OEH - Bilaketa

1017 emaitza edan bilaketarentzat

Sarrera buruan (31)


Sarrera osoan (496)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
gehien.
tradizioa
Tr. Encontramos la var. geiaen en fray Juan de Zumárraga y en los Refranes de Garibay (geiaenean ), y geihen en textos mixanos, como CatLan o la trad. de Alfonso Rodríguez.
sense-1
I. (Adv.).
azpiadiera-1.1
1. (V-gip, BN, S, R-uzt), geihen Ref.: A; Elexp Berg (geixen) .
En mayor medida, sobre todo. Tr. Documentado desde Leiçarraga; al Norte prácticamente desaparece a partir de mediados del s. XIX. Se emplea generalmente en frases relativas, interrogativas o con participio más -a (fuera de estos casos encontramos ejs. de Olaechea, V. Moguel, Goyhetche, Arrue, Arrese Beitia y Lizardi). Cf. EZ Eliç 101: Nola gradu hauk baitire / Ardiatsten gaitzenak, / Zeruetan hala dituk / Pagatzen gehienak (único ej. que hallamos de este tipo).
Gehién balio zuena. Decl ã 6v. Geien bear dudana. Ber Trat 75r. Leku hekintzat gehien non baitire ondratzen. EZ Man I 28. Eta gizonak indarra gehien duenean. Ib. 81 (cf. infra II, 1). Ze obragaz Iaungoikoa serbietan da geien? Cap 23. Geien eskas dugun bertuteari. SP Imit I 25, 4. Ez kausitzea gehien uste nuen lekhuan. Ch III 45, 1. Utzirik bada Jesukristo baithan sinhesten hasi berriei ematen ohi zaizten erakuspenak, gathozen gehien perfet direnetarat. " Ad perfectiora" . He He 6, 1. Zure nahiei gehien kontraegiten diotenei. He Gudu 112. Birtuterik zuzenen, andien ta geien balio duenarekin. Mb IArg I 352. Munduan geien nai nituen gauzak. Cb Eg II 94. Iges egin pekatuaen okasinoetarik, tabernetarik, tanbolin, jolas eta danzetarik; bada aetan Jangoikoa geien ofendietan da. Oe 104. Gehien errho iduriak [= 'los que más parecen locos'] dire askotan zuhurrenak. Lg I 285. Othoitzen beharra gehien dutenak. Brtc 29 (tbn. en MarIl 56). --Zer gauzatzuk meditau biar ditugu? --Geure azkenkiak [...]. Eta geien Jesu Kristo geure Jaunaren [...] Eriotzia. CrIc 173. Kristinaurik onenak dira geijen tentadubak. Mg CO 149. Orduan ari dirala geien gaitz egiten. VMg 78. Geien azpian zauzkazan izkune gaistoari. EL2 82s. Pontu batek zeukan gehien huzkurtua. Gy 65. Gehien prezatzen nituen gauzak. Dv LEd 170. Ernetan diran landara artean / zugatza geien da azten. AB AmaE 464. Geien argi egiten zuena. Arr May 193. Gizon zintzoenak eta geien jakiñenak. Inza Azalp 24. Geien zor dizuten anima aientzat. ArgiDL 87. Gogoak gaur geien bezela sutzen ditun asmoa. Ldi IL 149. Iri geien dagokinana. TAg Uzt 160. Begia geien bete dezana. NEtx Nola 16. Bizkaian geien zabaldua. Munita 59. Geien aldendu dena. Vill Jaink 65. Geien barkatu zaionak, geien maitatzen du. MAtx Gazt 47. Gertutasuna, maitasuna; auxe da gaztetxoak geien bear dutena. BAyerbe 160. Simon Bernardo Zamakola zan / geien deklaratu zana. FEtxeb 66. Zerk harritzen nauen gehien. MIH 223.
v. tbn. Mih 113. Gco II 59. LE Ong 30r. fB Olg 14. JJMg BasEsc III. Astar II 129. Ur MarIl 81. Hb Esk 188. Arr GB 114. Urruz Urz 20. Azc PB 351. Itz Azald 202. Ag Kr 80. Echta Jos 298. KIkG 56. Muj PAm 12. Enb 193. Zub 28. JMB ELG 70. Zait Sof 112. Anab Poli 104. Arti Tobera 269. Erkiag BatB 12. Osk Kurl 118. Etxba Ibilt 459. Etxabu Kontu 13. JAzpiroz 149. Gerrika 114.
azpiadiera-1.1.1
Ante todo.
Gurari txar guztienak izan arren, geijen dira kodizijarenak. fB Ic II 268.
azpiadiera-1.1.2
(Con -a ). Tr. Documentado (además de en Etcheberri de Ziburu y en Hiribarren, en ejs. no del todo seguros) en autores guipuzcoanos y alto-navarros desde Mendiburu.
Xipien ordena eman / ziñioen izena: / alabaiñan guztietako / hedatu gehiena. EZ Noel 173. Otsik andienekoa ta geiena munduan banatu zena. Mb IArg I 366. Geiena estimatzen ta amatzen zaituztena. Cb Eg III 297. Noiz geiena izandu ziran Profetak? Ub 48. Gera diteke bat geiena biotza ukitzen dion Misterioan. AA I 521. Gaisoenari dio / geiena laguntzen. It Fab 84. Ondoan yakitea, nola Eskalduna / Maitatu izan duen, guziz gehiena. Hb Esk 127. Beregan zer geiena miretsi. Aran SIgn 10. Len zuen onoria / geiena urritu. AzpPr 79. Jaungoikoari geiena dagokiona. Inza Azalp 130. Geiena minberatzen zaituena. Alz Ram 31. Al dan geiena ebita zagun / projimuaren pobreza. Tx B II 137. Ez da ori geiena larritzen nauena. ABar Goi 33. Geiena ikusten zana, fruta. Anab Aprika 29s. Geiena gustatzen zaidana. Vill Jaink 85. Geiena laguntzen dizunarekin. MAtx Gazt 94. Orduan puntuan aritzen omen ziran geiena karta-jokoan. BAyerbe 146. Geiena, nik aren laguntasuna gura neban. Gerrika 208s.
v. tbn. Gco II 55. Lard 88. Sor Bar 37. Bv AsL 18. Etxeg in Ag AL 7. Iraola 23. Lab EEguna 73. Ir YKBiz 158. SMitx Aranz 143. JAIraz Bizia 36. Ataño TxanKan 65. BBarand 179.
azpiadiera-1.2
2. Como máximo. v. GEHIEN ERE, GEHIENEZ.
Kuartillu bat ardaoti, ta geijen, kuartillu ta erditi. Mg CO 221. Aldi gaisto txaarren bat geijen egingo jatzu, ta obago zuretzat. Mg PAb 78. Txakur txiki bat edo bi, geien. Kk Ab I 14. Lan-aldi orrek bi edo iru geien ixango dira. ForuAB 145. Bost minutu geien izango ziran, sukaldean sartu zan neskatxa. JAzpiroz 163. Metro ta erdi geien luzatzen da. Ostolaiz 70.
sense-2
II . (Cuantificador).
azpiadiera-2.1
1. (V, G, AN ap. A ), geihen (SP ( vEys )) .
(Precedido de sintagma nominal). "La mayor cantidad, más cantidad que nadie" A. Tr. Documentado desde Etcheberri de Ziburu, apenas se encuentra al Norte desde principios del s. XIX; al Sur lo emplean sobre todo autores vizcaínos. El sust. precedente aparece algo más frecuentemente en caso absoluto indet., aunque su uso con partitivo va creciendo desde finales del s. XIX.
Perilik gehien duenean. Ax 342 (V 228). Daukana karidade <cha-> geien dana dala. Cap 79. Burlarik geijeen. fB Olg 203. Ardorik geien edan eta gutxien mozkortzen zana. Urruz Urz 57. Gizategirik geien dabillen irietan. Ag Kr 46. Neke geien egiten duena. Or Eus 280. Ortatik irten da [...] jakiterik geien. Or Poem 537. Emaztearen eriotz ondoren, miñik geien semeen sakabanatzeak eman zidaken. Ataño TxanKan 185. Simaurrak be barruan, lurrunik geien botaten daben aldian. Gerrika 148. Eragin geien dabenak. Ib. 214. Amerikanoen antz gehien duten [...] aldizkariak. MIH 199.
v. tbn. Hm 214. Lg II 202 y 184. JesBih 414. Ur MarIl 119. Itz Azald 144n. Echta Jos 145. A Ardi 13. Eguzk GizAuz 99. Munita 116. Erkiag BatB 80.
azpiadiera-2.1.1
(Ref. a cantidades contables).
Saindurik gehien zakharkeien lur dohatsu bat. Lg II 87. Luxurija, ta kodizija dira, duda bagarik, pekaturik geijen eragiten dabeenak. fB Ic II 245. Kristinau geijen infernura daruazana. Astar II 141. Munduan bekaturik geien danean. EL2 44. Izarrik geien agertu zana. AB AmaE 184. Gizonik geien dagoan tokira. Ag AL 82. Al ixan zittuzan kurrillorik geien garri inguruan banan-banan ondozkatu. Otx 156. Sekulakorik ijito geien / ikusten da aspaldian. Basarri 115. Urteko atuneta gorabeerak; zeintzuk erabillen arraiñik geien, eta abar. Erkiag Arran 139.
azpiadiera-2.1.2
(G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 134) .
(Det. sing., pudiendo tomar suf. de declinación). (El, la) mayor, máximo; (la) mayor parte. " Denborarik gehiena, la plus grande partie du temps" Dv. Tr. Documentado desde Etcheberri de Ziburu; se encuentra tanto al Norte (excepto en los suletinos) como al Sur. El sust. que le precede aparece en caso partitivo o (en menor medida) absoluto, sin que parezca coincidir esta diferencia con la división dialectal (aunque sí parece darse un ligero aumento del uso con sust. absoluto en el s. XX).
Trabaillu gehiena du uhiñaren gañean. EZ Man II 139 (cf. EZ Man I 74 gehien podorea y 121 gehien dolorea, que parecen tratarse de ejs. de hipérbaton, frec. en este autor). Orduan baitute perilik gehiena. Ax 342 (V 228). Nafarroako parterik gehiena. ES 112. Dohain horien artean lehiarik gehiena izan zazue hoberenentzat. He 1 Cor 12, 31. Eskurik geiena duten [...] errege ta enperadore zenbaitek. Mb IArg I 391 (v. tbn. 238). Bere bizi gehiena. Lg I 251. Leialtasunik gehienarekin ihardetsten baitiozute. Mih 31. Sukaldeko zokoan egongo da denborarik geienean. AA II 120. Esne eta bikañik geiena [...] ematen duena. It Dial 81 (Ur eznerik geijen; Dv esne gehienik, Ip ezne eta gañ haboruenik). Maldetako belharrak du indarrik gehiena. Dv Lab 34. Ontzi geiena ziurpeturik dago. Echta Jos 282. Afiziyo geiena zertara du, ontzitara? Iraola 90. Pentze bat baita bere eremu gehienean. JE Ber 54. Nola dagon nasia / Lesaka geiena. Yanzi 196. Gorputzik geiena buztan barruban eskutauten. Otx 59. Larraun geiena. Or Eus 232. Jende gutiz gehiena. Zerb IxtS 67. Ango lan geiena. JAIraz Bizia 80. Ostikalari oiek daukate / irabazirik geiena. Basarri 73. Al diteken zorionik geiena. Vill Jaink 82. Bere bizitzarik geiena. Alzola Atalak 72. Oldar geiena guk dugularik ekartzen. Xa Odol 273. Oihan gehiena erre zen. Etchebarne 50. Bide geiena lotan egin ei neban. Gerrika 18. Denbora geiena enpleatu eta lanik geiena egin diotenak izendatuko ditut. Albeniz 229. Orobat gertatzen zaio Europako jenderik gehienari. MEIG I 185.
v. tbn. Harb 86. He Gudu 81. Ub 51. Añ LoraS 44. Dh 57. JJMg BasEsc 34. fB Olg 126. Astar II 66. Izt C 102. Jaur 207. Lard 213. Hb Egia 125. Bil 74. Aran SIgn 33. Ud 160. Zab Gabon 88. Arb Igand 31. Alz STFer 143. Goñi 19. Urruz Zer 76. Ill Pill 31. JanEd II 111. EusJok 47. Tx B II 92. SMitx Aranz 99. Munita 152. Mde Pr 232. Etxde JJ 49. Izeta DirG 103. Anab Aprika 67. Erkiag BatB 45. MAtx Gazt 74. Salav 74. NEtx LBB 79. Uzt Sas 142. Berron Kijote 224. Etxabu Kontu 54.
azpiadiera-2.1.2.1
(Ref. a cantidades contables). El mayor número de.
Bozik gehiena biltzen duena. JesBih 414. Bertako langillerik geiena. Izt C 149. Arrainik geiena arrapatzen dan tokia. Ib. 202. Nun agiri ta salba / anima geiena. SMitx Aranz 238. Irakurlerik gehiena hangoa izanen dutala. Xa Odol 69. Euskalerrian barku / geiena Bermeon. Uzt Sas 221.
azpiadiera-2.1.3
+geiaen .
(Con el sust. elidido, o precediéndole en gen.). La mayor parte.
Durangoko jentea bazaut juizio gitxizkoa da geiaena. fJZ 98. Eztut erranen gehienori, baina bai guziori enplegatzen zarela. Harb ã 7v. Baina orai gehiena Espainiako khoroaren azpiko da. ES 110. Urez erdi betea ta geiena ur berean ondatua. Mb IArg II 280. Gorputzaren geiena agiri duela. AA III 558. Gustija ez, baña izan zatekian benturaz geijena. Astar II 68. Gipuzkoako mugapearen geiena. Izt C 37. Galtzen dijoa geiena. Sor Bar 100. Yende arronta geiena. Izeta DirG 71. Polita ildegia, mosaikoz egiña geiena. Anab Aprika 15. Bere ederraren eta lilluraren geiena galtzen. Vill Jaink 128. Ibilketa luze bat --geiena oñez, noski-- egiñez. Alkain 113. Amaika soro bikain bazan lenago, gaur geiena belar dago baiña. Insausti 41. Agertzen den guztia edo gehiena behintzat. MEIG IV 53.
v. tbn. Cb EBO 8. Aran SIgn II. Arr May 156. Azc PB 89. Ag G 200. EusJok 15. Tx B III 129. Ldi IL 105. Mde Pr 100. AIr in Izeta DirG 10. BEnb NereA 144. Erkiag BatB 51. Salav 47. Etxabu Kontu 28.
azpiadiera-2.2
2. (V-arr, G-goi-azp, AN-gip-5vill, BN-arb; SP, Ht VocGr, Lecl, H) Ref.: Gte Erd 134, 204, 181.
(Con suf. de declinación, en plural y precedido de un sintagma nominal). La mayoría de. " Igande geienetan, la plus part des dimanches" SP. "La plus part" Ht VocGr. Tr. De uso prácticamente general, excepto en los textos suletinos; se documenta desde principios del s. XVII. El sust. precedente aparece al Sur con partitivo o en caso absoluto indet., con mayor frecuencia en la primera forma; entre los septentrionales apenas encontramos ejs. con partitivo (así en Dv Dial 59, Elsb Fram 96, HU Zez 47 o Mde Pr 271).
Parte gehienetarik eztire soluableak [sic, trad. de "la plus part d'eux ne sont pas soluables"] . Volt 231. Dolore suerte gehienentzat. Mong 590. Gauza gehienen ezagutza. ES 113. Desegin zituen etsai gehienak. Lg I 304. Noeren ondorengo gizonik geienak. Ub 17. Zer penitenzija egin leike nekezalerik geijenak? Mg CO 223. Egun gehienetan bederen. Dh 95. Gaitzik geienentzat. It Dial 74 (Ur geijenentzat, Dv gehienentzat; Ip gaitz haboruentako). Kanaantar geienak menderatu zituen. Lard 121. Iya gastatu zaizkit / indarrik geienak. Bil 134. Gazeta hunen irakurtzale gutiz gehienek. HU Zez 158. Emakumerik geienak utziko due beren donzellatasuna. Ag Serm 258 (ib. 165 ereje geienak). Eliza liburu xahar gehienak galduak baitira. Ox 189. Iganderik geienetan. Alz Ram 74. Neska geienak edo guztiak. Anab Usauri 40. Gizartekeriaren buru izan diranik geienak. Eguzk GizAuz 86. Herritar gehienen axola ttipiak. Zerb Azk 14. Gizon geienentzat munduko zerua. Erkiag BatB 149. Pastoral gehienen gaia. Lf ( in Casve SGrazi 10 ). Etxe eraikitzerik geienetan. Onaind STeresa 84. Eskatutako gauzik geienak lortu ditudala esango nuke. BAyerbe 165. Euskaldunik gehienak, hoberenak ez badira ere. MIH 114.
v. tbn. Lar Carta a Gandara 161. Mb IArg II 299. Brtc 118. Monho 60. AA I 616. fB Olg 177. Laph 121. Azc PB 49. Echta Jos 197. JE Bur 119. Lh Yol 6. FIr 137. Ldi IL 24. Or Aitork 72. SM Zirik 65. Vill Jaink 34. Onaind STeresa 84. Gerrika 157. Larre ArtzainE 83.
azpiadiera-2.2.1
(Precediendo al sust.). " Geien gauzetarik daki " SP.
Deitzen da gehien herrietan eta hitzkuntzetan perseberatzea. Ax 454 (V 296). Geien aldetarik. SP Imit III 12, 5. Halakoak dira gure gehien debozione minberak. SP Phil 475. Gehien lekutan. INav 134. Ondasun gutirekin edo gabe arkitzen dira beren bizitzan geien jaioak. Mb IArg I 203. Geien konplimendiak / egiten tuzunak. Bordel 75. Gehien errientak ungi yoan dire. Hb Esk 169. Gehien tokietan. Dv Lab 33. Ene botza emaiten dut gehien botz biltzen duenari. Laph 183. Asi ezkeroztikan sutan / negarrak naziyo ontan, / uste det geien lekutan. Yanzi 82.
azpiadiera-2.2.2
(V-arr-gip, G-azp, AN-gip, B; Urt, Lar, Añ, Dv, H) Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 90, 134, 222.
(Como pronombre). "(Los) más" Lar, . " Uste dute gehienek eztela obra hori baño konplikatuagorik " Urt I 50. " Gutiz gehienak, la plupart" Dv. Tr. De uso general, excepto en la tradición suletina; se documenta desde el s. XVII. A menudo aparece precedido del ablativo pl. -tatik (-tarik) ; hay además algunos pocos ejs. precedidos de -(r)en , en Iztueta y Arrue (May 92).
Ifernura ioaiten diren gehienak. Ax 75 (V 50). Baiñan gehienak gor dire. Ch III 3, 3 (Mst hanitx). Gehienak abisuko izan ziren partitzeko handik. He Act 27, 12. Joaten zaizte geienei edo beinzat anitzi [...] beldurrak. Mb IArg I 97. Hetarik gehienek ezagutu eta adoratu zuten. Lg II 296. Adiskideak amatzea geiena [sic, quizá por geienena] da, baña etsaiak amatzea Kristauena bakarrik. "Omnium" . AA III 291. Giristinoetarik gehienak. Dh 141. Onelako geijeenei. JJMg BasEsc 83. Nola denpora artarako osterontzekoen geienak usteldu oi diran. Izt C 145. Oietatik geienak. Lard 421. Ohiko gauza onetarik gutiz gehienak. HU Aurp 195. Biajari geienak burdi-leiotxuetan dagoz. Ag Ioan 181. Gutiz gehienek badute arranoen ondotik ibiltzeaz bertzerik. Zerb Azk 38. Geienok dakizuen letxe. SM Zirik 109. Eta lanean asia intzan / beste geienak bezela. Basarri 27. Geienak ekartzen zuten ogi koskor bana poltxikoan. BBarand 14. Nik ez neban izan gaur geienak daben lako aukerarik. Gerrika 13. Gehienek bazuten lurra lantzeko, ez haatik denek berea. Larre ArtzainE 245. Saltsa hauetan ibili garen gehienok. MEIG VIII 44.
v. tbn. SP Imit III 31, 5. Gç 30. ES 386. Lar Carta a Mb 280. Mih 125. Monho 100. Mg CO 102. LE Ong 92r. Dv LEd 184. Zab Gabon 47. AB AmaE 241. Azc PB 344. JE Bur 153. Kk Ab I 34. Ox 181. Or SCruz 35. Zub 49. Anab Usauri 36. ABar Goi 59. Eguzk GizAuz 44. Erkiag Arran 113. Ardoy SFran 86. Uzt Sas 351. Etxabu Kontu 66. Ataño TxanKan 155. Onaind STeresa 119.
sense-3
III. (Adj.).
azpiadiera-3.1
Principal, mayor (ref. a personas o a cosas). " Andre geiena, Dame souveraine" SP. " Meza gehiena (S), la grand messe" Dv. "Principal" A. Cf. iaur-gehien 'señor soberano' en O Po 60. Tr. Usado, además de por suletinos y mixanos, por Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu y algún otro autor septentrional más moderno; al Sur lo hallamos en Lardizabal. Apenas se encuentra en el s. XX.
Ioana Albrete Nafarroako Regina, Bearnoko Andre gehien, &c., denari. Dedic * 5r. Eta gertha zedin kontenzione bat ere haién artean, zein hetarik estimaturen zen gehien. "Le plus grand" . Lc 22, 24 (He, TB, Dv, Ol, IBk e IBe ha(u)ndien-). Giristiño komun batek iakiñ behar dituen gauza gehienak. EZ Man I 1. Bañan gehien den legez gure egin bidea, / Iauna, othoi eredura iguzu berthutea. EZ Man II 132 (v. tbn. Eliç 420). Paueko Korte gehienean Erregeren konseillari. O Po (ed. Michel) 247. Gure parte gehiena eta superiora baita gure arima. Tt Onsa 94. Aldare gehienaren aitzinian. Tt Arima 32. Zien azken ürhenze gehiena baita. FPrS 13. Meza gehiena. Bp I 117. Haren besta gehiena. Ib. 149. Fedezko püntü gehienak. Ib. 24. Ni nüzü bide ezinago xüxena, egia gehiena. Mst III 56, 1 (SP guzien gaineko, Ch lehena, Ol gorena). Otoitza laburren artetik [...] geihenenetarik eta hobenenetarik bat. AR 83. Errailia geihenago denian. Ib. 443. Eta koruatzen zütüt / Enperadore gehien. Xarlem 1403. Zazpi bekhatü mortal gehienetzaz. UskLiB 86. Baña zazpi langille berrietatik geiena, bere jakinduri [...] eta mirarietarako eskualdiakgatik agertzen zana San Esteban zan. Lard 488. Mesiasen Erreinuan nor geiena izango ote zan. Ib. 409. Zirkunstanzia gehienak. CatS 103. Pariseko semenarioko buruzagi gehienari. Prop 1876-77, 80. Gure Nausi gehiena. Ip Hil 91. Aphez gehienak. Ib. 105. Eman diotet bathaio saindua hamazazpi jende gehienei. Prop 1906, 29.
v. tbn. Saug 116. Egiat 211.
azpiadiera-3.1.1
(BN-baig, S; SP (-eie-), VocBN, Gèze, Dv, H) Ref.: A; Lrq .
Primogénito; de mayor edad. " Paulek bere alabetarik gehiena ezkontarazten du " VocBN. "Ainé (adj.)" Gèze. Cf. Ht VocGr: "Vieux, ancien".
Gehienak zerbitzaturen din xipiena. Rom 9, 12 (He lehena, Dv, IBk, IBe y Bibl zaharrena(k)). Seme primiaren eta gehienaren etxian. Tt Onsa 52 (v. tbn. 130). Hegoaren seme gehiena. Arch Fab 93. Jinko Aitaren alhaba gehiena eta maitena da. Ip Hil 1. Arreba gehiena bildua zuketen aitzinetik. JE Bur 79. Bi muttiko hortz arthatzailearen lantegian. Hameka eta sei urthe. Gehienak esplikatzen du: [...]. Herr 20-2-1958, 4. Banakien nik segurik joan beharko nuela, gehiena izanez. JEtchep 36. Orduan sei urthe zituen muttiko gehienak. Lf ELit 270. Hor daukat beti Amedee, ene lehen kusietan gehiena, adinez. Larre ArtzainE 70.
v. tbn. Egiat 201. Chaho AztiB 10. ChantP 286. Jnn SBi 155. Arb Igand 53. Lh Yol 39. FIr 132. Lf Murtuts 44. Ardoy SFran 77.
sense-4
IV . (Sust.).
azpiadiera-4.1
1. (SP, VocBN, Gèze, Dv, H).
Superior, jefe, cabeza. "Supérieur, souverain" SP. "Supérieur [...] par grade" VocBN . "Chef, prince" Gèze. " Saldoko gehiena jin düzu (S)" Lacombe (ap. DRA). Cf. GEHIEN IZAN. Tr. Usado al Norte, además de por suletinos y mixanos, por Leiçarraga, la autora labortana de unas cartas de fines del s. XVI y Etcheberri de Ziburu.
Blasto, zein baitzen regeren ganberako gehien. "Chambellan du roi" . Act 12, 20. Aita-amén eta bere aitzinekoén eta gehienén desobedient diradenak. Ins B, 3v. Konpania adrezatzen direnen geiena Monsieur de Pangas da. CartEsp 466. Neure nausiez eta gehienez gaizki mintzatu naiz. EZ Eliç 161. Lurrean iagoitik eztela / izan xipirik ez gehienik, / zein bere mugan hil eztenik. O Po 51. Iupiter bait zen Ienko ororen gehiena. Tt Onsa 15. Ororen kreazalia eta gehiena. Bp I 85. Etxeko gehienak. Ib. 127. Gehien baten pian bizitzia. Mst I 9, 1. Familiako gehien irakurten dakienek. Ib. XX. Berze Eliza güzien Ama eta Geihena. CatLan 54. [Fraide] haren gehienak ikusirik eritarzun hartarik hil zaitekeela. AR 56. Xarlemaiña püisant düzü, / Europako gehien. Xarlem 1219. Bekhatore ororen gehiena. UskLiB 110. Galharragan da Erle, asto hazlen gehien. Etch 364. Gehienen / ogen handien ikhertzera. Arch Fab 207. Xori erresiñula ororen gehien, / Bestek beno hobeki hark beitü khantatzen. ChantP 22. --Zer enthelegatzen düzü Gehienez? --Enthelegatzen dit gure gañetiko Jinkuak ezari dütian güziak, hala nula beitira Aita saintia, Aphezküpiak, Erretorak oro; herriko Gehienak, eta Kargüdün güziak. CatS 47. Uhoin tropa baten gehien zen. Ip Hil 128. Gehien batek ezagütü zian haren ützülia. Const 21. Beste gizeraile ororen gehien eta buru baitzen hura. Mde Pr 136. M. de Launay Bastillaren gehiena. Ib. 49. Euskal eleberrigileetan gehiena --xuberotarrek dioten bezala-- dugun Anabitarte jauna. MEIG II 105.
azpiadiera-4.2
2. Mayoría.
Bateratu eziñeko oztopuak ete ziran ba? Au izan da askoren galdera, baña geien aundi baten erantzuna, "txikienik be ez". Gerrika 278.
azpisarrera-1
AHALBAIT GEHIEN. Lo más posible; los más posibles.
Albait geien bigundu, baretu ta gozatzeko [burrukak] . Eguzk GizAuz 154. Propietario asko, orain baño askoz geiago, albait geien izan daitezan. Ib. 171.
azpisarrerakoSense-1.1
(Con sust.).
Batuten da albait jenterik geijeen. JJMg BasEsc 261. Albait eragozpen eta zoztorrik geien ipintea. Eguzk GizAuz 136.
azpisarrera-2
AHAL DEN GEHIEN, AHAL DEN GEHIENA.
azpisarrerakoSense-2.1
a) Los más posibles.
Bearreko zan gaur Iorrera / al dan geien joatea, / eleiz-gizon ta agintariak, / bardin zar eta gaztea. BEnb NereA 158.
azpiadiera-1.1
Euskal Etxean emango zituala itzaldiak, da al dan euskaldun geiena biltzea nai zukeala. TxGarm BordaB 159.
azpisarrerakoSense-2.2
b) Lo más posible.
Al den geiena busti gorputza. Ostolaiz 26.
azpisarrera-3
AHALIK ETA GEHIEN, AHALIK GEHIEN. Lo(s) más posible(s).
Pekatu guztiak, alik geien eta larrienak izan-da ere. KIkG 26. Nik alik-eta geien zurekin egotea nai nuan. Anab Usauri 132. Aalik geienengana yo-bideratu. Ldi IL 98. Yesusi buruzko berri alik geienak biltzen. Ir YKBiz IX. Ortaz, asi gaitezen alik eta geienetan. Txill Let 85. Hizkuntza franko, ahalik gehienak, nola aldatu diren dakiena. MIH 82. Zenbaitena bederen, ahalik eta gehienena. Ib. 393. Ahalik eta gehien saiatuko naiz izena ez aipatzen. MEIG VII 88s.
azpisarrerakoSense-3.1
(Con sust.).
Ahalik atenzionerik gehienarekiñ. He Gudu 117. Alik humilkiena ta deboziorik geienarekin. Mb IArg I 191. Ahalik eta debozione gehienarekin. Dh 49. Ahalik debozione gehienarekin. Arb Igand 167. Aalik soroski ta altxorki geien. Ldi IL 123. Alik eta errenterurik geien. Akes Ipiñ 31.
azpisarrera-4
AHALIK GEHIENA (Lar). Lo máximo posible. "(A) tira más tira" Lar.
Ahalik gehiena guziei adi eraziteari iarreiki izan gaitzaitza. Adv * 7v. Bide hasian sartzen da ahal bezain barrena, / Bai Aingeruak trabatzen ahalik gehiena. EZ Man I 56. Zarra zaite ahalik gehiena. INav 15. Ahalik gehiena ihes egiñ behar diote. He Gudu 150. Luzatzen da al duen guzia edo alik geiena. Mb IArg I 105. Aalik geiena egiten zuena. FIr 135.
azpisarrera-5
HAINBAT GEHIEN. Los más posibles.
Oneek ainbat lasterren eta geijen izan deitezan. Astar II 287.
azpisarrera-6
DEN GEHIENA. El máximo posible.
Mihia da gauzarik / Baliosena / Edo tzarrena, / Ongi edo kalterik / Den gehiena / Egin duena. Zby RIEV 1909, 106.
azpisarrera-7
GEHIENA JOTA, GEHIENA JOTA ERE. Como máximo. "Geiena jota ere zortzi eguneko tokia dauka pagatzeko (G-azp)" Gte Erd 134. v. GEHIENERA JOTA ERE.
Nik berrogei ta lau edo berrogei ta bost, geiena jota. Albeniz 48.
azpisarrera-8
GEHIENAZ. v. GEHIENEZ.
azpisarrera-9
GEHIEN BATEAN. Generalmente. "Geixen baten (V-gip)" Gte Erd 181. v. gehienbat.
Basorik ilunenetati ibilten ei-zirean geien baten. Akes Ipiñ 30. Jaiok, emen legez, famili giruan igaroten dira an be geienbaten. Gerrika 287.
azpisarrera-10
GEHIEN DELA. Como máximo.
Geisotasunak, geiyen dala, bakarrik kendu leikegu gorputzeko bizitzea. Itz Azald 136.
azpisarrera-11
GEHIENDIZ (V-arr ap. Gte Erd 134). Como máximo, a lo sumo.
azpisarrera-12
GEHIENDUN (Precedido de sust.). (El) que más (...) tiene.
Neure aitén ordenanzetara afekzione gehienduna ninzelarik. Gal 1, 14 (TB begirari kharsuena).
azpisarrera-13
GEHIENEAN.
azpisarrerakoSense-13.1
a) (G-azp, AN-gip, BN-lab ap. Gte Erd 181; SP, Lar, Añ, Dv, H, A). Generalmente; la mayor parte de las veces. "Igande oroz geienean edo geienik, le plus souvent tous les dimanches" SP. "(Por la mayor) parte" Lar. "(Por lo) regular" Ib. "Regularmente" Añ. v. GEHIENETAN. Tr. Documentado desde finales del s. XVI tanto al Norte (excepto entre los suletinos) como al Sur; desde principios del s. XX los autores septentrionales parece que dejan de emplearlo.
Gizon utra ederra, geiaenean alperra. " Hombre muy mucho hermoso, por la mayor parte baldío y ocioso" . RG B, 4. Ogiz eta urez ziñen / barur gehienean. EZ Noel 172. Geienean geldituko zare zamaren azpian eroririk. SP Phil 243. Maiz eta gehienean. ES 141. Gure amudio propioak [iuiamenduak] gaixtatzen tu gehienean. Ch I 14, 1. Komunmente edo geienean mortalak esaten zatenai. Iraz 41. Geienean eriozkoak derizten zazpi pekatu oriek. CatBurg 39 (Añ CatAN 57, CatB 76, CatLuz 25 y Legaz 47 ge(h)ienean ). Haukien borondate onak gehienean baitire efetu gabeak. He Gudu 164. Garagarrezko ogia zen geienean jan oi zuena. Mb IArg I 151. Bat bizi dan bezala geienean illtzen dala. Cb Eg III 214. Gehienean, laster dire ahantziak zerutikako fagore hautetsienak. Lg I 267. Gertatzen bada geieneán bekála. LE Prog 112. Geienean isilik oi zeuden. Ub 119. Edo ardao utsa, edo geijenian ur utsa. Mg PAb 55. Zeren Jaunak bereala ematen ez duan geienean [...] sentenzia. AA III 469. Horiek kausitzen dire, gehienean behintzat, Jaunaren zerbitzu seinduan. Dh 198. Ez gitxitan, ezbada geijeenian. fB Olg 100. Zulatzen dituzte geienean. It Dial 37 (Dv, Ip gehienetan ). Geijenian oi dan legez. Ur MarIl 105. Gehienean ez du errenkuratzeko. Hb Esk 92. Geienean gertatzen zitzaiena. Lard 506. Gehienean itsasotik. Dv Dial 109. Beti edo geienian. Xe 275. Bete xamar geienean ibiltzen nitzan. Sor Bar 56. Geienean beste batek eramaten zion [gurutzea] . Inza Azalp 69. Geienean eguzkia. Or Eus 424. Gai onetzaz asko itz egin da ta geienean oso gaizki. Munita 21. Une oro jente barria, iñor ez ezagunik geienean. Erkiag BatB 175. Beti edo geienean, jaten berdiña. BAyerbe 19. Gure artean gehienean lokarri antzo izan (da) kopula daramatenak. MEIG VI 153.
v. tbn. GavS 5. Oe 82. Mih 100. CrIc 133. Gco I 449. JJMg BasEsc 208. Astar II 180. CatLlo 78. Izt C 24. Bil 128. Aran SIgn 52. Ud 158. JanEd I 68. Noe 55. Zab Gabon 61. AB AmaE 419. Urruz Urz 22. Itz Azald 96. Ag Kr 80. Echta Jos 142. CatUlz 31. EusJok 129. Mok 14. Tx B 193. Enb 182. Lab EEguna 96. Ldi IL 40. JMB ELG 89. TAg Uzt 44. JAIraz Bizia 104. Etxde JJ 32. Anab Poli 40. SM Zirik 6. Gand Elorri 74. Salav 67. Olea 26. Uzt Sas 137. Ataño TxanKan 208. JAzpiroz 57. FEtxeb 75. Zendoia 20. Insausti 19.
azpisarrerakoSense-13.2
b) (H (+ g. ere)). Como máximo. v. GEHIENEZ.
Ordu beteko, edo geienean ordu t'erdiko eskola. AZavala ( in Goñi 10 ).
azpisarrera-14
GEHIENEKO.
azpisarrerakoSense-14.1
A) (Adnom.).
azpiadiera-1.1
a) Del mayor (...), del máximo (...); del máximo número de (...).
Gauzarik arrigarriena eta ondrarik geienekoa da. Izt C 253. Etsaiari ihardokitzeko bururik eta indarrik gehienekoa. HU Aurp 72. Barauba egiteko aginduari lotsa eta itzal gitxigaz begiratu eta gorroto deutsenak egiten dituezan urteiyeretatik geiyenekoena da au. Itz Azald 116. Euskalerriko uri guztiak oneraspen andikoak izanarren, Arranondo da, ez iñor aserratu, oneraspenik geienekoa. Ag Kr 215. Kape lur ori suge ta zomorro geieneko tokia izaten da. JAIraz Bizia 80. Garrantzirik geieneko gauzak danak ondo ikusten, egun bat bear dala aditu izan det nik. Uzt LEG I 315. Urrengo igandea jenderik geienekoa. TxGarm BordaB 60.
azpiadiera-1.1.1
Guk geok ere izan genduan eguna eun da bat uso ildakoa [...]. Ura zan geieneko eguna. Uzt LEG I 303.
azpiadiera-1.2
b) Más habitual.
Geron geieneko biltokia, Beotibarko frontoia [...] izan oi zan. Zubill 80.
azpiadiera-1.3
c) Máximo.
Mailegu horrek ez du gehieneko mugarik. Berria 7-2-2006.
azpisarrerakoSense-14.2
B) (Adv).
azpiadiera-2.1
Como máximo.
v. tbn. v. GEHIENERA.

Amalau urterako zazpi seme-alaba bazituzten. Etzuten gaurko famelien antzik: bi; geieneko iru, ta kito. Ataño Auspoa 219, 38. Berreun gramo egunean geieneko. Ostolaiz 142.
azpiadiera-2.1.1
(Con ere ).
Geieneko ere / iru urte ziran, / Donosti polita / zutela sutu. Iraola EE 1885a, 152. Jendearen abotik jaso ondoren, geieneko ere apaindu, txukundu edo orraztu egin bide zitun. Etxde 16Seme 68. Geieneko ere, ezetz esango ziela. Ataño Auspoa 280, 210.
azpisarrerakoSense-14.3
C) (Sust.).
azpiadiera-3.1
Máximo, límite. "Bada geieneko eta gutxieneko bat (G-azp)" Gte Erd 226.
Euroa dolarrarekiko gehieneko historikora hurbildu zenean. Berria 14-2-2004.
azpisarrera-15
GEHIENEKO JOTA ERE. Como máximo. v. GEHIENERA JOTA ERE.
Geieneko jota ere, bost edo sei sos zorritsu irabazteko. Ataño TxanKan 46. Euneko amarrek egin ditek or ondo, geieneko jota ere. Ataño Auspoa 181, 184.
azpisarrera-16
GEHIENEKO PUNTURA. En caso extremo.
Geieneko puntura, ezin bertzez minzatu behar badu bere bekhatuaren lankidearekin. SP Phil 307 (He 309 gaixtoeneko pontura).
azpisarrera-17
GEHIENERA, GEHIENERAT (H), GEHIENERA ERE ( g. be V-gip ap. Elexp Berg; ), GEHIENERAT ERE (Dv, H). Como máximo, a lo más.
Nihor baldin bada lengoaia arrotz batean mintzo denik, ez beitez mintza aldian bia edo gehienerat hirur baiño gehiago. He 1 Cor 14, 27. Hirur egunik eta bi gauik barnean, gehienerat ere. He Phil 517 (SP 510 luzenaz). Zer irabazten duzue bada berthutearen axal horrekin? Gehienerat, gizonen estimua. Lg II 182. Zenbat iraun du [...] soldaduen kharrak Alexandren alderat? Gehienerat ere, nausi zireino. Hb Egia 91. Pentsatzen nuan geienera orixe esango zidala. Geiago etzidala esango. JAzpiroz 163.
azpisarrera-18
GEHIENERA JOTA ERE (V-gip (j. be)), GEHIENA JOTA ERE (G-goi-azp). Ref. Elexp Berg; Gte Erd 134. Como máximo.
Eta geienera jota ere zenbat izango dira onela datozen arkumeak? Izt C 175.
azpisarrera-19
GEHIEN ERE. Como mucho, como máximo. v. GEHIENEZ ERE.
Geijen bere eztabe erdiz erdizko berbaren bat baño esaten. Astar II 188. Izan zatekian orduterdi, edo iru geijen bere. Ib. 68.
azpisarrera-20
GEHIEN ETA GEHIAGO. En adelante.
Ez adi geien da geiago onera azaldu. TAg Uzt 168. Malentxorekiko bideak, geien da geiago, eragoztea nai giñukek. Ib. 141 (v. tbn. 172).
azpisarrera-21
GEHIENETAKO (H). Habitual, de la mayoría de las veces.
Janorduetan ain ugariya eta geiyenetakoa izaten dan murmuretea. Itz Azald 112. Geure amodioaren ezaugarri geiyenetakoak edo oiturikoak. Ib. 78. Esturaldiren baten aurkituten baldin ba zan [...] kantaren bati ekitea zan geienetako bere ate-bidea. Belaus Andoni 19.
azpisarrera-22
GEHIENETAN (V, G, B, L, BN-ciz; Lar, Añ, Dv). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 181. "(Las más) veces" Lar. "Comúnmente" Añ. "Gutiz gehienetan, la plus part à peu près des fois (AR)" H. Tr. Su frecuencia al Norte disminuye desde principios del s. XX.
Hirietan den perilla handiago da gehienetan. Volt 144s. Geienetan bizitze komuna eta lanoa daramatenen ordinariosko konfesioneak alfer dira. SP Phil 25 (He 24 maiz). Baña askotan edo geienetan ez dira sendatzen. AA I 401. Geijenetan, beti ez esaterren. Astar II 84. Har hoiek xilatzen dütie gehienetan. Ip Dial 37 (Dv gehienetan; It geienean). Geienetan egiñ oi zuen bezela. Arr May 157. Nebozio kontuak emazteari adierazotea, geienetan, ez da bapere egoki. Erkiag BatB 130s. Arartekoak behar, gehienetan hala hulakoak. Ardoy SFran 320. Sainduen bizitzatik hartua zen, gutiz gehienetan. Lf ( in Casve SGrazi 8 ). Len abade bakar bat izaten zan, geienetan Don Eujenio Usobiaga, bere eroan-ekarrirako. Etxabu Kontu 83. Amaika atzera-aurrera egiñak itun, oñez geienetan. Ataño TxanKan 206. Nere lanbideak bestetara eraman nau gehienetan. MIH 145.
v. tbn. Añ LoraS 61. CrIc 52. fB Ic I 25. It Fab 165. Hb Esk 203. Bordel 90. Dv Lab 228. Sor Gabon 42. AB AmaE 286. Jnn SBi V. Itz Azald 197. CatJauf 31. Ag Kr 45. JE Bur 28. Bera EEs 1914, 108. Kk Ab I 114. Zink Crit 58. Belaus Andoni 11. Muj PAm 11. Or Tormes 17. FIr 188. Alz Ram 87. Tx B II 54. Zub 67. Anab Usauri 100. Aitzol in Laux BBa VI. Otx 54. JMB ELG 45. Ir YKBiz 142. ABar Goi 67. Mde Pr 258. Etxde JJ 210. Txill Let 113. Akes Ipiñ 19. Vill in Bilbao IpuiB 6. SM Zirik 73. Zait Plat 112. Arti Tobera 273. And AUzta 118. Izeta DirG 104. Osk Kurl 159. Vill Jaink 106. MAtx Gazt 32. BEnb NereA 249. Gazt MusIx 165. Alzola Atalak 65. Salav 39. Etxba Ibilt 478. NEtx LBB 96. Olea 27. Xa Odol 67. Uzt Sas 50. Berron Kijote 91. MMant 19. Gerrika 292. Larre ArtzainE 300.
azpisarrerakoSense-22.1
(Precedido de relativo). La mayoría de las veces que.
Egoaizearen magalpeko agertu oi zaigun geienetan bezelaxe. Etxde JJ 103. Dantzaratzen zeran geienetan edo askotan beintzat. MAtx Gazt 68.
azpisarrera-23
GEHIENETANTSU (Aprox. de gehienetan).
Etzuen aditu nai izaten Sokratek geienetantsu. Zait Plat 91.
azpisarrera-24
GEHIENETIK (Dv). Como máximo.
azpisarrera-25
GEHIENEZ, GEHIENAZ.
azpisarrerakoSense-25.1
a) (V-arr-gip, G-azp, AN-5vill; Lar, H), GEHIENAZ (L-ain, BN ap. A; VP 33v, Lar, VocBN, H). Ref.: A (gehienaz); Etxba Eib; Gte Erd 134. "(A lo) sumo" Lar. "Tout au plus" VocBN. v. GEHIENEZ ERE. Tr. Usado por autores meridionales desde Mendiburu; al Norte lo encontramos en Haramburu, Duhalde y Mirande. La forma gehienaz es la más habitual entre los autores guipuzcoanos y alto-navarros (tbn. la emplean Haramburu, Duhalde y fray Bartolomé), mientras gehienez domina en los vizcaínos y se encuentra tbn. en textos guipuzcoanos desde finales del s. XIX.
Erreinu guzian ere buru ta errege bat eta geienaz zenbait prinzipe baizik ez dira arkitzen. Mb IArg I 238. Laurogei urte geienaz izan diteke. Cb Eg II 89. Belaunikatu-ere gabe, edo geienaz belaun bata lurrean duela. AA III 339. Mundubak, Aragijak ta Demoniuak geijeenez emon leijeez atsegiñ arin ta ustel batzuk. JJMg BasEsc 90. Urte bi edo geijenez irutik irago ezkero. Astar II 95. Txikiak, geienaz titaria añakoak. Sor Bar 95. Bakoitzentzat ordu bat / geienaz aski da. Auspoa 97, 58. Ordu biko bidea geienez emendik ara. Ag G 7. Zinkunegi italianoa danik? [...]. Geienaz etruskoa. Lab EEguna 94. Gehienez hola-holako entsei bat edo bertze eginarazi zaukuten lau ilhabete horietan aintzindariek. Zerb Gerlan 48. Laguntzalleak ordainduak izango diran arren iru aldiz geienez berrizendatu ditezke. EAEg 22-11-1936, 363. Andik bost eguntara geienez. Or Aitork 233. Ori geienaz; ortik aurrera deus ez. Vill Jaink 85. Ogei ta amasei urte geienaz. Uzt Sas 128. Amar-amabi urte geienez eukiko nituan. Etxabu Kontu 90. Bakoitzak amabost egun genduzkan geienez atzerapena. Albeniz 105. Urtean behin gehienez. MEIG I 259.
v. tbn. Ur MarIl 74. AB AmaE 234. Moc Damu 35. Otx 32. TAg Uzt 151. Mde HaurB 14. Insausti 317. Gehienaz: Zab Gabon 27. Anab Usauri 30. MAtx Gazt 71.
azpisarrerakoSense-25.2
b) "(Por la mayor) parte" Lar. "(Las más) veces" Añ. v. GEHIENETAN. Tr. Aunque se documenta por primera vez en Ubillos, aparece gralmte. en autores vizcaínos; sólo se encuentra la forma gehienez.
Gau guziak, geienez, orazio-giten igarotzen zituan. Ub 81. Zerren egon biar dogun geienez graziaz bizirik, eurak artzeko. CrIc 126. Geienez mortalen izena daruen ezkero. CatBus 33. Geienez epetan ordaintzen. " Las más veces" . Or Tormes 93. Lurreko aberaskiak, zerua irabazteko, geienez, eragozpenak dirala. Eguzk GizAUz 12. Mutil txikiak be ibilten ziran urte bi inguruan [...]. Baiña geienez nesken ikastolea zan. Etxabu Kontu 9. XIX. mendean, mende-mugaren aldamenean gehienez, Mogeldarrenak [alegiak] ditugu. MEIG VI 56.
v. tbn. Or Eus 174. Erkiag BatB 113. Mg CO 105s. JJMg BasEsc 207. Ur MarIl 79. AB AmaE 244.
azpisarrera-26
GEHIENEZ ERE (g. be V-gip ap. Elexp Berg; H; gehienaz ere Ht VocGr 404, Lecl, Dv, H). v. GEHIENEZ.
Zer probetxu duzu munduan denbora apur bat gehienaz ere ungi izaitea. Harb 129. Gure bizia geienaz ere irurogei ta amar edo larogei utekoa da. Mb IArg I 320. Bortz orenak eta erdietaraino, edo gehienaz ere seietaraino. Dh 48. Zeinbat juaten dirian etxera [...]? Geijeenaz bere, inok kasurik egin ez deutsan neska epel bat. fB Olg 62. Geienaz ere igaro ziran berrogei ta amabiren bat urte. Zab Gabon 88 (v. tbn. 102). Geienaz ere... zenbat urte izango ote ditu bada? Sor Bar 35. Zer gertauko iakon geienez bere? Iltea? Ag AL 163. Emakume ta mutikoena [alogera] , geienez be zortzi. Eguzk GizAuz 158. Ez eban denporarik egin. Geienez be, urte bi edo iru. Etxabu Kontu 207. Euskal pinturarik, ez. Zenbait gai guztion gogokoak izatea, gehienaz ere. MEIG I 67. Batzuek bero omen ziren eta besteak hotz, gehienez ere epel. MEIG IX 27.
v. tbn. Arr May 96. Mok 9. Bilbao IpuiB 194. Gehienaz ere: Izt C 17. Bil 78. Tx B II 61. Anab Usauri 99. Ir YKBiz 278n. JMB ELG 96. EA OlBe 74. Salav 54. Uzt LEG II 127.
azpisarrera-27
GEHIENEZ JOTA ERE, GEHIENAZ JOTA ERE. Como máximo.
Geienaz jota ere, zazpi bat illabete igaro zizkiteken soldaruzkan. Ataño TxanKan 202.
azpisarrera-28
GEHIEN-GEHIEN.
azpisarrerakoSense-28.1
a) (Precedido de sust. en caso absoluto indet. o partitivo, o usado como pron.). La mayoría de.
Euskaldunen arteko geien-geienak. Mb IArg I 238 (v. tbn. 252). Geien geienentzat da bearra. Mg CC 163. Kristaurik geien geienak. AA III 286. Gehien-gehienek oren erdi bat errexki kausituko dute. Dh 51. Beste guztijak edo geijen geijenak. Ur MarIl 44. Iruñen yende geien-geiena mintzo zen gure eskual mintzairan. Zub 89. Jaun horietarik gehien gehienak hilak dire orai. Zerb Azk 28. Emakumeak geien geienak [...] buruko eliz-zapiak ipinten ziarduen. Erkiag Arran 170. Geien-geienak utsik bialdu genituan Bitori aldera. Alkain 152. Euskaldun guztiek edo gehien-gehienek. MIH 105.
v. tbn. Gy 29. Azc PB 326. A Ardi 81n. Osk Kurl 31. Berron Kijote 138.
azpisarrerakoSense-28.2
b) Como mucho, como máximo.
Geien geien meza bat enzun. Mg CC 150. Bada au geijen geijen bere egun erdi bat izango da. Astar II 75. Bustar idi batek balijo dau geijen geijen eun da berrogeta amar dukat. Ib. 168. Milla bat dukat, geien-geien be. Otx 75.
azpisarrerakoSense-28.3
c) El (lo) que más.
Orixe da ni geien geien berotu nituana. Ag AL 43 (v. tbn. G 284). Korta edo abeletxena dala-ta bidaltzen yatzube, geien-geien, Idazki Orokar au. ForuAB 107. Ark geien geien [...] landu ta yantzi zun. Ldi IL 168. Ikusi ebazan gauzetatik geien-geien gura izan ebana. Alzola Atalak 49. Bere neba Lorentzok [...] lagundu eutson geien-geien. Onaind STeresa 93.
azpisarrerakoSense-28.4
c) (El) mayor.
Itzaurre onek eman dit lanik geien-geien. Berron Kijote 18.
azpisarrera-29
GEHIEN-GEHIENA.
azpisarrerakoSense-29.1
a) (Lar, Añ). "(A lo) sumo", "(lo) más más", "(a bien) librar" Lar.
azpisarrerakoSense-29.2
b) El (lo...) que más, en mayor medida. "Geien geiena tardatutzen duelarik ere... (AN-5vill)" Gte Erd 134.
Jesusekin geien-geiena itzegin eta ibilli zanak. Lard 479. Geien-geiena kastigatua. Tx B I 86. Au izan da gizonari geien geiena erakutsi zaion eginbidea. Vill Jaink 166. Geien-geiena arritu ninduan gauza. Uzt Sas 353. Arima geien-geiena apaintzen ta edertzen duan birtutetariko bat. Berron Kijote 160. Gizonak, geien-geiena, laztasunean ikasten du. Alkain 99.
v. tbn. Aran SIgn 103s.
azpisarrera-30
GEHIEN-GEHIENEAN (H).
azpisarrerakoSense-30.1
a) (H). Como máximo, a lo más.
azpisarrerakoSense-30.2
b) Generalmente.
Gabak asko emanda / geien-geienean / dirade etxeratzen / ez ordu onean. JanEd 18. Aien pasagarria geien-geienean orixen izango zala. " Su más ordinario sustento" . Berron Kijote 121.
azpisarrera-31
GEHIEN-GEHIENETAN. Generalmente.
Zetan geratu oi dira auzi modu oneek? Geijen geijenetan lenenguan egin biar zanian. Astar II 30. Geien-geienetan bakez ta umore onian. Kk Ab II 178. Ezkon-berriak, noski, geien-geienetan. Txill Let 114.
azpisarrera-32
GEHIEN-GEHIENEZ, GEHIEN-GEHIENAZ. Como máximo.
Nere anima txar galdu gaiso hau, geien-geienaz, izandu da oraindañokoan erri txar bateko eliza txiki auts-dun moldakaitz erdi erori bat bezala. Mb OtGai III 183. Geijen geijenez, daukazuz gogo ta asmuak konfesetako Paskuetan. Ur MarIl 81. Geien geienez, ete da euskaldun zar iakitun andia eztan irakurtzaleren bat, or edo emen, txokoren baten? Ag Ioan 91. Zer egin dezake Estaduak? Geien geienaz [...] ondar-palakada batzuk geiago bota arazi. Vill Jaink 86s.
azpisarrera-33
GEHIEN-GEHIENGO. Más usual (?).
Eskuarako Iztegi bat Euskaltzaindiak argitaratu nai luke, geien-geiengo gauzetarako. GH 1923, 126.
azpisarrera-34
GEHIEN-GEHIENIK. En mayor medida, sobre todo.
Gehien-gehienik gaitzi zitzaiona. Jnn SBi 164. Hameka oren on eta eder iragan badut Metsikon, hari diozkat gehien-gehienik zor. Zerb Metsiko 250. Arana-Goiriren yarraitzale bagera, neke-nai orretan geien-geienik yarraitu bear diogu. Ldi IL 155. Kanta-zarrai zor diegula geien-geienik [...] zabalkundea. SMitx Aranz 31.
azpisarrera-35
GEHIENIK.
azpisarrerakoSense-35.1
a) (BN-arb ap. Gte Erd 90; Lecl). En mayor medida, sobre todo. "Principalement" Lecl. Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga; al Sur se encuentra en autores de dialecto alto-navarro (como Mendiburu o Lizarraga) y algún guipuzcoano como Ubillos, aumentando algo su uso en el s. XX.
Zarreitzate karitateari [...], baina gehienik profetiza dezazuen. " Encore plus" . 1 Cor 14, 1 (He gehienik; TB guziz gainetik, Dv aiherrenik, Ol, Ker, IBk, IBe batez (b)ere, Bibl bereziki ). Zeren haur da nik gehienik neure dudana. Mat 280. Gehienikan bekhatu doloratzen naizenaz [barkhamendu eske] . EZ Man II 34 ( Man I 64 gehienik ). Gehienik ni harentzat naiz beldur. Ax 577 (V 370). Ezta bilhatu behar gauza gehienik usaian dabilana. ES 102. Beste bazter-etan ere bai, baña geienik [...] Afrikako errietan. Mb IArg I 358. Mesiasgandik lenik ta geienik uste zuena. Ub 59. Zerén trabáju sufritzean progatzendén geieník [...] amórea. LE Ong 51r. Bekhatutik urrun-arazteko gehienik gai diren [...] egia handiak. Dh 95. Lurrik hobekienik lanthua da gehienik phorrokatua dena. Dv Dial 61 (It apurtuena dagoana, Ur ziatuen daguana, Ip lür phorrokatiena ). Zeren gainean mintzo zare gehienik? Laph 93. Gehienik hunkigarri zena. HU Aurp 169. Auxe izango zan geienik zekiana. Inza Azalp 85. Lekhornen baitzuen gehienik iraun. Ox 192. Kazeta [...] guztiz edo gehienik Irlandaraz argitaratzen direnak. Mde Pr 245s. Bere eskuz erail zun geienik zor zion laguna. Etxde JJ 154. Beste zerbaitek ninderagin bakarrik edo geienik. " Causa maxima et paene sola" . Or Aitork 112. Kazeta [...] guztiz edo gehienik Irlandaraz argitaratzen direnak. Mde Pr 245s. Bere eskuz erail zun geienik zor zion laguna. Etxde JJ 154. Beste zerbaitek ninderagin bakarrik edo geienik. " Causa maxima et paene sola" . Or Aitork 112. Jainkoaren ondotik, horrek nu gehienik sustengatzen. Larz Iru 96. Artzaintzan nuen gehienik gostu. Xa Odol 29. Artzaintzari tokatuko zaizko gehienik lur horiek. Larre ArtzainE 42. Gehienik biztu gaituen poesia. MIH 293.
v. tbn. Volt 183. Harb 128s. SP Imit III 30, 1. Ch III 31, 3. He Gudu 66. Lg II 141. Mih 30. CatLan 98. Brtc 8. Monho 122. JesBih 424. CatLuz 2. MarIl XII. Jaur 353. Bordel 84. Gy 11. Hb Esk 134. Jnn SBi 53. Elsb Fram 76. Zby RIEV 1908, 93. Ip Hil 234. Arb Igand 55. JE Bur 36. Mok 20. FIr 173. Zerb IxtS 103. Zait Sof 50. Txill Let 131. JEtchep 14. Osk Kurl 48. Ibiñ Virgil 44. Ardoy SFran 296. Iratz in Alzola Atalak 120. Onaind STeresa 21.
azpiadiera-1.1
(SP). Generalmente, la mayoría de las veces. "Igande oroz geienean edo geienik, le plus souvent tous les dimanches" SP.
Abereok, geienik, apal eta otzanak oi ziran. Erkiag BatB 50. Geienik paketsu zan arren [zingira], noizpeinka asarre ipiñi oi zan. Ibiñ Virgil 61. Elizondon naski gehienik [egon zen] . Xa Odol 33. Gehienik 1936an argitara zenean zeraman tituluarekin [aipatua] . MEIG VII 185.
v. tbn. Onaind in Gazt MusIx 153.
azpisarrerakoSense-35.2
b) (Precedido de sust.). (El) mayor; (la) mayor cantidad de.
Eta gure menbro deshonesték, ornamendu gehienik duté. 1 Cor 12, 23 (He ohorerik gehiena, Dv ikhustaterik ederrena ). Hartarik beretik izanen du pena eta gastigu gehienik. Ch I 24, 3. Atsegin gehienik egin diezoketen gauzetan. Dh 57. Oloa da esne gehienik eta gain hobeena egiten duena. Dv Dial 81 (It esne ta bikañik geiena, Ur eznerik geijen, Ip ezne eta gañ haboruenik ). Giristinoari probetxu gehienik dakarkiona. Arb Igand 99. Harrabots gehienik egiten dutenak. HU Aurp 95.
v. tbn. Hb Esk 194. Elsb Fram 71.
azpiadiera-2.1
(Con el sust. en partitivo).
Nork munduko maleziarik gehienik iakinen hari gara. Harb 142.
azpiadiera-2.2
Ille batzuek emoten dabez / onela gabaz urtenik, / barkua bete eziñik pasa / gau osoa edo geienik. FEtxeb 204.
azpisarrerakoSense-35.3
c) Como máximo. "Gehienik bi hilabete izanen da preso (BN-arb)" Gte Erd 134.
Sei urtheren, hamar urtheren buruan gehienik. Larz Iru 56.
azpisarrera-36
GEHIEN IZAN.
azpisarrerakoSense-36.1
a) Ser lo máximo, ser superior.
Xipién dena gehién denaz benedikatzen da. " Le plus grand" . He 7, 7 (He gehiagoko dena ). Munduan geien diradenak. Ber Trat 29v. Benedikatua zara / Emaztetan gorenen, / Nola baita Iesus haurra / Gizonetan gehien. Hm 35.
azpiadiera-1.1
(gehien(a) izan; ref. a competiciones).
Esan deixogun geu gerala geixen, geu gerala indartsuen. Ag G 355. Geiena danak txapelketa au / irabazi biar degu. Uzt EBT 107.
azpisarrerakoSense-36.2
b) (Con compl. con suf. -en). Ser superior a; dominar a. "Pilotan Jakob gehien da Martinen" VocBN. Cf. zorrek hunen gehien (Etch 364), que el ed. traduce 'dont les dettes l'emportent sur les biens', considerando zorrek error por zorrak.
Eta nahiago zinanteke ororen pian lehenago izan, eziez bakhoitz baten gehien. " Uni praeesse" . Mst III 47, 3 (Ch bati ere manatu ). [Graziak] eztü desiratzen ihuren gehien izatia. Ip Imit III 54, 3 (Leon nagusi ).
azpisarrerakoSense-36.3
c) Mandar, dominar.
Auherkeria geihen bada bihotzian. CatLan 118. Umilitatia geihen den lekian, nehork etzi ikusiko ez bekaisguarik, ez diskordiarik. AR 269. Euria geien dan arte. Gand Elorri 151.
azpisarrera-37
GEHIEN KOMUN. Generalmente.
Nola baita geién komún jénde ez abrátsa. LE Prog 110. Majia gau geien komun entendatzen da sorginderiain nonbrean. (42). LE-Ir.
azpisarrera-38
GEHIEN PARTE ( -ih- SP) (La) mayor parte.
Zeren Iainkoak berak gehien partea iasaiten eta eramaiten baitu. Ax 495 (V 320). Gabaren gehien partea othoitzean zaramaten. Ch I 18, 2.
azpisarrera-39
GEHIEN PARTEZ. Generalmente.
Eta ze pekatu da orreetan faltetia? --Geien partez, pekatu mortala. CatLlo 43. Geiyen partez gurasoak [egiten daudee pekatu] . Ib. 44.
gehien
<< gehiegi 0 / 0 gehitxo >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper