idazten bait du bere egunkariarentzat, baita beronen kariaz Bienaberen erakusketak Espainian Frantzian baino oihartzun handiagoa lortzen ere"), UnescoAlb 1992 ("Baliabide berrigarriak gehiegi ustiatzea, berez txarra izanik, larriagotu egiten da hazkunde demografikoaren kariaz"), Lasa ("Gizonari berezko zaio imitatzea eta baita erritmoa eta harmonia, eta horren kariaz oso iaioa ez dena denboraren poderioz ailegatzen da maisu izatera, eta azkenik horrela jaiotzen da poesia"), J. Garzia ("Eskaileren espiral makurrak mailaz mailako halako zorabio astun goranzko batean murgiltzen du, eta zutabe-arteetatik han gero eta beherago ikusten duenak maketa baten itxura gorago eta zurrunagoa hartzen du, dekoratu baten antza bete-betea; edo, belardi errektangular berdin-berdinaren kariaz, futbol zelai batena, zeinean [...] jokatu faltaz, perretxiko zuri erraldoi batzuk hazi baitira"), J.C. Larronde ("Francori egin zioten azkeneko jokoaz harro zegoen [...], José María de Leizaola lehendakaria muga iragan eta Bilbon eta Gernikan izan zenean 1974ko Aberri Egunaren kariaz"), Barojatarrak ("Aviranetaren bidaia bat kontatzen da liburu horretan, Gibraltar-etik Alejandriara eta handik Turkiara egin zuena, bertan lord Byron-en aginduetara jartzeko eta, Grezia-Turkia arteko gerraren kariaz, greziarzaleen alde egiteko"), B. Urkizu ("Katalanezko komunikabideek, ohiz kanpoko egoeren kariaz, beti katalana erabiltzeko konsignari jarraitu diote"), J.A. Sagastizabal ("mukizutu: Sudurretik ateratakoaren handi eta berdearen kariaz, ingurukoak beldurtu"), J. Urrujulegi ("Aurrez hitz eginaren kariaz, abenidako café Madriden hasi nintzen lanean, kamarero, edo hobeto esanda, kamareroen pintxe"), J. Kortazar ("izanaren kariaz jabetzea / izanean kokatzea / dena itsumustuan eta trumilka bikain eta zabal / gozo eta mazal").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

x- ren kariaz : DFrec 1 ("horren kariaz eta berriro hori eskuratzeko hauzakideek montatu dute...), HiztEn-LurE (dela eta, dela kausa), Euskalterm 1 (fidantzamenduaren kariaz erantzun, fidantzamenduagatik erantzun sinonimoarekin: responder por virtud de afianzamiento) // Ez dugu aurkitu ap. AB38, AB50. x- ren bertutez modukorik ez dugu aurkitu.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

x- ren kariaz : EuskHizt (G. g. er.), HiruMila (edo karietara: "posposizio bezala erabili ohi dira", a causa de, por motivo de; eta -(r)en kariz: por causa de, en razón de), ElhHizt (-en kariaz: a causa de, motivo de), EskolaHE (-en kariaz: dela eta, dela kausa; dagokion sintagma mugatua delarik), XarHizt (edo karietara: à cause de), DRA (a causa de, por, por causa de), PMuj DVC (-en kariz: a causa de); x- ren bertutez : HiruMila (adib.; "beroaren indarrez eta bertutez giltzurruneko mina moteldu zait"), ElhHizt (-en bertutez: en virtud de, por fuerza de) // Ez dugu aurkitu ap. Lur EG/CE eta EF/FE, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF.

Erdara/euskara hiztegietako datuak

Erdal en virtud de / en vertu de formen ordainak: bertutez : XarHizt, HaizeG FB, T-L LBF (berthutez); betez : ElhHizt (-a betez); egitez : PMuj DCV (-ren egitez); eraginez : Casve FE, PMuj DCV; indarrez : HiruMila (-ren indarrez), Casve FE (indarraz), HaizeG FB, T-L LBF (eta indarraz), PMuj DCV; jarraiki : ElhHizt (-i jarraiki); kariaz : XarHizt, HaizeG FB, T-L LBF; ondorioz : HiruMila (-ren ondorioz), Casve FE; opützez : Casve FE // Ez dugu aurkitu ap. Lur EG/CE eta EF/FE.

Zerrenda osagarriak

HezkAdmin: en virtud de.

Forma onartzeko eragozpenak aipatu ditu lantaldeak

baztertuxea dirudi eta, besteak beste, x-ren kariaz modukoek ordezkatua.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Forma arautuaren azalpenaz oharra

adib. bat erantsiz: Besteren bizkar bizitze hori, ai zeinen gauza ona den!

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: langilearen bizkarretik mantentzen dira alferrak.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: bost urteren buruan.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: ESANEAN. (Tras gen.). a) A decir de, según. v. ESANETIK (b), ESANEZ. Munduko andi guztien alizatia berunezkua da, Santubaren [San Juan Krisostomoren] esanian. fB Ic III 294. Oien esanean, aur bizia biena zan, eta illa iñorena ez. Lard 210. Mutuaren esanian / alkarri elduta gelditu ziran. Tx B I 250. b) A las órdenes de, obedeciendo a. v. ESANEKO, ESANERA. Agintarijak eskubide andija daukee luurraren gainian. [...] Euren esanian dago mundu guztia. fB Ic III 293. Jartzen bagera / garbi beran esanian / estimaziyo ona izango degu. Xe 323 (v. tbn. esanean jarri en Uzt Noiz 76). Jaunaren esanean ibiltzeko gogo ona. Inza Azalp 144. Nai dogu bixi Jesus ta Amaren / eta zure esanian. Enb 82. Eba: [...] izango zara / nere menpeko gizona. / Adan: zure esanian igaro neikez / bizitzako ordu latzak. BEnb NereA 165s. Basoan ikatz ta egur egiten / jarduten giñan lanean, / olan denpora emoten gendun / danok aitan esanean. FEtxeb 13. Siguiendo el consejo de. Onen esanean etorri naiz zuregana. Alkain 87

(-en) esanean 387: Aizu (“Gaur Chomskyk, bere esanean, berriro linguistika kartesiarrera itzuli nahi du, filosofia klasikoaren ikuspuntura”), Elhuyar 352 (“Moraren esanean, oso litekeena da superpopulazioa agenda zientifikotik kanpo egotea, neurri batean, jendeak gaiaz gutxi dakielako eta ez duelako interes handirik”), HABE (“Agintariaren esanean dagoen armada”), Berria 25 (“MD hegazkinek hegan jarraitzen dutenez, gertatu zena argitzea «mundu osoko abiazioari interesatzen zaio», Rubalcabaren esanean”), EiTB (“Adituen esanean, kutsadurak eragin du ugaritze hori, itsasoko uretan pilatu den nitrato eta fosforo ugariak”), Jakin (“Kronistaren esanean: «Erabaki konkretuetara iristeko amorru bizi bat nabari zan Oñatiko billeran parte hartu zuten oroen baitan”), Argia 2 (“Eraikina XIII. mendearen bukaerakoa da eta, adituen esanean, Gasteizko Elizbarrutiaren eraikin erromaniko ederrenetakoa da”), Erlea (“Piarres Lafitteren esanean”), DiarioVasco 2 (“Lan nahiko autobiografikoa da, baina ‘iruzurtia’ ere bai, idazlearen esanean”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

(-en) esanean 22: Berria 5 (“Pozik gehien ematen duena, Zizeronen esanean; plazerik handiena ematen duena, edonor asebete dezakeena”), Joxe Azurmendi 9 (“Caldera-ren esanean, hori izan ei zen Böhl de Faber-en porrotaren arrazoia ere”), Filosofiako gida 3 (“Izkribu hau da, Marxen esanean, "Hegelen filosofiaren benetako sorgunea eta sekretua”), Urtzi Urrutikoetxea (“Ez ei zen pentsatu behar, bere esanean, edo etengabe pentsatu ahal eta behar zen”), Jenaro Garate (“Arrazoimenak egiten du gizakia gizaki; nolabait arrazoimenean edo arrazoimenaren azpian datzan legeak gidatzen du gizakiaren eginbeharra, Aristotelesen esanean 'arrazoimen zuzenak'”), Fernando Rey (“Ordu arte inork ez zuen behin ere ikusi pashak bere esanean atzera eginik”), Jesus Mari Mendizabal (“Eskolara bidean, Grandchamps-eko lorezaina zela jakin nuen, bueno... "erregidorea" beraren esanean”), Patxi Ezkiaga (“Hala ere, beren esanean gelditu ziren dastakari famatu bi haiek”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia eta azpisarrera gisa jasotzekoa -en esanetan forman.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa esan sarreran.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

esanera a) iz. 8 aldiz ageri da (ik. OEH argitaratuko oharrak s.u. esaera): B 1 (fB Olg: "esanera galdubak"), G 7 (Inza Azalp 4: "bazan esanera bat sinismeneko edo fedeko gauzetarako", "Ba-da otoitz bat, itzez laburra, baño ontasunez guztiz aberatsa, esanera erraza duna ta guztiz ondargabea esan nai duanaz"; Zait Plat 3: "Dantzari-taldea bezain biribil eta bipil begitantzen zitzaizkien itz eta esanera egokiak", "esanera sakonak"); b) esapideetakoak dira: -(r)en esanera 78: B 19 (Añ 3, fB, CatLlo, Ag 3, Erkiag 10, Akes Ipiña); G 49 (Arr May 2, Bv AsL 3, Lard 17, Or 4, SMitx Aranz 9, Inza Azalp 2, Lab EEguna 2, Vill Jaink 4, Ibiñ Virgil, NEtx 4, Zait Plat); EB 10 (Mde HaurB, MEIG 9); -k esanera 2: Or Eus: "amonak esanera doaz etxez-etxe", "ark esanera jakin nai baduzu"; - ø esanera 4: SMitx Aranz: "Esanera dago Euskal-Edestia"; Or Aitork: "Apezpikuaren debekuz zala iakin zuneko, esanera iarri zan"; NEtx Antz: "Emaztea bereala jarri zitzaion esanera"; MEIG: "Tresna miragarri hura esanera zeukan beti"; -(r)en esanetara 71: G 69 (EusJok, Inza Azalp 3, KIkG 4, ArgiDL 2, Zait Sof 35, MAtx Gazt, Vill Jaink, Berron Kijote, Etxde JJ 11, Ibiñ Virgil, NEtx 8, F. Labayen in Munita), EB 2 (Arti Ipuin, Osk Kurl).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

esanera a) iz. 5 aldiz jaso da: Inza 3 ("Zuketazko esanera baño aberatsagoa da alde askotan iketazkoa ta obeki ere dakite", "Naparroan sumatu dittuen euskeraren aldaketa guziak zuketako esaneran", "esanerarik pollitenak gure erritarren ezpañetan arkitzen dirala dakigunak"); Jesusek 1986 ("Berri onaren irakurraldia #mdash# lasai eta garbi, gertarizko esaneran)"; PPer ("apirilako larrosa baino ederragoa eta antzeko esaneratan"); b) -(r)en esanera esapidea behin: EB (Elhuyar); -(r)en esanetara esapidea 45 aldiz: B 6 (Ibarg Geroko, J.M. Kortazar 5), G 13 (J.A. Ugarte, Zait 8, Jaukol Ipui, Etxde, A. Arrinda, Uxola), EB 26 (R. Manjon, P. Sastre, Zipristin/6, Anai elkarte bat, UZEI, J.M. Arrieta, JMMuj, SEIE, M. Ugalde, I. Mendiguren, J.M. Sarasola, F. Ibargutxi, Etxde, EHAA 1982, J. Agirre, J. Arostegi, Eguna 1990, Hemen 1998, J. Lezamiz, Eutsi/1, HizkLiter, R. Gomez, Txiliku, I. Irazabalbeitia, MAtx, Tx. Garmendia).

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

esanera : AB38 2 (hauetan 'a la orden', 'dictado' eta esanera idatzi 'escribir el dictado' bana), Euskalterm 1 (esanera egon); -(r)en esanera : Euskalterm 3; esanetara : AB38 2 (esanetara jarri 'ponerse a las órdenes'), AB50 2 ('a las órdenes'); -(r)en esanetara : Euskalterm 1 // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, HiztEn, LurE.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

esanera : HiruMila (esanera idatzi 'escribir al dictado'), DRA (1 'ejemplo, sentencia' 2 esanera etorri 'condescender'), PMuj DVC (al dictado); -(r)en esanera : EuskHizt (1 -(r)en agindura, zerbitzura 2 -(r)i obedituz, -(e)k esana eginaz); -(r)en esanetara : EuskHizt (-(r)en agindura) // Ez dugu aurkitu ap. ElhHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Dagoen moduan uztekoa da; baina oharra kendu (ik. -en esanetara azpisarrera) eta adibide gehiago erantsi zein aditzekin erabili ohi den erakusteko (ari izan, oharrean zetorrena, falta da). (2021-11-23).

Atzizkien araberako erabakiak

-ra: -(ta)ra.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

esan 2 sarrerari dagokion azpisarrera.

Erabilera-oharrak

x-ren esane(ta)ra (egon, ipini, ari izan, etab.) gisa erabilia (tradizioan paretsu dabiltza esanera/esanetara formak; gaur, berriz, esanetara gailendu da).

OEHko datuak [laburduren azalpena]

a) '-(r)en agindura, zerbitzura (egon, etab.)' adieran G 5 aldiz ageri da esanetan (aurretik genitiboa duela): Inza Azalp: "gogora jartzen gatzaizkiola ta arren esanetan nai dugula izan orain eta beti"; Uzt 2: "Aitaren esanetan oso zuzen zabilz, bañan gu itxasuan penaturik gabilz", "jaun orretxen esanetan zuzen ibiltzen bada Segura, zenbat animak juan bear ote du erri ontatik zerura?" (bitan aipatua); NEtx 2: "aren ondoren joan zan erriak, gazteak bezelaxe ikusi zuan agerpen zoragarria, ta arrazkero guztiok berotu giñan aren esanetan", "Zure esanetan beti lotua dukezu, izango dezu, zure mirabe zintzo"); b) '-k dioenez' adieran ez dugu aurkitu.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

esanetan (aurretik genitiboa duela) a) '-(r)en agindura, zerbitzura (egon, etab.)' adieran G 1 (R. Galdos: "bere almen osoa / egiz ta benetan / beti-betikotuz / zeon esanetan"); b) '-k dioenez' adieran 62: B 6 (Zubk 5, adib.: "Simons doktorraren esanetan, Ramapithecus ori gizonkia zan eta bere ustez gizonaren izatearen antzik geien eukan izakirik zarrena", "Batzuen esanetan, bakartadearen ezaupidea umetatik dator"; J. Artaraz: "Jose Angel Garcia de Cortazar-en esanetan..."), EB 55 (horietan 35 egunkarietan: Egin 1986-1993 arteko 10; Eguna 1989 eta 1990 3; Hemen 1988; Egunk 1990- 1993 arteko 20; DNoticias 1994; Larrun 1990; J. Lekuona; J.M. Torrealdai; M. Iturbe; Amatiño; J.A. Arrieta 2; X. Letona; SM; J.C. Etxebeste; K. Olaetxea; I. Unzurrunzaga; J.M. Irigoien 2; P. Elizegi, A. Iban; E. Otamendi; AdminEusk 1994 3), EgAs 1 (El Día 1934) // Beste testuinguru batzuk: M. Iturbe: "Hengel-en esanetan ez dirudi gezurra denik, herriko zuzendarien artean bizi-bizirik zegoen iraultza-suaren giroaz garbi jabetuz eta giro haren aurka egin zuela Jesusek etsaiak maitatzeko eta beraiei barkatzeko deia"; J.A. Arrieta: "adituen esanetan, Galileoren ondorengo astronomi aurrerapenik haundiena izan daiteke"; X. Letona: "Une historiko hura bizi izan zutenen esanetan 'ez beldur barik, herriko alderdi tradizionalistetatik boikot ekintzaren bat espero bait genuen'"; I. Unzurrunzaga: "Botak kendu gabe, bera nire zai zegoen oheraino osto hezearen usaina ekartzen nion, atsegina bere esanetan".

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

Ez dugu aurkitu ohiko iturrietan (DFrec, AB38, AB50, HiztEn, LurE, Euskalterm).

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

esanetan : ElhHizt '(andar, estar...) al sevicio, a las órdenes de' // Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, HiruMila, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF, DRA, PMuj DVC.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: -

Eratorri-konposatu zuzena da, baina zalantzak daude hiztegian jasotzeaz

berria da x-ren esanetan esapide 'x-k dioenez' adierakoa, baina aski hedatua, batez ere kazetaritzan.

Atzizkien araberako erabakiak

-n: -etan.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

esan 2 sarrerari dagokion azpisarrera.

Adibide argigarriak, testuinguru egokiak

bozeramailearen esanetan ('bozeramaileak esan duenez').

OEH: ESANEZ (Tras gen.). Según, al decir de. Jeremias profeta santubaren esanez [...]. Mg CO 284. Arnoldo zan, apezpikoaren esanez, [...] eskubide andikoa. Ag AL 53. Zaarren esanez zeinbat bidar ez ete ziran etxeratzen gorputzeko atzealdeak [...] baltziturik. Erkiag Arran 78. Simonidaren eta zure esanez, lapurreta besterik ezta zuzenbidea. Zait Plat 95. Gauza guztiak on baten atzetik omen dabiltza aien [Platon eta Aristotelesen] esanez. Vill Jaink 152

Adiera horretako esanez forma 3 aldiz: Deia (“Gutxi balitz, 93 urte egitear dagola eta oraindik, haren esanez, "...bizitza eta an-tzerkiarekin harreman estua duen edozelako ekimenetan eten gabe ari dela..." ezagutzeko eta berba lagun izateko irrika bizia sortu zuen nigan”), Berria (“Lopez lehendakariak hori pentsatuko zuen Ibarretxeren esanez”), EiTB (“Enric Pujades El Sol jaialdiko zuzendariaren esanez, pozik daude hartutako erabakiaz”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

esanez : Berria (“Gazte erakundearen esanez, «Euskal Herriak dituen aukera eta tresnak Euskal Herriaren defentsa egiteko erabili beharrean, gazte antolakuntzaren aurka, eskubideen aldeko borroka debekatzeko eta bortizki zigortzeko erabiltzen dituela»”), Elizen arteko Biblia (“"Guretakoren batzuek, guk agindu gabe, beren esanez kezkatu eta nahastu zaituztela jakin dugu”), Bego Montorio (“Alabaina, erabakia hartu aurretik, ez zituen eskuratu Ramirestarren egoerari eta egonkortasunari buruzko beharrezko argibide zehatzak, eta fidatu egin zen jendearen esanez, Ramires sendoa da, Ramires indartsua da, Ramiresek baditu kapitala eta kreditua, eta abar, bai eta Ramirestarren hantusteaz, benetan herrian nor balira bezala jokatzen baitzuten, Gremio Clubeko jokaldietan dirutza handiak arriskatzeaz gain etengabe eskaintzen baitzituzten oturuntzak etxean”), Patxi Ezkiaga (“Nire Jaun - Santxok erantzun - oso pozik egingo dut horixe, baldin eta nire esanez haserretzen ez bada berori: egia, niregana biltzekoan zekarren soinekoaz besterik gabe, bere larru gorrian nahi baitu berorrek”), Xanti Iruretagoiena (“Oraindik ere garratzagoa azaldu omen zen, Vasariren esanez, Michelangelok Vitruvioren aurka egindako kritikan”), Txiliku (“Jean Laffitte zahartu honen aldeko historiagileen esanez, gure Manexek pertsonalki ezagutu zituen Marx eta Engels, Bruselara egindako bidaia batean; baita bere dirutik ordainduta haien idazlan baten argitalpena egin ere Estatu Batuetan”)…

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia eta azpisarrera gisa jasotzekoa, -en esanez forman.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa esan sarreran

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: -en gain: bere gain hartu zuen lana.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: '-i buruz'.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: postpos.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: postpos.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: postpos.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

OEHko datuak [laburduren azalpena]

gomendio II (Tema nudo usado como posposición, tras gen.). A cargo (de). v. GOMENDIOAN. * Zaldia, hantxet, aintzineko on baten gomendio utzirik. Lf Murtuts 42. Gizon batek baditik bortz mila ardi zuen gomendio. Larz Iru 74. Arta hori uzten dut gazten gomendio. Xa Odol 111. Oletako kapera xoragarria da ere donoztiritar apezaren obra haundia, Mixel Garikoitz hain maite zuenaren gomendio utzia. Larre ArtzainE 244.

LB: gomendio utzi 3; EPG: gomendio utzi 5, gomendio egon 1; ETC: gomendio utzi 27, gomendio egon 10.

-en gomendio (utzi, egon eta kideko aditzekin). -en ardurapean edo babespean. Ehun ardi uzten ditut zure gomendio. [s.u. gomendio]

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Oharra kendu eta adibide gehiago gehitu zein aditzekin erabili ohi den erakusteko (oharrean aipatzen den egon falta da). (2021-11-23).

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: KARGUKO (SP). (Precedido de gen.). Que está a cargo (de); subordinado. "Ene kargukoa da, il est en ma charge" SP. Cf. karguko. v. supra (II, 1), KARGURA, KARGUAN, KARGUZ. Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de Ziburu, Axular y Haraneder, y al Sur en Guerrico, J.J. Moguel y EusJok. Bere karguko dituen jendei, Ebanjelioan dion dotrina [aditzera eman]. Ber Trat 56r (v. tbn. 126v). Orhoit zaite / ene kargukoenez, / ume sehi berze ene / gomendiokoenez. EZ Eliç 53s. [Aingiru begirailleak] edukitzen duela bere kargukoaz kontu. Ax 557 (V 356; 276 (V 184) bere kargukoen kontra). Izan zaite beraz arthatsu eta erne, Philotea, zure karguko ditutzun egiteko guzietan. He Phil 243s (SP 241 karguan ditutzun egiteko guzietan). Ebaki behar ditugu [...] gure karguko ditugunen bizioak. Ib. 233 (SP 231 gure karguan dadutzagunen bizioak). Superiorék ta kargudúnek dute obligázio erakustekó beren kargukoéi. LE in BOEanm 70. Beirátzea Aingiru edér edérra [...] nondik ibilikodén óngi bere kargúko pobregúra. LE JMSB 412. Bada beste pekatu motarik gure kontuko edo karguko danik? Gco II 6. Guraso eskarmentaubak [...] iges eragiñ biar deutsee euretatik seme, ta bere kargukuei. JJMg BasEsc 14. Kuidado gabe segitu nuben nere karguko lanetan. EusJok II 58 (Sin que le preceda gen.) "Kargukoen kontra, contre ceux qu'on a en charge" SP

Ez dugu aurkitu OEHko adierako karguko formarik.

Beste (edozein) iturritako erabilerak

karguko 9: Herria 5 (“Joanes Paulo Aita Sainduaketa Elizak Buruzagi lehenaren karguko 25 garren urteburua ospatu dute Erroman eta mundu guzian ere bai gisa batez”), Berria (“Baina ez dugu uste bere karguko gizon batek izan beharreko jarrera izan duenik”), Asisko Frantzizko (“Bien bitartean, ustekabeko arazo bat sortzen da, eta Aita santua, bere karguko eginbide utziezin batengatik, Perugiara joan beharrean gertatzen da”), Xipri Arbelbide 2 (“Aita sainduak balu libertate hori bere karguko egitekoetan, ez luke batere erregetasun beharrik, eta ahobe baizik ez laiteke”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazpen egokia eta azpisarrera gisa jasotzea -en karguko forman.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa kargu sarreran.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: KARGURA (H). (Precedido de gen.). a) A cargo (de), al cuidado (de). "Soin d'une chose. Ene kargura dago, j'en ai [le soin], c'est à ma charge" H. Cf. supra (II, 1), KARGUKO, KARGUAN, KARGUZ. Kristoren odola zuen eskuetan ta zuen kargura dago. Cb Eg II 6. Berarén piedádes orrén kargurá nago ní: árgi ta kida benáza. LE Ong 93v (133v bere kargurá nauka ní). [Jesus-Kristok] euren kargura larga zituban arimak. Mg CO 29. Ze tesoru andija geldituten dan gure kargura. JJMg BasEsc 23. Soldado guztion alimentua, ostatua eta libersioa zuen kargura korrituko da. Arti Tobera 265b) Acusando (a), pidiendo cuentas (a). Apaiz jaun ori len asia da / alkatiaren kargura, / konfesatzera beregana ez ta / orrek dadukan ardura! Uzt Noiz 44.

kargura : Deia (“Orain arte Udalak mota honetako 532 laguntza eman ditu, Eusko Jaurlaritzak emandako 498.493 euroen eta Udalak berak azaroaren hasieran emandako 150.000 euroen kargura”), Consumer 7 (“Familiaren kargura bizi diren 18 urte arteko seme-alabengatik“), Berria (“Etxola artean bizi eta hezi behar izan du anaien kargura”), EiTB (“Gaur Gobernuak onartutako partida Diruzaintzako soberakinen kargura doan kreditu orokorra gehituko da”), Eusko Legebiltzarra (“Orobat, bi diru-laguntza izendatuko dizkie Legebiltzarreko aurrekontuaren kargura, bata finkoa eta berdina talde bakoitzarentzat, eta bestea aldakorra, talde bakoitzak duen kide kopuruaren araberakoa”), Argia (“Ezkondutakoen kasuan, kide batek bestea bere kargura baldin badu, kobratzeko gutxienekoa areagotu dezake”), Laneki (“beren kargura seme-alabarik ez duten bikoteak”), Nafarroako parlamentua, DiarioVasco.

Beste (edozein) iturritako erabilerak

kargura 43: Berria 4 (“Hiru etxebizitzatan sartu dituzte inoren kargura ez zeudelako Foru Aldundiaren ardurapean utzitako 21 adingabeko atzerritar horiek”), Asisko Frantzizko 2 (“Baina halako batean aitak eta amak beren kumeak aurkeztu zizkieten anaiei, hauen kontura haziak baitziren, eta, kumeak haien kargura utziz, ez ziren gehiago agertu”), Iñaki Iñurrieta (“naturak zeinu nabarmenez markatu duelako emakumeen infideltasuna, emaztearen adulteriozko haurrak senarrarenak izatera eta senarraren kargura pasatzeaz gainera”), Irene Aldasoro (“Lan handia zuen etxea gobernatzen eta beraren kargura geratu ziren bi haurrak eskolara jarraituki joan zitezen eta otorduak jarraituki egin zitzaten arduratzen”), Ramon Saizarbitoria (“Bakarrik geratzen ginenetan - oso sarritan gertatzen ez zen gauza, Florak ez zuelako nire kargura utzi nahi -, proba egiten nion aparatua itzaliz, eta pantaila hutsari begira jarraitzen zuen ezer esan gabe, piztuta egongo balitz bezala”), Koro Navarro (“Areago, nahiz eta L'Etoilek baiesten zuen gastu publikoen kargura lurperatu zela bigarrenez gorpua”), Juan Garzia (“Commendatoreak azaldu zidan ezen lantegiko jardunbidea, eta bereziki nire kargura utzi asmo zuen arazoa, arreta osoz babestu behar zirela industri barrandari posibleetatik”).

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: - / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Eratorri hiztegi-sarrerarik ez dagokiona

-ra osaerako librea.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazpen egokia eta azpisarrera gisa jasotzea komeni da -en kargura forman.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa kargu sarreran.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: Jas.

[kari] -en kariaz adb. Ipar. edo Jas. Dela eta, dela kausa. Haren kariaz: hura dela eta. Zure kariaz: zu zarela eta. Zure kariaz: zu zarela eta. Gaur guztiok gaizpide hartuko duzue nire kariaz. Ahaide hurbilekiko tratua ez da beti lagungarri izaten, hurbiltasunaren kariaz, kaltegarri baizik.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Zerrenda osagarriak

HezkAdmin: con cargo a.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

kontu sarrerari dagokion azpisarrera.

Adibide argigarriak, testuinguru egokiak

jendearen kontura barre egingo dugu; bazkaria norberaren kontura izango da.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: Ipar.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: etsaien mendean erori zen.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

1 '-rantz, -ganantz': nik ez dakit jendea zeri buruz doan. 2 '-z, -en gainean': nahikoa hitz egin dugu gai honi buruz.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: -i esker: bizi banaiz, zuri esker bizi naiz.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: Ipar.

Euskaltzaindiaren Arauak

postpos. (-an barna #mdash#mendian barna#mdash# hedatuagoa da -tik barna #mdash#menditik barna#mdash# baino)

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: postpos.: elkarrekin zebiltzan Galilean gaindi.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: kalean zehar doaz.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: AS / EuskHizt: AS: azalpen berritua / HiztEn: - / LurE: AS / ElhHizt: - / EskolaHE: AS

Esapideei dagokien sistematika

aldatu: -ra.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

aldatu sarrerari dagokion azpisarrera.

Forma baten adiera(k)

1 du ad. -ra eraman, ekarri. 2 da ad. bizitzera joan, egoitza aldatu.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: -TIK HASI ETA, -TIK HASITA (En sentido espacial y temporal). Desde ... (hasta), empezando por ... (hasta). Cf. SP Phil 24: hasten zarela arrazoinaz baliatu zarenetik oren hunetaraino, INav 117: segidan dire Ternuako zundak hasten zarela Sen Tierretarik eta Cap de Grateraiñokoak. Tr. Atestiguado sobre todo en textos meridionales. Al Norte se documenta al menos en Axular, INav, Haraneder, M. Elissamburu y Xalbador. v. -TIK HASIRIK, -TIK HASTE (s.v. haste). Borzgarren kapituloa, zer egin bear duen Meza enzuten duenak Ebanjeliotik asi eta prefazioraño. Ber Trat 52v. Ezen Lurretik hasi eta zeruraiño, [...] pena horietan egon zaretenean. Ax 604 (V 388). Hobe da beraz erratea eztela porturik Chateusik hasi eta Boateuserainoko artean. INav 113. Bear deb egin leenena gazki konfesatu zanetik asi, eta aizkeneraño. OA 131. Deit zatzitzu langilleak eta emozute jornala, hasi azkenekoetarik eta lehenbizikotaraiño. He Mt 20, 8 (v. tbn. la misma construcción en Echn, Leon, Ol , Ker, IBk e IBe). Bere amaren sabeletik asi ta orain arte guzian gizon santua. Mb IArg I 70. Egitea kruze bat eskubiko bi biatzes, asi bekoskiti eta petxoetareño. CatUt 34. Jainkoak bere Elizari, edo Adanengandik asi ta oraindañoko fededun guzien batze edo batzarreari agertu diona. Ub 122. Zenbat komunio gaizto egin dira Judasegandik asi ta onarañokoan? Mg CC 244. Burutik asi ta oñetaraño zauri bat egiña dago guzia. AA I 520. Ondarribiako Iger-en muturretik asi eta Ondarroarañoko mugapean. Izt C 33. Zeñak ematen deban Epaillatik asi eta Agor-illa bitarteko sei illabeteetan ur garbi ona iori. Ib. 78. (s. XX) Epailletik asi ta Azaroraño. Ag G 6. Ule zapa baltz sarratu bategaz estalduta kokotetik asi ta begijen ur-urreraño. Kk Ab I 31. Asi burutik ta orporaño liraña. EusJok 33. Bakoitzari berea ez zaio ukatu bear-eta, lendabizikotik asi ta 11-garrenerañoko ateraldiak beste batek idatzi ta eratuak dirala esango det. Muj PAm 12. Erromeriya txarrik / eztago munduan, / Oiartzundik asita / Epel-errekara. Tx B 157. Crautik asita Arlesko mugaraño. Or Mi 55. Azkenetatik asi ta lenengotaraño. Ir YKBiz 354. Ta Yesus txikitatik asi eta Galilean bizi izan baitzan, argatik gizonez Heroderen mendekoa zan. Ib. 487. Goien-paleolitoskotik asi eta gaurdaño Euskalerrian euskaldunak bizi izan dirana uste dezakegu beraz. JMB ELG 25. Zerutik asi ta inpernura bitartean, beti degu emakumeren bat maixeatzen edo errezatzen. NEtx LBB 169 v. tbn. Cb EBO 4s (asi ta). A BeinB 56 (asi ta). Itz Azald 142 (asi eta). CatUlz 45 (asi eta). A Ardi 23 (asita). Inza Azalp 17 (asi ta). JAIraz Bizia 84 (asi ta). Bilbao IpuiB 237 (asi ta). Gand Elorri 56 (asi ta). Ibiñ Virgil 92 (asi eta). Berron Kijote 18 (asi eta). (has eta). Gure eskola hartan baditugu zazpi-zortzi urthetarik has-eta hamazazpi urthetarainoko haurrak. Prop 1893, 152. (Sin eta). Munduan hasi zeruko argizagietarik sorhotako lorerik mendrenerañokoan, guziak hiretzat misterioak dituk. Mih 39. Asi kopetatik bulerretaraño, ezkerreko soñetik eskuñekoraño. CatUlz 11. Asi Tala puntatik / Eskolaperaño / ezta aurkitzen besterik / tabernia baño. JanEd II 145. (Sin límite expreso). Segidan dire Calixtik hasi eta Lebantean diren arrutak. INav 6. Errezatu Aita gurea ganik asi ta buruz dakizuzan oraziño batzuk. Añ EL1 56. Erramu egunetik asita amabost egunen barrunbean komulgatu ditezela. AA III 523. Ta Cain zorigestokuaganik asita, denpora guztietan izan dira pekatarijak. fB Ic I 18. Ziaudezun baitare kan urruneala anitz emazte, zoinek segitu baitzien Jesusi Galilearik asita kuidatzeko aren asistenziaz. Samper Mt 27, 55 (Hual Galileatik). Goan deneko gau erditik asi ta deusere yan ta edan gabe egotea. Legaz 44. Jatorri-zugatza bestetara egingo balitz, norberagandik asi ta atzerantza. Kk Ab I 90.

def: [s.u. behe] behetik gora adb. Behetik hasi eta goraino; osoki. Horma honek, behetik gora, gizon baten neurria izango du. Arakatu zuten etxea behetik gora, kontuz, eta ez zuten ezer idoro. // [s.u. buru] burutik behera adb. Goitik beherantz; burutik hasi eta oinetaraino. Burutik behera jantzi behar den soinekoa. Burutik behera bustia agertu zen. // adib: [s.u. arte] arte guztian postpos. Arte, artean. Bere amaren sabeletik hasi eta orain arte guztian. Lana bukatu arte guztian kontuz aritzea. // bitarte 3 adb. Bitartean; tartean. Debatik hasi eta etxera bitarte. Gizonak gaztak egin bitarte, andreak babak egosi. Gela horretatik atea bitarte, ukuilua. Seiak bitarte ez dadila behintzat etor: seiak arte. // erranaldi iz. Esaldia. Enetzat, erretorika, solasaldiaren eraikuntza da: hitzetik hasi eta erranaldiaren sintaxi konplexuraino.

-tik hasi eta : Aizu (“Orain dela bost urte, Gasteizko Alde Zaharreko frontoia berritzeko elkartu ziren auzoko biztanle eta elkarteak; auzolanean egindako esperientzia izan da zaharberritzetik hasi eta eguneroko jarduneraino”), ElCorreo (“Oinetatik hasi eta gora janzten diren gizonezkoak izan behar duzue...»”, “Euskalkietatik hasi eta bakoitzaren etxe barruko jergatxoetaraino, idazlea pagotxaren jabe da”), Bizkaiko Batzar Nagusiak (“txikienetik hasi eta handienera, gehienez 10 minutuz”), Deustuko Unibertsitatea (“Interesatuari likidazio-egintza jakinarazi ezin dakiokeenean, Administrazioari ezin egotzi ahal zaizkion arrazoiak direla-eta, orduan agerraldien bidez jakinaraziko zaio. Ildo horretatik, bi ahalegin egin ondoren ezin bada egintza jakinarazi edo lehenengo ahaleginaren hartzailea ezezaguna bada egoitza horretan, iragarkia hilaren 5. eta 20. egunetan aldizkari ofizialean argitaratu behar da, interesatua Administrazioaren bulegoetan ager dadin, iragarkiaren argitalpenetik zenbatzen hasi eta hurrengo hamabost egunetan”), Elkar (“Nahiz eta inoiz ezetik hasi eta sekula ez berrirora heldu”), Deia (“Lamien ahots inguratzaileekin egindako kantu lasaienetik hasi eta Mari eta Gauekoren borroka irudikatzen duen abesti indartsu eta latzenera biltzen ditu diskoak, Zuberoa Aznarez-en ahots erregistro andanaz (eta ohi ez bezala euskaraz abestuz) gozatzeko aukera emanez”), Elhuyar (“Eta, harrezkero, esparru anitzetan aplikatu dira bere aurkikuntzak, fisikatik hasi eta finantzetaraino”), Consumer (“Benetan pertsonala litzatekeen ordenagailua, erabiltzaileak bidaietan gainean leramakeena, beharrizan elektroniko guztiak beteko lizkiokeena: eskutitza idaztetik hasi eta pelikula ikusteraino“)…

Beste (edozein) iturritako erabilerak

-tik hasi eta : Berria (“Gure asmoa target edo adin-multzo nahiko zabala hartzea izan da: bi edo hiru urtetik hasi eta 17ra bitarte”, “Patrika guztien neurriko salneurriak» daude azokan, Ordoñez Falcon Fundaziokoen arabera, 400 eurotik hasi eta 25.000.000 eurotara bitarteko obrak eros daitezke DFoton.”), Elizen arteko Biblia (“zedrozko oholez estali zituen tenplu barneko hormak, behetik hasi eta goiko habeetaraino, barne osoa zurez jantziz. Tenpluaren behea ziprez-oholez estali zuen”), Xanti Iruretagoiena (“Fra Giocondo, Cesare Cesariano edo Barbaro-Palladiorengandik hasi eta proposamen grafiko berrieneraino”), Josu Zabaleta (“Gaur egun badakigu etengabeko kodetze bat gertatzen dela erretinatik hasi eta kortexeraino, eta bereziki erretinako azken mailetako zelula batzuk beheragoko mailako zelula askori daudela lotuta, eta horietako bakoitzak ehunka edota milaka hartzaile irudikatzen dituela, horrenbestez, guztira”), Filosofiako gida (“Ezagutza horretan, Jainkoaren ideia gorenetik hasi eta behera, ideia guztiak nahitaez bata bestearekin dedukzio-sistema batean josita daude, bakoitzak doi-doi bere toki jakina duela: ideia bakoitzaren egia edo faltsutasuna - munduaren ispilu egokia izan ala ez -, dedukzioan dagokion toki zehatzean egoteak edo ez egiten du: ideia faltsuak ez du lekurik [...]”), Pello Zabala (“Hainbeste zabor eta zikin, erreketatik hasi eta ibaietatik segi, lurra eta itsasoa bera zenbat zikindu ditugun! Biztanle kopuru handiak pilatu diren eremu zikin-sortzaileotan, batik bat”), Asisko Frantzizko (“Horregatik, konbertsiotik hasi eta bere bizitza osoan Kristoren gurutzearen misterio aintzagarriez hornitua, azkenik, Serafin gorenaren eta Gurutziltzatu apalaren aurrean, jainkozko eta suzko ahalmenaz, agertu zitzaion irudiaren moldera erabat aldatua izan zen”), Patziku Perurena (“ETAtik hasi eta PPrainokoa baita, aspaldiko paradoxa zaharra”), Jose Morales (“Kutxa mahai gainean ipini, eta atsedenalditxoa hartu zuen, izerdi patsetan baitzegoen, goitik behera blai eginik, alkandoratik hasi eta galtzerdietaraino, errekara erori balitz bezala. "Leher eginik utzi naik atso zahar madarikatu horrek", esan zuen atsedenalditxoa hartutakoan; eta kutxa ireki zuen”), Joan Mari Irigoien (“Bai, badakit oso liburu diferentak direla, konparaezinak eta juntaezinak alde batetik, jeneroetarik hasi eta prosaren azken gorabeheretaraino”)…

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Egitura lexikalizatua da eta azpisarrera gisa jasotzekoa, -tik haste bezala.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa hasi sarreran.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: -TIK HASIRIK. Desde, empezando por... (hasta). v. -TIK HASI ETA. Tr. Usado por autores septentrionales desde Leiçarraga, al Sur lo hallamos en Iztueta, Uriarte y Orixe. Bata berzearen ondoan ilkhiten ziraden zaharrenetarik hasirik azkenetarano. Lç Io 8, 9 (He zaharrenetarik hasirik). Dei itzak langileak, eta paga iezék alokairua, hasirik azkenetarik lehenetarano. Lç Mt 20, 8 (TB hasirik azkenetarik lehenetaraino, Dv azkenekoetatik hasirik lehenbizikoetaraino, Ip azkenetarik hasirik lehenetara, Ur asirik azkenekoetatik lenengoetaraño). Hasirik azken ethorritarik manu hau konplitua izan zen. Lg II 196. Sofritzen du bere gorphutzeko pharte guzietan, [...] burutik hasirik, itzez zilhatuak dituen zangoetarainokoan. Jaur 152. Zeintzubek izendatuko ditudan bakotxa beren saillari darraizkiola Eliztarretatik asirik. Izt C 460. Hasirik Jesüs-Kristen Bikaritik [...] basa bazterretako azken artzañetaradrano, aphezguan direnak oro kargaturik dira Errelijioniaren [...] hedatziaz. CatS V. Gisa ere da, aphezetarik hasirik, herriko buruzagi, etxeko jaun, beren burua zerbeit daukaten zahar eta gazte guziak, dohazin orduan errebotera. Zby RIEV 1908, 84. Guduak iraun zuen zazpi orenen ingurua, goizeko hamar orenetarik hasirik, arratsaldeko bortz orenak artino. Elsb Fram 78. Eta horra non, orai beretik hasirik, jende guziek deituko nauten dohatsua. "Ex hoc beatam me dicent" (Lc 1, 52). Jnn SBi 38. Haurtasunetik hasirik hartze ona bide zuen. Ib. 148. Soinekoetarik ezagun bertzalde, ezen oro kolorezkoak dituzte, espartinetarik hasirik. JE Bur 26. Eta [burraso] biek badute / maite ostatia, / Zoin den deitoragarri / haurren estatia, / Ogitikan hasirik / Heien miseria. Etcham 181. Ontatik berriz, ondorioka artzeko ahalera, mailla ontan baitago irizpidea, zentzuetatik asirik. Or Aitork 176. Denak ados ziren erraiteko mereximendu handiak bazituela, deusetarik hasirik, hein hartarat heltzeko. JEtchep 52. Tudelatik hasirik, Bastidaraino eta Hazparneko hegiraino hedatzen zituen bere hegalak Nafarroako Erresumak. [...]. Zorigaitzez, handiago eta azkarragoa izana zen, bere zituelarik Ondarrabiatik hasirik, Bilbao eta Gazteizerainoko eremuak. Ardoy SFran 36. Ez da harritzeko lohia gora igaiten bazen... portuan erdi-lo zauden untzietarik hasirik gain gaineko gazteluraino! Ib. 184. Bide horretan barrena abiatuz gero, honela ikusten ditut nik mailak, premiazkoenetarik hasirik. MIH 100. (-tik hasirik eta). Eta othoitzik khartsuenetan zaraman handik hasirik-eta, biharamun eguerdirainoko denbora. Jnn SBi 86. (-(e)an hasirik (eta)). Irakasten ari dela Iudea guzian, Galilean hasirik hunadrano. Lç Lc 23, 5. Iob saindiaren gorpitza, aztalian hasirik haren buru tinira draño, ezkabia, tiña [...], zakhar lodi batek hartu zian. Tt Onsa 52. S. Louis Franziako erregiak, maxima eder eta saindu haur pratikatzen zian bere akzione orotan bere gaztetarzunian hasirik hil artino. Tt Arima 54. Etxiak dirade barreiat, / Zolan hasirik gaiñialat. 'Les maisons sont dispersées / De bas en haut'. Casve SGrazi 77.

def: [s.u. haste] -tik haste Ipar. -tik hasirik. Ordutik haste, era horretara zituzten egin elizak. Luzaidek izan du denbora horietako herri handiek bezainbat ikusgarri, eiheretatik haste.

-tik hasirik 11: Berria 4 (“Behar dauzkigu eman guri eta gure adiskideeri: 5.000 kanoi, handienetarik hasirik; 30.000 mitrallus”), Euskaltzaindia 3 (“Euskal Herriko ekialdeko eta Nafarroako euskaldun anitzek ere bigarren silaban kokatzen dute azentua, baina eskuinetik hasirik”), Jakin (“Hogeita deitu programa berritik hasirik, ikusiko dugu zer-nolako ausartzia ukan duten Iparraldeko lau dantzarik eta bederatzi emazte antzerkilarik”), Argia 2 (“froga egiteagatik hasirik belar sail handiagoa moztu zuen batere zaratarik gabe, gasolina erre kiratsik gabe… eta, harrigarria, gehiegi nekatu gabe, aitzurrean arituta baino askoz gutxiago”), UEU (“XX. mendeko bi mundu gerra eta Espainiako gerraren ondotik hasirik 1980 ingurura arte luzatzen da Euskal Herriaren garai jakin bat, aipatutako gerra horiek sakon markatu dutena”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

-tik hasirik : Herria 22 (“Herriarena lehiaketa Pilotaren adiskide besta goxoa zuen, eguerditik hasirik bazkariarekin, kantu eta omore onean”), Jose Morales (“Bazkalosteko lo-kuluxka egin ondoren, ura eskatu zuen, eta oso denbora luzean aritu zen bi masailak xaboiz igurtzitzen, barruko aldetik mihiaz gogorturik eusten ziela; hurrena, ostatuko morroiaren besaburutik eskuoihala hartu, eta alderik alde xukatu zuen bere aurpegi guria, belarrien atzetik hasirik eta morroiaren aurpegira bertara bi hats-bafada bota ondoren”), Elizen arteko Biblia 3 (“Merariren semeak: Mahli eta Muxi. Hauek dira Lebiren leinuko senitarteak, beren arbasoengandik hasirik”), Michel Oronoz 4 (“Baigorrin, Jondoni Joani suaren inguruan Andre dena Mariaren litaniak kantatzen dituzte, baina gibelka bezala, azken agurretik hasirik eta biharamunean, sainduaren bizarrak bilatzen dituzte hautsetan"”), Jean Baptiste 2 Etxarren (“Orduan ere bazitekeen zerbait: herri guziak berritarik egin behar; jendeek berriz hasi behar biziaren egiten, aterbeetatik hasirik!”), Migel Angel Mintegi (“Gero mihi muturra poliki-poliki pasatu zuen ezpain mamitsuetatik, ertz batetik hasirik bira osoa emanez, lizunki begiratzen ziola”), Xipri Arbelbide 2 (“Ez dira uste gabetarik 19. mende hondarrekoak Baionako katedraleko dorreak eta horien ondotik horrenbeste elizetan eraiki diren dorre luzeak, Hazparneko eliza berritik hasirik Atarratzekora, Uztaritze, Donapaleu, Maule, Heleta, Uharte, Eiheralarre, Larzabale eta beste, zenbait botaiak izanak geroztik.”), Joan Mari Irigoien 2 (“bertze hamaika kontu ditut kontagai: ordea, nola osaba ez baitago bere osotasunean ulertzerik prezeptore jaun Marcel Dibarsororekin izan zituen harremanen berri jakin gabe, hala, uste dut ezen hauxe izan daitekeela don Frantziskoren ondotik izan genuen prezeptorearen presentazionea egiteko mementua, haren iturburutik eta haren erroetarik hasirik”), Pello Salaburu (“Nik ez dut zalantzarik, globalizazio mundu honetan, Ameriketako Estatu Batuetako bizimodua gainbehera nahitaez datorkigun honetan, hizkuntzatik hasirik denak berdindu nahi gaituela, ez dut zalantzarik, diot, horren aurrean euskalduna sentitzea, euskalduna izatea eta euskaraz mintzatzea dela gure nortasunari egiten diogun ordaindu ezineko opari eder bat”), Juan Garzia (“Panteoi katolikoko santuen zerrenda pasatzen hasi zen, egunekoetatik hasirik”), Piarres Aintziart (“Ximunekin zeharkatu nuen Kale nagusia, erromesen aterpetik hasirik Arga ibaia gainditzen duen zubi ederra hartu arte”), Isabel Arrigain (“Eta egiaztatze hori lehena izan zenez, horren arabera antolatu zen ikerketa zientifiko osoa hizkuntzaren eremuan, grekoetatik beraietatik hasirik”), Filosofiako gida (“Topikoen helburua edozein arazoz argudiatzea da, probabilitate handiko premisetatik hasirik”).

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: adib. / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Eraikuntza librea, lexikalizatu gabea

eraikuntza librea.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Egitura lexikalizatua da eta azpisarrera gisa jasotzekoa, -tik haste bezala.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa hasi sarreran.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: AS / EuskHizt: AS: -(e)tik haste / HiztEn: AS / LurE: AS / ElhHizt: AS / EskolaHE: AS

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

haste sarrerari dagokion azpisarrera.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Forma baten adiera(k)

-tik hasirik.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: Ipar. '-tik kanpora; -en ondoan, handik berehala'.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS:'-n zehar'.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: egokitzat jo.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: AS / HiztEn: - / LurE: AS / ElhHizt: - / EskolaHE: AS

Esapideei dagokien sistematika

aldatu, -z.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

aldatu sarrerari dagokion azpisarrera.

Forma baten adiera(k)

du ad.: Liburuak lekuz aldatu ditugu. 2 da ad.: Laster aldatuko gara etxez.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: AS / EuskHizt: - / HiztEn: AS: -z beste / LurE: AS: -ez beste / ElhHizt: AS: -z beste / EskolaHE: AS

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

beste 1 sarrerari dagokion azpisarrera; formatuaren aldetik, eta erregulartasunari begira, modu berean agertzekoak dira -z beste, -z bestera, -z aparte, etab. cf. -az gain, -z gaindi arautuak.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: AS / EuskHizt: - / HiztEn: AS / LurE: AS: -az bestera / ElhHizt: - / EskolaHE: AS

Forma arautuaren azalpenaz oharra

AS gisa gehituz: - z bestera .

Formatu erabaki gabeak

cf. -z beste.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

bestera sarrerari dagokion azpisarrera.

Adibide argigarriak, testuinguru egokiak

beren gogoaz bestera ezkonduak.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: postpos.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: euskaraz ongi ikasteaz gainera, lan ikaragarria egin zuelako.

Txostenaren laburpena

aditz-izenarekin erabilien lematizazio-saio bat egin da.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

aditz-izena + -(e)zkero 2: PE ("Bi emakume lau astorekin kalera dira abitu, nere etxekuak izatezkero biarko zuen gelditu, ibilli pranko egiñagatik eztue asko serbitu, gizonik ezta ondo biziko andriak galtzak baditu"); Erkiag Arran ("Eguerdi aldea zala esatezkero, zuzenago ausaz"); aditz-izena + -ezkeoz 1: EusJok ("ola ibiltz'ezkeoz zertako juan eliza konpesatzera?").

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

aditz-izena + -(e)z gerotan EB 3: I. Zaldua: "Borroka antolagabe zatar hura ikustez gerotan, hobea izango zitzaieken etxean geratzea"; B. Hidalgo: "Gaur goizean egin behar nizun nik egitez gerotan aurka, Lord Henry"; Zipristin/7: "Haziak erosteko ahaleginak hainbeste izan ziren, non Udalak berak ere etxe bikainak, pisu handiak eskaini bait zizkien haziak saltzez gerotan"; aditz-izena + -(e)zkero 4 (G 3, EB 1): Y. Oñatibia: "Onelako neskatil batekin ezkontzezkero, gutxienez beren gizarte-mallako etorkizuna eskeintzeko aalmenetan egon bear diagu"; Basarri: "Asperraldi bat artu bearrak / izango gera orratik,/ Onetik egin duen ainbeste / egitezkero txarrenik"; Tx. Garmendia: "Ondo bizitze ezkero, gu baiño beeragokoari begiratzea zala onena erakutsi ziguten guraso zaarrak"; X. Lete: "beste norbaitek ere esan zuen Pla "kúlak" izatezkero oso marka berezi batekoa litzakeela: Europa osoan zehar sarritan ibilitako gizona (iraultzaren ondorengo urtetan Errusian ere bai)"; aditz-izena + -(e)zkeroz G 4: Ataño 3: "Erasotzezkeroz, aulenari egingo dio", "iñork jakitezkeroz, arek jakin bear zuela nork zebilkin dirua eta lapurra bera zalakoan", "Jakitezkeroz, alabak jakingo du. Guk ez dakigu ezer"; J.R. Errauskin: "Gañera, lan asko egin bear lotsagarri ez gelditzezkeroz".

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

-(e)z gero : DFrec ("tiragoma izatez gero beste biderik ez zuten ikusten"); -(e)z gerotan : DFrec ("salatu nahi izatez gerotan izen hunekin egingo nuke") // Ez dugu aurkitu ap. AB38, AB50, HiztEn, LurE, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

Ez dugu aurkitu ap. EuskHizt, HiruMila, ElhHizt, EskolaHE, Lur EG/CE eta EF/FE, Casve EF, HaizeG BF, Lh DBF, DRA, PMuj DVC.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: AS / EuskHizt: AS: azalpen berritua / HiztEn: AS / LurE: - / ElhHizt: AS / EskolaHE: AS

Zerrendakoa markatua edo erabilera urriagokoa da

Ik. -(e)z gero.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

gero sarrerari dagokion azpisarrera.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS: Ipar. '-z kanpora': zeren ez da nihor onik Jainkoaz lekora.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Azpisarrera egitea proposatu da. Komeni da adibideren bat gehitzea (Jendez lepo egon, diruz lepo egon adibide dira EHn).

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa lepo eta egon sarreretan.