edan.
Tr. Junto a la forma más usada edan , se encuentra eran, desde Echagaray (151) e Iztueta, en autores populares guipuzcoanos, y tbn. en D. Aguirre, Toribio Etxebarria (Ibilt 466) y N. Alzola (Atalak 54). En DFrec hay 88 ejs. de edan .
I .
(Vb.).
1.
(gral.; Lcc, Volt 31, Mic 5v, SP, UduñBerb 396, Urt I 172, Ht VocGr, Aq 933, Lecl, Arch VocGr, VocBN , Gèze, VocCB , Dv, H, VocB),
eran
(V-arr-och-ger-gip, G, AN-gip-larr, Ae, R; VP 26r, H),
ean
(G, AN-sept). Ref.: Bon-Ond 156; A (edan, eran); Lh; Asp Gehi 241; Etxba Eib (eran); Holmer ApuntV; Iz Als (ean), ArOñ (eran), R 295 y 296; Lrq (edate); Ond Bac (yan); EI 58 y 258; EAEL 21; Gte Erd 82, 178; ZestErret (ean/eran).
Beber. "Bebo, edatendót" (Voc. de Marineo Sículo, 1533). TAV 3.2.4. "Beber y comer, boire & manger, edatea eta iatea" Volt 31. "Edana zen, il avait bu" SP. "Brindar el que va a beber, [...], iñoren osasunari edan" Lar. "Derrotian edan, beber mucho y de golpe, de una vez" Asp Gehi. "Andra koittauari, egunero eranda etxeratzen jakon gizona" Etxba Eib. "Txotxetik edan, 'kupeletik edan'" ELok 116 (que cita a A EY III 29; la ref. es incorrecta). "Beti daukate zer jana eta zer edana (G-azp-goi), beti daukate zer jan eta zer edan (V-arr)" Gte Erd 178.
Tr. General en todas las épocas y dialectos.
Edan ahal dirozue nik edateko dudan kopá?
Lç Mt 20, 22.
Edan egu<...>.
Lazarraga A, 1138r.
Lar janak eta edanak gitxitara nenkarre.
RS 438 (v. tbn. 342).
Genzea sobra jatea eta edatea.
Ber Doc 171v.
Eta ezkerrera berriz gu plazerak edanak.
EZ Man I 82.
Edan ondoan, edanaz urrikiturik.
Ax 389 (V 254).
Mutil, iguk edaten.
Mic 5.
Anhitz iana eta anhitz edana da hontara nakarrana.
O Pr 26.
Sobera ian eta edatiak [...] ützi behar dütügüla.
Bp II 39.
Festa onetan edan dezagun, / Petiri, ekar ardoa.
(1705).
GavonC
Egan 1956 (5-6), 28.
Jan da edaten asiten garianean.
Arz 27.
Edan baleza pinta bat kalizetik.
El 74.
Egarduna ur gazitik edanago ta egartiago arkitzen da.
Mb IArg I 305.
Aste guziko trabájuak edaten dire jaibátes batzuetán.
LE Prog 112.
Bethi edaten dute ligarainokoan Jaunaren koleraren jarroa.
Brtc 148.
(s. XIX)
Ardaua inun ez obia, ta edan ala.
Mg PAb 75.
Aldegin bear du edateera tentatuko duen gizon ardanzaleetatik.
Mg CC 186.
Edalea bere edan bearrarekin [...] zorrez betetzen da.
AA III 375.
[Bere] kondenazionea jaten eta edaten du.
Dh 222.
Egarrijagaz edaateari isten eutseela.
fB Ic III 179.
Jan dügünaz gerozti xahalki huneti / Eta edan ardua Juranzunekoti.
Etch 268.
Aspaldi zun edana / amaren titia.
Izt Po 139 (
C 226 eran
).
Aziendek edaten badute holako uretik, berak ere galtzen dira.
Dv Lab 109.
Etzare zuek odol errekak / Edanikuak?
AB AmaE 42.
Zure osasunara / noa edatera.
Urruz Urz 54.
Uxaranek odola edaten daukuten bezala, Yuduek xukatzen dute Frantziaren fortuna.
Elsb Fram 179.
Ene Aragia jaten diana ene Odola edaten, enekin dago eta ni harekin.
Ip Hil 236.
Maripa, guk zeinbat edanago, i ainbat obeto.
A BeinB 40.
Arnoaren izena ematen dioten pozoinkeria batzuetarik edan eta edan.
HU Zez 26s.
(s. XX)
Xuntatandra [...] xan eta edatra.
Mdg 136.
Zorionaren edaria eran bear zuala.
Ag G 276 (291 edan
).
Edatera ukan nuen cognac zafla bat ederra.
StPierre 14.
Baziran ogei baso / eranak gozo-gozo.
JanEd II 36.
Gure arnotik xorta baten edatera.
Barb Sup 175.
Nere petxuko bularretatik / amaika trago erana.
Tx B II 167 (
B I 212 edan
).
Arno xuri eta bixkotx ausarki yan edanik.
Zub 116.
Ez bezaio jaramonik egin, edan egiten du-ta.
Lab EEguna 116.
Gargailetara edan diak ardau-txorta bat.
(R).
A EY III 324.
Domukeriak langilleen odola edanago ta munduan txiro edo pobreak ugariago.
Eguzk GizAuz 62.
Su eta gar urbildu zitzaidan, oparo edan baitzuen.
Mde Pr 106.
Apaizaren etxean zer jana ta zer edana bazan.
Anab Poli 88.
Arek txurrut zaliak, jan eztakit eingo eben, baña edan bai ugari.
SM Zirik 42.
Hemengo edateko moldean, bakotxak bere aldian denen turnada pagatuz.
Larz Iru 56.
Tira, edan zazu muiñak pixka bat argitzeko.
NEtx LBB 88.
Beharko badut ere ur hortarik edan.
Xa Odol 308.
Oiek gauz asko esaten dizkitek; baña berak ederki edan.
TxGarm BordaB 66.
Etzen lagunekin pinta erdiaren edaten gelditzen.
Etchebarne 34.
Ik olako ardao gozorik eztok edan iñoz.
Gerrika 33.
(Formas verbales sintéticas).
Nasai-nasai dedate / bero lixunkoia.
Laux BBa 50.
Aren parrea dadat / irrika biziaz.
Ldi BB 154.
Gixonak dedaten unian.
Laux AB 93.
Badakit ederragorik ezin dala, / ta zeru ta lurrak andik dedatela, / gauez izanarren.
"
Beben"
.
Gazt MusIx 219.
Gure gizona eda[n] samar [...] datorrenean.
Cb Eg III 370.
Edan samartu ezkero, konteetan amesezko egitada ta parrasterija guztijak.
JJMg BasEsc 209.
Ugatzean dithiarekin edan zuen hitzkuntzaz.
ES 391.
Argi-iturri onetan edan zituzten [...] beren liburuetan ikusten diraden argi ederrak.
Lar SAgust 9.
Biyok elkarren begiyetatik / amoriyua eranaz.
Bil 52.
Teokrit ta Menelagruren idilietan edan ditu idazleak poema oni darizkion urak.
Ibiñ
Virgil
34.
Orduan ikasi nin apaizaren itzaldiak arretaz entzuten. Nik dakidan pixarra, ortik edana dit.
Ataño
TxanKan
87s.
(SP, Dv). (Part. en función de adj.). "Gizon edana, homme qui a bu, ivre, hordia" SP.
Alemanak ondo-ondoraino ethorri zitzauzkun erho batzu bezala. Erho batzu... edo gizon edan batzu bezala!
Zerb Gerlan 85.
Jaun jujea, ez nintzen moskorra; edana bakarrik.
Egunaria 13-5-1955 (ap. DRA
).
Ez zirena biak pixka bat edanak, arrats hartan?
Larz Senper 76.
Ez al gaude gu gero / geiegi eranak, / goizetikan asita / tabernan geranak?
Uzt LEG II 320 (
LEG I 190 edan
).
An omen zeudeken bi erdaldun, gallegoak noski eta edan xamarrak.
Ataño
TxanKan
251.
Bainan gizona edana izanki eta huna nun mandotik jautsi.
Etchebarne 71.
2.
Absorber.
Ezen gainera ethorten zaión uria maiz edaten duen lurrak [...] rezebitzen du benedikzione Iainkoaganik.
Lç He 6, 7 (
TB, Dv, Ol, Ker edan; IBe xurgatu; He uriaz bustia izan, IBk euriz ase
).
Soroak edan ditek / gaur urikan aski.
It Fab 200.
Landareek hostoetarik eta erroetarik edaten dute airearen gozoa.
Dv Lab 72.
Ur gehiago edaten du uria denean, eta hola inguruko lurra baino hezeago eta harroago dago.
Ib. 344.
Lurrak ez dezan edan samatsaren urina edo gozoa.
Ib. 149.
Omeletak burra edan duenean.
ECocin 28.
Baita ere ur geiago edaten du zuaitz gazte eta indarrean dagoanak zarra ta gelditzen asitakoak baño.
Munita 73.
3.
"
Gariak edan dau lorea, el trigo ha cuajado"
A Apend.
.
4.
"Creer? Edanda dago, está creído; lo tiene tragado (el enfermo que se muere), resignarse un enfermo a morir"
A Apend.
II .
(Sust.).
1.
(G-azp; Añ, Dv),
eran (V-gip, G-azp),
ean (G-azp)
Ref.:
Etxba Eib (eran);
Gte Erd 79;
ZestErret
(
ean/eran
)
.
Bebida; (el) beber.
"
Gaurko erromerixan ez da falta izan erana
"
Etxba Eib.
"
Edan mende dago (G-azp), edanak menderatuta dauka ziero (G-azp), eranak bendeatute dauko (V-gip)"
Gte Erd 79.
Nehork bada etzaitzatela kondena ianean edo edanean.
Lç Col 2, 16 (Dv jan-edanen ariaz).
Barurik, janik eta edanik bage.
Ber Doc 155r.
Ianak edekiten du gosia, eta edanak egarria.
Tt Arima 49.
Ene xana ta ene edana, urarekin ogia.
Acto 320.
Barutu zen Jesus jatekorik edo edan piskarik ere artu bage.
Mb IArg I 227.
Edanaren eta janarendako [...] amorio desordenatü bat.
CatLan 116.
Janean, edanean, loan [...] ez duzu plazera bilhatu behar.
Brtc 13.
Bera eginik jan, edana.
Añ
EL1
172.
Edanian len jausten zirianak, aldegin biar dabee [...] tabernetati.
Mg CO 279.
Edanean igarorik erori zan bere bi alabakin, biak aurdun uzten zituala.
AA III 383.
Zekuskizaten mirariak [...], edanari egozten ziozkaten.
Lard 481.
Nere edanak jartzen / bazaitu zu samiñ.
Urruz Urz 56.
Edanak beretuak hilen dire adin hortara gabe.
HU Zez 206.
Orduan zaio phizten, suhartzen [...] edaneko thirria.
Arb Igand 130.
Tira ardo txurrupat, janak edana on du-ta.
Moc Damu 31.
Edan-urritasuna, edarietan neurtua izaten irakasten dabena.
Itz Azald 184.
Ankaz gora dijoaz / etxe ta erriak, / ondatu ditulako / edan geiegiak.
JanEd II 116.
Kaiolan ez dago / janik ez edanik.
Enb 56.
Mutillek berek ekartzen dute / dantzari denen edana.
Or Eus 167.
Edanak / busti begistaz ezpanak!
Laux AB 34.
Sekula ez ziola areago uko eginen edanari.
Mde HaurB 13.
Medikuak ezeuan ba edana debekatu?
SM Zirik 93 (74 eran).
Eztu galtzen wiskiak / da beste eranak.
Uzt EBT 66 (Noiz 49 edanak).
Illuntzirik geienak erriko-tabernan emoten ebazan joko-edanetan.
Alzola Atalak 58.
Jana ta edana gitxi ez zan izaten; batez be edana.
Etxabu Kontu 96.
Mudatzen gaitu eranak / mundu onetan geranak.
BAyerbe 104.
Jana ta edanagaz etorten ziranian.
Gerrika 208.
v. tbn. Bp I 91. Cb Eg II 120. Mg CC 203. VMg 60. Gco II 59. fB Olg 15. Astar II 159. JJMg BasEsc 88. CatLlo 43. CatBus 35. It Fab 166. Dv LEd 217. Jnn SBi 137. Ag G 235. Anab Usauri 7. Kk Ab II 60. Yanzi 135. Erkiag Arran 33. Larz Iru 90. MAtx Gazt 77. BEnb NereA 138. NEtx LBB 383. Eran: JanEd I 54 y II 120. Etxba Ibilt 466. Albeniz 26.
2.
Trago.
v. edaldi.
Edan batean ustu diguk / sei arroako zagia.
Or Eus 140.
Piñupe batean beera jetxi nintzan erreka ziztor batera, eta ai zer ur edana egin nuan!
AZink 158.
EDANARI EMAN (G, B, S; e. emon V; eranai eman G-azp),
EDANARI JARRI (BN-arb).
Ref.: A (e. eman, emon); Gte Erd 173; ZestErret. Darse a la bebida. "Orain edanari emanik da (S), edanari jarri da (BN-arb)" Gte Erd 173.
Zertarako izan diteke erri batean edanari jarritako gizon bat?
AA III 374.
Orrek be edanari emon deutsa.
Zam Man 27.
Arras edanari eta ohointzari ere eman zela.
Zerb GH
1925, 87.
Isabelak ba zekikeen edanari emana zela.
Mde HaurB 36.
EDAN BEROAN.
En el entusiasmo, en la excitación causada por la bebida. "Edan-beroan gizonak errez agirtuten dabe (V-arr)" A Apend.
EDANEAN.
Bebiendo.
Edanean ta jokoan jai egunak igarotzen dituzuna.
AA III 595.
Janean, edanean, / [...] / goiz eta arratsalde.
It Fab 173.
Bere penak, [...], edanean ahantzi ondoan.
JEtchep 97.
I, edanean eztarria beñere itxitzen ez zaikan ori.
Anab Usauri (ed. 1986) 84.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 38. Enb 56. Or Eus 539.
EDAN-EDAN EGIN.
Emborracharse.
Geienean edan-edan eginda etorri oi zen.
Etxde JJ 32.
EDAN ERAGIN
(Urt II 226). Hacer beber. v. edanarazi.
Persona bati orditzeko diña ardo, [...] ematea edo eran eragitea.
Gco II 61 (v. ib. edan e-).
Ardao barria edan eragiteko.
A BeinB 60.
Sokrateri otzeri-belar ura edarateko (edan-eragin).
Zait Plat 12.
v. tbn. Otx 169 (edan e.).
EDAN-ERRAZ.
"Erraz edateko modukoa izan. Ardua ean-erreza izatea normalian
"
ZestErret.
EDAN GAIZTO
(AN-gip ap. Gte Erd;
gaixto Foix ap. Lh). Mal temple producido por la borrachera. "Edan gaiztoa du (AN-gip)" Gte Erd 82. Cf. EDAN TXAR.
EDAN-GRINA.
Sed, ganas de beber.
Matsaren ur sorgiña: / Gizonak edan-griña, / ta andreak mitiña.
NEtx LBB 364.
EDAN-GURA.
v. edangura.
EDAN-KONTU
(El) beber, acto de beber. "Eran kontu ori du txarra (AN-gip)" Gte Erd 82.
EDAN-KUIA
(H, Dv A). Calabaza para vino. "Edan-kuia, ardokuia, calabasse, citrouille à boire, à vin" H s.v. khuia. "Edan-khuia, courge propre à contenir du vin; gourde. Syn. khuiatxoa. Ces mêmes courges servent aux baigneurs" Dv.
EDAN-NAHI.
Sed, ganas de beber.
Edate, edan-aldian edan-nai garbi berriak ematen dituena.
Mb IArg I 240.
EDAN-NAHIARI.
"Edan-naiari naz (R), tengo ganas de beber" A.
EDAN-ONDO.
"Edan ondo on du, il a bon vin, bon après boire" H s.v. ondoa.
EDAN-ONTZI.
v. edontzi.
EDAN-SARI.
"(B), precio de lo que uno ha bebido" A.
EDAN-SARRI
(A, que cita a Mg PAb). Aficionado a la bebida, bebedor.
Nekezale edan-sarri ta ardao zaleegijak.
Mg PAb 44.
Iatuna ta edalea neu? edan-sarria batez bere?
A BeinB 72.
Ardauaz edan-sarri izatea eritzat joten ez dabelako.
Erkiag BatB 159.
EDAN TXAR
(+ edantzar B ap. A). Mal temple producido por la borrachera.
EDAN TXARREKO (V-arr, G-azp-nav, AN-5vill-gip).
Que tiene mal beber.
"
Edantxarrekoa da ori
"
Gte Erd 82.
"Norbaitek mozkor txarra duela adierazteko; hau da, edandakoan gaizto, txarrerako jartzen dela. Bai baa hori eran txarrekua da
"
ZestErret.
Daukazu senar bat edan txarrekoa, ardantegi zalea, moskortuten dana.
Añ
NekeA
222.
Edan txarragoko moskortirik eztot ikusi.
Zam Man 27.
EDANTXE
(S; Hb (-nx-)). Ref.: Lh; Lrq. "Qui a un peu bu, qui est gris" Hb. "S'enivrer un peu (litm. 'boire un peu'). Edan + suf. -xe. Edantxeren, edanxeko, devoir boire un peu; edantxerik, un peu ivre. (Sc)" Lrq.
Gizun gaxua edantxerik zen.
Eskual 25-5-1908 (ap. DRA
).
EDATEKO
(erateko V-gip). "Potable. Iturri onetako ura, eratekua da" Etxba Eib. Cf. edateko.
Lurdesko arkaitzeko iturriko ura, edateko ur ona eta kare-arria duten mendietako uren antzekoa da.
Goñi 67.
Zaldikin egiten zituzten zagik edateko ura gordetzeko.
JAIraz Bizia 43.
Edateko urak nun-nahi badire Azkainen.
Zerb Azk 47.
Edateko uraren billa etxetik asago urten bearra izaten eben.
Erkiag BatB 35.
Donostiako erateko ura / ortik daukate jasua.
Uzt Sas 283.
EDATEN EMAN.
Dar de beber; dar a beber.
v. EDATERA EMAN.
Tr. Usado por autores vizcaínos y (en menor medida) guipuzcoanos; al Norte sólo hallamos un ej. de Tartas.
Edaten ematea egarri danari.
Bet 14.
Korporalak dira, zazpi, gose direnen bazkatzia, egarri direner edaten ematia.
Tt Arima 91.
Emon eutseen ondotxu edaten.
Astar II 128.
Egarri nintzanean binagrea emon eusten edaten.
Añ
EL2
221.
Abereai edaten emateko toki eroso bat.
Izt C 84.
Aldamenean ikusi zuen iturri eder batetik ontzia urez bete, eta semeari edaten eman zion.
Lard 24.
Ganaduba badago beroturik edo izerditurik ez jako edaten emon biartua badago.
Ur Dial 75 (It edaten eman, Ip edatera eman
).
Egarri nintzan, eta eman ziñidaten edaten.
Ur Mt 25, 30 (Ol, IBk, IBe edaten eman, Ur (V), Ker edaten emon; Lç edatera eman
).
Su andi baten aurrean jaten da edaten emonda.
Ag Kr 32.
Konortera etorri zanian, jaten eta edaten emon gura ixan eutsoen.
Altuna 97.
Onurakor zitzaiekelakoan, adarrezko onillarekin ardoa ematen die edaten.
Ibiñ
Virgil
104.
Egarri dagon nere biotza, zuk eman ezik edaten.
NEtx LBB 327.
v. tbn. Iraz 34. CatBurg 32. VMg 60. Lh Yol 24. KIkG 65. E. emon: Cap 14. Oe 39. Cb CatV 46. CatLlo 27. CatBus 27. Itz Azald 120. Echta Jos 265. KIkV 81. Otx 166.
(Con formas supletivas).
Mutil, iguk edaten.
Mic 14r.
Baziñieki nork esan dizun, "edaten indazu".
Lard 376.
EDATEN ESKAINI.
Ofrecer de beber.
Ikusten zuela [...] zumua Erregearen edanontzira bota zuela, Erregeari edaten eskeñtzeko.
Lard 52.
EDATERA EMAN,
EDATERAT EMAN.
Dar de beber.
v. EDATEN EMAN.
Tr. Usado por septentrionales y navarros
Egarri izan naiz eta eman drautazue edatera.
Lç Mt 25, 35 (TB, Dv, SalabBN, Ip, Echn edatera eman, Samper edatra eman, Hual edatra emon, He, Leon edaterat eman; Ur edaten eman
).
Egarri denari edatera ematea.
Ber Doc 90r.
Zeren eskuinekoek gosetu zenean eman baitzioten iatera, eta egarritu zenean edatera.
Ax 227 (V 151).
Ez haren flaskoetarik emaiten edatera bertze mahats-arnorik.
Tt Onsa 45.
Ezne edatera emaiten deriziet, eta ez iate borthitz bat.
Bp II 5.
Burrebuek edatera eman zioten, biñagrea eta khelderra.
He Gudu 135.
Emai(o)zue ortik edatera maipuruan arkitzen den jaunari.
Mb IArg I 177.
Neguan emanen diozute barnean edatera ur hotz-hautsia.
Dv Lab 229.
Aberia berotürik bada edo izerdi etzaio eman behar edatera.
Ip Dial 75 (It, Ur edaten e.
).
Edaterat ematen diotela beazunez eta ozpinez eginikako edari khirets bat.
Jnn SBi 3 (
ib. 27 edatera eman
).
Zahagitik beretik emaiten dio edatera Batixtari.
Barb Sup 130.
Edatera ematen zien beazunez edo mirraz eta ozpiñez egindako edari bat.
Inza Azalp 69.
Jaterat eta edaterat emaiten zion ausarki.
JEtchep 58.
Kanibeta sartzen deiat gero ez badautak edaterat emaiten.
Larz Iru 84.
Harb 28. SP Phil 275. Mong 588. El 12. CatLan 80. CatS 44. CatLuz 20. Edatra e.: CatAe 50. CatSal51. CatR 51. HU Zez 205. Const 18. Ir YKBiz 67. Zerb IxtS 21.
Edaterat e.: Lg II 248. Zby RIEV 1909, 108.
(Con formas supletivas).
Erran ziezon hari Iesusek, Indan edatera.
Lç Io 4, 10.
EDATERA EKARRI,
EDATERAT EKARRI.
Traer de beber.
Ekarzie edatera.
PierKat 59.
Agindu zion edatera ekar ziezon berehala.
Mde HaurB 6.
Ekak edaterat.
Larz Iru 88.
EDATERA ESKAINI.
Ofrecer de beber.
Egarri denari edatera eskentzea.
Mat 22.
Bidean hainitzek eskaini zioten martirei edatera.
Jnn SBi 145.
Ezetz esan zuen hark edatera eskaini zionean.
Mde HaurB 77.
EDATERA ESKATU.
Pedir de beber.
Emakume Samariarrak erantzun zion: Zuk, Yudua zeralarik nola eskatzen didazu edatera?
Ir YKBiz 67.
EDATERA ESKEZ.
Pidiendo de beber.
Nola hi Iudu aizelarik, edatera niri eskez aut, bainaiz emazte samaritana?
Lç Io 4, 9 (TB edaterat galdegin
).
EDATERA GALDETU,
EDATERAT GALDETU,
EDATERAT GALDATU,
EDATERA GALDEGIN,
EDATERAT GALDEGIN.
Pedir de beber.
Nola zuk judutarra zarelarik niri galdetzen darotazu edaterat?
He Io 4, 9 (TB edaterat galdegin, Dv, Leon edaterat galdatu; IBk edatera eskatu
).
Emazte hark miretsi zuen Jesusek hari galdetzea edaterat.
Lg II 136.
Edatera galdegin baitzuen, eskaini zioten edari khirets bat.
CatJauf 29.
Egizu nik edaterat galdetuko diotan neskatxa izan dadien Isaakek emaztetzat hartzea nahi duzun neskatxa.
Zerb IxtS 21.
EZIN EDANEZKO.
"Qu'on ne peut boire, qui n'est pas potable" Dv.
JAN-EDAN.
v. jan.