erran.
Tr. Propio de la tradición septentrional y navarra. Las formas verbales fuertes (formadas con la misma raíz de erran, y dejando de lado otras raíces supletivas como -io-, etc) se encuentran normalmente en los modos no indicativos, coexistiendo con las formas perifrásticas --éstas son mucho más frecuentes--, y son especialmente abundantes en el s. XVI (v. Lfn Syst I 293ss.) y se documentan también con menor intensidad hasta principios del XVIII y en algún ejemplo aislado del XIX: Larradala egia (E 215), ezterroala nehori (Lç Mc 8, 26), zarrezo Martini (Larrasoaña, 1579; ReinEusk 77), etzerraten (EZ Noel 53), derradan (Harb 264, v. tbn. Gy 125, ES 156), berra (Ax 322 (V 213), v. tbn. SP Phil 357, Arg DevB 152, Gç 90, ES 166, Ch III 19, 2), ezterrakedala (O Po (ed. Grenoble) 15, ez derraizula, ene semea (Dv Lab 279), Réveil Basque-ek derragula egia denez (HU Zez 42). Tal vez quepa incluir aquí zarrezt <çarezt> que aparece en Lazarraga: Arren, egia bat zarrezt 'dime' (A4 1165r) (cf., para testimonios occidentales de erran, mezerralea "sacerdote" en Landucci, que trae sin embargo esan "decir" y meza esan "misa decir").
Hay formas verbales fuertes de indicativo --equivalentes a dio, diotsut, etc.-- en Oihenart (Pr 8 agian zerrana ezadin engana), así como en algunos autores navarro-labortanos desde mediados del s. XIX: Axeriak derra: Yauna, [...] (Gy 159); Zerron alabari (ib. 270); Derro [erregeari] (Arb Igand 105); Egiaz derratzut (JE Bur 164); v. tbn. Zby RIEV 1908, 83, Iratz 101.
En cuanto al sust. vbal., la forma errate- es casi general en los dialectos navarros peninsulares; en roncalés hay erraite-; M. Ros emplea ambas formas (10a.1r, 15a.1r). Al Norte, se puede afirmar que errate- es general entre los autores de la zona de Ascain-San Juan de Luz-Ziburu: Etcheberri de Ziburu, Argaignarats (194), Gasteluçar, Chourio (III 19, 1), Mihura, Goyhetche (271), etc. Además se encuentra en Larreguy, Baratciart, Duhalde, J.B. Elissamburu y Joannateguy. Erraite- es empleado, en general, por autores más orientales: Leiçarraga, los labortanos de Sara (Materre, Haramburu, Axular, etc.), TB (Mt 9, 5), Duvoisin y --en general-- los bajo-navarros (ya desde Dechepare) y suletinos (sin excepción). J.B. Elissamburu, Hiriart Urruty y Arbelbide se valen de ambas formas (erraite: Elzb Po 21, HU Zez 54, Arb Igand 64; errate: Elzb PAd 74, HU Aurp 111, Arb Igand 103). La forma con ines. erten se documenta en CatLan, Bordel, Echenique (Mt 18, 18), Etchamendi y Xalbador; hay ertera en un texto baztanés de 1914 (Auspoa 97, 121), erteko en Xalbador (EzinB 100). Una descripción muy detallada del uso actual del sust. vbal. de erran en las localidades del Norte se encuentra en AtSac 36.
1. (AN-5vill-ulz-mer, B, L, BN, Ae, Sal, R, S; Volt 15, Urt I 531, VocS, Lar, Ht VocGr, Añ (AN), Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H) Ref.: A; Bon-Ond 157; Lrq; Iz R 306, 394, Ulz; EAEL 22. Un estudio detallado de la frontera entre esan y erran en alto-navarro puede encontrarse en Sánchez Carrión (FLV 1974, 261ss.).
(Vb.). Decir; contar. "Mentir, gezurra esan, erran " Lar. " Bere buruari zu erraten dako, se da mucha importancia (BN-arb)" A EY III 302. v. esan. Cf. deserran, gaitzerran, ELE ERRAN. Tr. De uso gral. en textos septentrionales y navarros. En DFrec hay 278 ejs., 236 de ellos septentrionales.
Ez ori erran. (Valdorba, 1536). ReinEusk 29. Neure penen erraitera are eniz ausartzen. E 145. Demandantak erran dezan bere kausa egiaz. Ib. 55. Kristek aitzinetik bere herioa erraiten. "(Il) prédit sa mort" . Mt 16, tí. Eta presenta zitzaten testimonio falsuak erraiten zutenik. Act 6, 13. Ene anaia, erranen nizu / nor daukagun maiean. Ezcurra 3s. Gezur errateko trebea du mihia. EZ Man I 55 (v. tbn. gezur erran en Lç Act 5, 3, Volt 257, Ax 250 (V 168), SP Phil 356, CatAe 46, CatR y CatSal 47, CatJauf 85, Barb Sup 22, Lf Murtuts 50). Huneraiño erran tugu Sakramentuen legeak, / Orain errateko tugu hekien berthuteak. Ib. 20. Ezin erran diteke, zein irabazi handia egiten dugun hunetan. Ax 334 (V 222). Erran beza Aristotelek nahi duena denboraz. Ib. 154 (V 102). Errak egia, urka aite. O Pr 148. Emazte garbiak ezpaitio hitzik erran. SP Phil 451. Eznakien konkupiszenzia zer erran nahi zen, legiak ezpalu erran eztezala desira iniustoki. Tt Onsa 28. Botzik daude zeru gustiak / Kanta berrien erraten. 138. Eta kontrarioaren erraitea lizateke erhokeria handia. ES 194. Fin onareki gezurra erran daike? El 58. Ezen batzuek, erran nahi dut arima onak, [...]. He Gudu 78. Zure kuntre erran datekian gaiza txipi batek, zeren tristetzen zütü? Mst III 57, 1. Egin ziren nigar eta othoitzek erraten darokute ez dela halako zorigaitzik nola arimako bizia galtzea. Lg II 205. Nere buruari erraten nioen: [...]. Mih 100. Mihiz erraterat ausarta ez gintezkena, obraz erraten dugu. Brtc 89. Jakin tugu zure berriak; / Kopletan erranen tugu. Monho 42. Fruitu ezin erran bezain gozoak. Dh 182. Egün eta oren erranian, / badoa lasterka zikoinaren etxera. Arch Fab 147. Erran ohi da gauza ona, galdu arte, ezagutzen ez dela. Dv LEd 134. Hortakoz da erraiten bat dianak batere eztiala. Ip Dial 53 (Dv da errana; It, Ur esaten da). Deus ezda hobeki erranik. Hb Egia 130. Barnetik erraiten zion botz batek, ez zuela Jainkoak harat deitzen. Laph 92. Erran zkizu sakramentuak. CatAe 50. Zer enthelegatzen düzü erraiten düzünian Eliza katholiko dela? CatS 32. Kluniko fraidek egin zuten errana izatu zitzaioten bezala. Jnn SBi 53. Erradak norekin bizi hizan, nik gero hiri nolako hizan. Arb Igand 22. Nahi nuke, hemen erran gogo dudana bi hitzez erran. HU Zez 48s. Erranik gaude, garbiki eta goraki, ahoan bilorik gabe. Ib. 188.
(s. XX) Nik ere nahi nuke egiaño bat erran. JE Bur 72. Baietz erran. StPierre 11. Eta soineko hura, garbiki erraiteko, ez zen xuri-purifikatua. Barb Sup 39. Xori batek daut erran: / Eskual-herrietan / Makilak dagotzila presondegietan. Etcham 84. Euskaldunen balentriak / nork erranen ote ditu? Iratz 42. Ez dugu erran beharrik zer lanak ibili dituzten geroxago gure herrian. Zerb IxtS 101. Dendaria urbiltzen zaio eta ahapeka erraiten dio: [...]. Lf Murtuts 53. Azkain, Azkaine ala Azkaina erran behar ote da? Zerb Azk 5. Zer duk mihia galdu? Are, hea erran zak gau on! JEtchep 38. Jaunari milesker erran dezogun. Larz Senper 116. Gehiagoko hitzik erran gabe, huna nun, oldar gaitzean, Gazteizen gaindi sartzen den. Ardoy SFran 49. Hau ere erran gabe ez nitaike pasa. Xa Odol 231. Nik ez diozüt, ez, erranen / Ardu hunari adio. Casve SGrazi 46. Ez nezaken nihundik erraiten ahal "tu", beti "vous" erraiten nakon. Etchebarne 122.
Rezar (una oración, rosario, etc.). Tr. De uso general en septentrionales y navarros.
Gogo honez erranen dut zuri Abe Maria. E 83. Kofesino jeneralaren erraiteaz. Mat 167. Orai erran diraden orazioak erran, eta Sazerdoteak asitzen du prefazioa. Ber Trat 68r. Ez pasa, erran gabe / Humilki: Agur, Maria. 139. Egun guziez arrosarioa erranen duzu. Brtc 14. Angelus xutik erraten da. Dh 92. Hunen ordain erran daiteke hiru Gloria Patri . MarIl 47. Zein dira Ama Birjinari erraten diozkitzun otoitzik oberenak? Legaz 22. Imajina baten aitzinian egün oroz erraiteko othoitzia. Ip Hil 267. Astirik balin bada, erran ditazke Ama Birjinaren letaniak. CatJauf 11. Bezperak erran. Mdg 135. Boneta burutik kendurik eta begitartea beste nunbait, anjelusaren erraiten. Larre ArtzainE 70.
Decir (el catecismo, evangelio).
Haurrek ere gure elizetan katexima onsa erran behar diela. Bp II 34. Kateximaren erraiteko, mithilkoak eta neskatilak berhezirik althe bederatan izanen dira. Bp I 24. [Meza sainduko othoitzak.] Azkeneko Ebanjelioa erraitean. Arb Igand 205 (en el mismo contexto, Brtc 35).
Celebrar, decir (misa).
Meza errateas edo erran erazitzeas landara aien faboretan mediorik oberena dela meza enzutea. Ber Trat 109r. Noiz ere meza erraiten edo enzuten baituzu. "Cum celebras aut Missam audis" . SP Imit IV 2, 6. Meza saindia erranik. Tt Arima 109. Zeren hontan hirur meza erraiten baitira. Bp II 17. Meza hori erran deneko bertze bat hasten da eta hura ere entzuten du. Arb Igand 106. Agitu zen kemenko elizan mezaren erraiteko tenpran, eskandalo bat. Mdg 125. Urthe hautan beha nindagon, meza hau erran beharrez zeruan sartzeko. Barb Leg 126.
( Eskola erran 'dar la lección').
Goizeko eskola erran eta, [...] izan nian, Pello, esplikazionetto bat nere bi Lehenbizkaitarrekin. Elzb PAd 47.
(H).
Dar el nombre de, decir, llamar. " Nola, zer erraten zaio huni, comment appelle-t-on ceci?" H.
Simon, Pierris erraiten dena. Mt 4, 18. Iesus, zein erraiten baita Krist. Mt 1, 16. Pikatuak erraiten diote Bortuko bide hersi eta kanpix bati, zein baita Otsagabiren eta Larraneren artean. O Pr 6. Iainkoaren hitza konparatzen du topazion erraiten zaion harri preziatuarekin. SP Phil 262. Foligno erraten dioten herri batekoa. Jnn SBi 75. Haratxago, bainan hurbil hau ere, barrio handia, corral erraiten zakotena. JE Bur 8. Largo erraiten zioten Garaibordako Isteberi. Lf Murtuts 29. Komentuen mendea bati erran behar bazaio, erran dezogun seigarrenari. Zerb IxtS 101. Erdaraz aigle royal erraiten zaion arranoak. Zerb Azk 37. Estancia erraten zioten arrantxu batian. Auspoa 77-78, 20. Guduari batalla erraiten zaio. Bi moduz egin ditake. Lf ( in Casve SGrazi 13 ). Frango aldiz joaiten ginen ni eta [...] Domingo Ttipia, erraiten ginakon bezala. Etchebarne 32.
v. tbn. Osk Kurl 192.
(En la expr. deus ez erran 'no importar').
Bainan, horra! Gauza guziek badute fin bat. Ez nau oraino deus erraiten; bakarrik halako beldur gaixto bat abiatua dut. (In Xa Odol 293 ).
2. (AN, L, BN, R, S; SP, Lar, Ht VocGr, Añ (AN), Arch VocGr, Dv) Ref.: A; Lrq; Gte Erd 204 .
(Sust.). Dicho, enseñanza; habladuría. " Erranza, errana, le proverbe, le dicton" Arch VocGr. " Hire erranari niok (Sal), hire erranari ñok (R), hire erranari niagok (BN, S), yo me atengo a tu palabra" A. " Erranak, les cancans, les médisances" Lrq. " Oiek erranak dire, bertze gauz frankon gisa (AN-5vill), oiek ez sinistu; txorakeriak dira (AN-gip)" Gte Erd 204. Tr. De uso general. al Norte, tbn. se encuentra en autores navarros.
Orai porogatzen dizit dakitenen errana / ehork utzi eztazala eskuietan duiena. E 155. Beraz, hire erranaren araura, Iainkoaren botherea eztiagok behin-ere alfer. Ins C, 1v. Ezen hunetan erran haur egiazko da. Io 4, 37. Zeren obran eman duten Iainkoaren errana. EZ Man I 131. Doktoren errana da, eztutela hek penarik izaiten. Ax 578 (V 371). Lanak hobe ditu eziez erranak. O Pr 292. Erranetik eginera etorri behar den orduan. SP Phil 474. Erran falsoak aditzen. 84. Nola baita Jinkoaren ezartia gure erranaren lekhüko. Bp I 89. Zeren Jainkoaren beraren errana baita, gaixtagiñentzat eztela bakerik. Ch II 6, 1. Konplitua izan zedintzat profetaren erran hau: "Partitu izan dituzte bere artean ene tresnak eta arthiki izan dute ene arroba zortherat". He Mt 27, 35. Yenden erranen beldurrak gelditzen. Mih 114. Eskárnios, errán gaixtos, lixtus ultrajazezáten. LE Ong 42r. Ebanjelio Seinduko erran guziak. Dh 111. Zure erranian ez fidatüren. Arch Fab 139. Ezduzu ungi atzeman ene errana. Hb Egia 24. Jaun apheza thematuxe zen bere eskaintzan, bainan Iñazio ere gogortu zen bere erranean. Laph 146. Yenden erranagatik / etzaitela lotsa. Auspoa 97, 118. Ez da egungo errana. Barb Sup 106. Jauna, erranean nago: / Banizela zu bezenbat / Heltzeko gaintto hartarat. Ox 87. Huna erran polita: Iende zakarra maiz otz. FIr 159. Bainan berehala erori zen Jesusen erranerat eta bathaiatu zuen Jordaneko urean. Zerb IxtS 84. Ezkillaren errana [tít.]. [...] Zoazi elizara, jo zazu ezkila, bizpahiru danga; harek erranen dautzu menturaz zer egin behar duzun. Lf Murtuts 35. Bertze maikideak ere baieztu zuten Jean Pierren errana. Izeta DirG 50. Ez dea betiko errana, mendiko kabalak ontsa emaiten duela behereko bazka jorietan! Larre ArtzainE 294.
v. tbn. Saug 173. ES 198. Lg II 86. Etch 688. Dv Lab 225. Elsb Fram 150. Jnn SBi 171. Xa EzinB 130.
EGIA ERRAN, EGIA ERRAITEKO. etc. v. egia.
ERRANA EGIN (Tras gen.). Obedecer, hacer lo mandado. "Aitain errana egin du (B), aitaren errana egin zian (BN-arb, S)" Gte Erd 105. Cf. nik errana eginez (Ox 78), egizue harek errana (Zerb IxtS 27). v. ESANA EGIN.
Badakit haren errana eginen duzula. Dv LEd 151 (Cb Eg II 81 aren esana [...] egingo ). Han beharko baituk besteek erranaren egiten ikasi. Larre ArtzainE 22.
Haren erranak eginez dire gizonak hobekienik. Hb Egia 123. [Mediku] hunen erranak oro (edo erdiak!) egin ondoan. Larre ArtzainE 234.
ERRANA ERRAN (Lar, Añ (AN)). "(Lo) dicho, dicho" Lar.
Edozéin tentázio edo peligro agidáien orrén kóntra, dagóla oraidaník ordúko firmaturik itzgáu eztuélanái alakorik: errána errán. Amen. LE Ong 39v.
ERRANAK ERRAN. Dicho esto, después de lo dicho. "Erranak erran, barka; inak in, barka (Sal), lo dicho, dicho, perdón" A.
Erranak erran, eta ezpanu bertze xehetasunik ematen, geldi nindeke saindu hau, ez-eta ere erdizka, ezagutarazi gabe. Jnn SBi 168. Janak jan, edanak edan, erranak erran, ez badenez deus bertzerik? HU Zez 144. Napoléon III eta Eugenia Larrunen izan dire. Erranak erran, badakizue betbetan zer heldu zaukun gogorat? Ez ote zabiltzan Larrungo urrearen ondotik? Zerb Azk 39. Horiek hola, erranak erran, joanen gira orai urrunxago. "Cela étant ainsi, cela dit" . Ardoy SFran 23. Erranak erran, zilatuak zilatu, eta hoin luzaz bainan behar zen, ez gira harrituko ez balinbadu ere San Frantses Jatsukoa bezalako Saindu paregabe bat Eskual-Herriak moldatu ahal izan. "Ce qui a été dit étant dit" . Ib. 28. Amets pollit bat zertako ez gaur sala elgarri orobat? / Eginak egin, erranak erran, noizko berriz holako bat? Larre ArtzainE 333.
v. tbn. Ox 104.
ERRANAK ERRANIK. "Erranak erranik, parka; eginak eginik, parka (R-uzt) [...], lo dicho, dicho, perdón" A.
ERRANAREN ERRANEZ. "À force de dire" Dv.
Othoitz egitean ez erabil bergario bat elhe, paganoek bezala, uste baitute hauiek erranaren erranez direla entzunak izanen. Leon Mt 6, 7.
ERRAN DELAKO. Susodicho, dicho, citado. v. delako (2).
--Amodiua ützi eta indarrez dügün boroga. --[...] Errandelako indartto hura bestetan enpleg'ezazü. ChantP 78. Vitoriako erretora etzen haatik erran delako ermitainaren herrokakuetarik. Const 39. Egüerdixaltin, erran delako aizuk ükhen zia depexa hau: [...]. "Le susdit voisin" . Lrq Larraja, RIEV 1935, 140. Pharka, othoi, ez bainintzan erran delako ostiralean zien etxera jin. Mde Pr 362. GAlm 1952, 50 (ap. DRA).
(El) llamado.
Sean Ó Riordàin gaztea, Eirebeall Spideoige erran delakoa. Mde Pr 245.
ERRANEAN (Dv, que cita el ej. de Laph) (Con gen.). Siguiendo el consejo de.
Filosofiaren egiteko Alcala aiphatu zion eskolako nausiak eta haren erranean Alcalarat abiatu zen. Laph 76.
ERRANEKO. "Qui est de la chose dite. Ni ere zure erraneko naiz, moi aussi je suis de votre avis" Dv.
ERRANERA (Con gen.). Según, al decir de. v. infra ERRANETIK.
Hauzirik edo diferenziarik izaitera gertha badadi, akhorda bitza karitaterekin superioraren abisuz edo gizon prestuen erranera disputatik atheratzea gatik. Harb 433. [Gizona] baita, zaharren erranera, mundua bera batetan laburki serraturik. SP Phil 470. [Jondane Johane Batista] profeta eta gizon orotako handiena, Jinkoaren semiaren erraniala. Bp II 111. Zeren, arren, bi gizonen erraniala, auzirik gabe eliro berak bürütik khent [züzena] . Egiat 225. Bakoitxaren erranera, / aharrari guziak, / baita ere txakurrak / ziren saintuñoak. Arch Fab 207.
ERRAN ETA EGIN (Añ (AN)). Dicho y hecho.
--Lehenik doala oto erlastua, bortz ehun metraren artearekin gutarik. [...] Erran eta egin. Eriak kokatzen ditugu ahal bezain polliki. JE Ber 98. Orduan saltzea erabaki zuen elizako kontseiluak [...]. Erran eta egin! Baionako hiriak erosi zuen Etxea. Larre ArtzainE 199s.
ERRAN ETA ERRAN. Hablando sin parar; diciendo una y otra vez. v. ERRAN ETA MERRAN.
Eta, nola bertzea hari baitzitzaion erran-eta-erran, bethi gauza beren erraten. Jnn SBi 158. Solas alfer andana bat erabili ondoan, orok sortzetik gogoz dazkiten batzu, badoatzi biak, erran eta erran, ostaturat. JE Bur 169s. Lauek, belhauniko, othoitz egiten dute, eta badoatzi erran eta erran. Ox 48. Bainan norekin othe mintzo da, / Erran-et-erran, nor du partida? Ib. 115. Hedatu zuen dafaila, erranez: "Dafaila, heda hadi!". Bainan, erran eta erran hura arizana gatik, dafail-basa hutsik gelditu zen. Barb Leg 64. Hari zen artzain xaharra erran eta erran nola otsoek ardi hainitz ebasten zuten. Zerb Azk 39. Orduan zuen Partarrieu apezak erran eta erran mintzatu behar izan, bergarioa doi bat luzatuz. Larre ArtzainE 27.
ERRAN ETA MERRAN. Diciendo continuamente. v. ERRAN ETA ERRAN.
Iduri zaite, De Gaulle jenerala pastikatua zela, gauza berak erran eta merran, mintzaldi bera aipa eta maipa. SoEg Herr 17-11-1960 (ap. DRA ).
ERRANETIK (Con gen.). Según, al decir de, de acuerdo con. "Guzien erranetik (L), según dicen todos" A. v. supra ERRANERA.
Asko gizon argitu jarraiki izan dira oihan landatzei: hekien erranetik mintzatuko naiz. Dv Lab 347. Bortz kantonamenduetako elizei ebatsi ontasunen xehetasunak. Ez gure erranetik, bainan ohoinen beren erranetik, iduri trufaz bezala emanak. HU Zez 190. Guk ez baitugu ikusi, ez dugu hala zelakorik finkatuko. Bertzen erranetik ari gira. Lf Murtuts 4. Husserl, gogo ala hitz, Platonen erranetik ari da. Lf ( in Zait Plat XIV ).
ERRAN GABEA. Ni que decir tiene. v. ERRAN GABE DOA.
Beraz, erran gabea, bere burua zoroska hauteman zuen ohartu zenean lorerik ez zela biltzeko. Mde Pr 90. Dena adimendu eta argi litaken kasko-muin hortarik legea, nahi-eta-ez, zentzuzkoa larioke, eta --erran gabea-- gauzen legearekin arras bat. Lf ( in Zait Plat XVI ).
ERRAN GABE DOA. Ni que decir tiene. Tr. Documentado en autores navarro-labortanos desde comienzos del s. XIX. Se emplea también con verbos de pasado (pero cf. infra ERRAN GABE ZIHOAN).
Erran gabe doha, debozioneari darraizkonak urrun ibili behar direla [...] holako bertze mundutarkerietarik. Dh 58. Hazi ona behar dela, hori erran gabe doha. Ez erain dudako hazirik. Dv Lab 328s. Erran gabe zohak, Pello, [...] ez zutela denbora handirik galdu. Elzb PAd 83. Erlisione libro eta lazoa, / Aphez gabekoa, / Erran gabe doa, / Gure xakhurrarena bezalakoa. Zby RIEV 1909, 228. Erran gabe doha, Jesusen hila ikusteak atsegin handia egin ziotela haren etsaiei. Jnn SBi 31. Edari guzietarik urrats guziez edateko. Erran gabe doana, oro dirutan. HU Zez 27. Nausien eta delako bilkuen ararteko balitakelarik, erran gabe doa, Gobernamendu zuzen azkar bat. JE Bur 202. Hori erran gabe doan gauza. Barb Sup 132. Erran gabe doa Iralandarak ezer ez zuela irabazi. Mde Pr 210. Erran gabe doha Frantsesen partez heldu zela. Ardoy SFran 117. Fededun zaretela erran gabe doa. Xa Odol 91. Erran gabe doa gure urteko gogoetaldien bururapena zela besta hori. Larre ArtzainE 225.
v. tbn. Zub 66. Zerb IxtS 73. Lf Murtuts 1.
ERRAN GABE ZIHOAN. Ni que decir tenía.
Ezteiak behar zirela, erran gabe zoan. JE Bur 127. Eta hola erran gabe zohan giristino bilakatuko zela. Ardoy SFran 201.
ERRAN-GOGO (Lo) que se quiere decir. Cf. Lh: "Errango, contr. de errangogo".
Eta erran gogoak erran ondoan hark astiro, haurra ezarri zuen noizbait ibai-hegian gero. Gy 84. Eta erran-gogoak jadanik erranak, ixiltzera zohan. Jnn SBi 68. Ezagutu zuenean erranak zituela erran-gogoak, eman zen aitari buruz. Prop 1895, 187.
ERRAN KOMUN (SP, Urt I 467, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr). Dicho, sentencia; dicho común. "Proverbe" Ht VocGr 410. "Refrán" Lar. v. esaera.
Zeren erran komuna da gezurrak zaiñak labur dituela. 'Proverbio' . Ax 514 (V 331). Erran komuna da finak koroatzen diala obra. Tt Arima 35. Etzatzula arbuia zaharren errankomunak ezen ez dire arrazoin gabe erraten. Ch I 5, 2 (SP erranak, Ol esakunak). Erran komün bat da gizonak deseña hartzen diala eta Jinkuak harek plazer diana egiten. Mst I 19, 2. Erran komuna den bezala / Ezpataz jotzen duena / Ezpataz perituko dela. Monho 64. Ezen bethi kasik egia gerthatzen da erran komun hau: nola bizi hala hil. Dh 123. Nola bizi hala hil, dio erran komunak. Jaur 139. Erran komunak dira / maisurik onenak. It Fab 170.
ERRAN-LEKU. Momento apropiado para decir una cosa.
[Atsotitz] haren erran-lekua da, noiz ere norbait ohartzen baita bertze batek, enganatzekotzat, zerbait eragin nahi diola. O Pr 373.
ERRAN-MERRAN (SP, Añ (AN), Dv, H). (En pl.). Habladurías, chismes. "Dire vague, bruit public sans consistance. Erran-merranen garai jarria da, il s'est mis au-dessus de la critique des gens" Dv. "Etzazula sinets! Erran-merranak dira (BN-arb)" Gte Erd 204. v. esamesa.
Anhitzetan ere ekhartzen derauzkigute elhaberriak, erran-merranak, enzuten dugu zer dioten urliak eta sandiak. Ax 312 (V 207). Halakoak eztu antsiarik munduko erran-merranakgatik. Ib. 443 (V 289). Zer dohakizkit niri hemengo erran-merrana [sic]? Dv LEd 154 (Cb Eg II 83 nigatik diotela: zer zat? ). Horra, mihitan zabiltzan erran-merranak, zonbaitetan ahapetik, bertzetan goraki. Zub 85. Horiek oro erran merranak. Segurtasunik ez! Herr 9-1-1958, 1. Zer dituk hik ere, erran-merran batzu egitzat hartzen? Larz Senper 24.
ERRAN NAHI DA (L ap. A; Ht VocGr, Dv), ERRAN NAHI BAITA. Es decir. Tr. De uso casi general en la tradición septentrional (aunque no aparece p. ej. en Axular); no lo documentamos al Sur. Con baita, beita, es hasta finales del s. XIX, bastante menos frecuente, aunque se encuentra ya, alternando con da, en Leiçarraga y Tartas (Onsa 144); en el s. XVIII lo hallamos en Maister y Lopez. Desde mediados del s. XIX su uso va aumentando, extendiéndose a autores labortanos, y ya desde finales de dicho siglo predomina claramente sobre erran nahi da; en el s. XX, sólo encontramos ejs. de este último en Oxobi (177) y CatJauf (115).
Baina orain hobeago bat desiratzen duté, erran nahi baita zelestiala. He 11, 16. Estranjerak, erran nahi da, haren fidelén konpainiako eztiradenak. Ins B, 3v. Ifernuetara, erran nahi da, ez kondenatuen ifernura, baiña lurraren barreneko lekhu behera batzuetara. Mat 60. Erakuts diazadazun gauik gabeko eguna, erran nahi da, zeruko loria. Harb 16. Gure arima garbitu behar dugula bekhatu benialetara dituen afekzione guzietarik, erran nahi da, eztugula borondatezki iduki behar bekatu benialetan. SP Phil 80. Jinkoaren erresumaz, erran nahi da elizaz. Bp I 140. Bizkaitarrak, erran nahi da eskualdunak, izpiritutsuak dira. ES 110. Erran nahi da, Jaiñkoa baitan esparantza duenak, sentituko duela [...]. He Gudu 47. Beldürrez gizon zaharrak, erran nahi beita, aragi miserable ezpiritiaren pian orano untsa jarri eztenak, gañia har dizadan. Mst III 20, 3. Nivosaren, erran nahi da, ilabete elurtsuaren hogoi eta bian. Iraultza 102. Hilen naiz; erran nahi da, munduan dituzkedan gauza guziez gabetua izanen naizela. Dh 117s. Bere fiña ukhan zuenaz: / erran nahi da, itho zenaz. Gy 191. Galtzak moda zaharrean eginak, erran nahi baita zubi handia zutela. Elzb PAd 6. Oren bat irian izan ziren lehen aldikotz Larresoroko elizaren ikertzen, erran nahi baita, imitorio estakuru, elizaz eta elizaren barnekoez jabetzen. HU Zez 126. Orai erran nahi baita 1853an. Zerb Azk 65. Aratseko berriz itzultzeko modua zuten ber, erran nahi baita, beren etxea ez urrunegi. Larre ArtzainE 114.
v. tbn. AR 132. Lap 35 (V 20).
ERRAN NAHI IZAN (Dv, H). Querer decir, significar. Cf. erranahi; ERRAN NAHI DA. Tr. De uso general. Con auxiliar transitivo (zer erran nahi du?) es general en los textos alto-navarros y el uso más frecuente en la tradición labortana. En los suletinos aparece el auxiliar transitivo alternando con el intransitivo, como también en algunos bajo-navarros y labortanos: Leiçarraga, Pouvreau (trans.: Phil 92; intrans.: Phil 418), Argaignarats, Hiribarren, CatJauf (trans.: 29; intrans.: 50) y Barbier.
Ametsak erran nahi dirade Iainkoak bere profretei eta berze plazer zuenei lo zeunzala egiten zerauzten rebelazioneak. Decl ã 1v. Anzianoa zaharra erran nahi da. Ib. 1r. Baina resistitzen zerauen Elymas enkantazaleak (ezen hala erran nahi du haren izenak). Act 13, 8. Hitz hauk latinez baitira, zer erran nahi dute euskaraz? Mat 42s. Astelehenak 'haste lehena' bezala erran nahi duenaz geroz. Harb 135. Loreak erran nahi du ohore eta gloria. EZ Eliç 398. Ordea, zer erran nahi du minzatze molde hunek? Ax 203 (V 136). Zer erran nahi da, edo nola aditzen da, gizon egin dela? Arg DevB 239. Horek [sic] erran nahi du Ienkotasunaz landan hark duela loriarik handiena. Ib. 243. Eznakien konkupiszenzia zer erran nahi zen. Tt Onsa 28 (v. tbn. trans. 40). Zer erran nahi da kristi izatia? Bp I 43. Zer erran nahi dü bekhatien parkamentiak? Ib. 38s. Maite dianak badaki zer erran nahi dian lenguaje hunek. Mst III 5, 5 (v. tbn. intrans. I 1, 1). Goliathen suphertasunak erran nahi du ez dela zeren kondatu hazkartasunaren gainean. Lg I 279. Zer erran nahi da haur? / Eztüt konprenitzen / Nazione haur / Nula den konbatitzen. Xarlem 294. Zer erran nahi du Giristinoa? CatLuz 7 (v. tbn. ejs. de sujeto sin ergativo en: El 21, Legaz 44 y CatUlz 44; no faltan en estos mismos textos ejs. en caso ergativo: Zer erran nahi du Kristok. CatLuz 12 (v. tbn. Legaz 15, CatUlz 21)). Huna zer erran nahi den Yainkorik ezdela. Hb Egia 3 (v. tbn. trans. 28). Haren urhats khexuak erran nahi zuen aspaldian norbaiten beha zagola. Laph 85. Bainan omen baitire zerbait erran nahi duten ametsak. Barb Sup 16 (v. tbn. intrans. 58). Jainkoak kreatu zuen mundua, horrek erran nahi baitu ezdeusetarik egin zuela. Zerb IxtS 7. Eskudo horrek zer erran nahi zuen, nork daki xuxen? Ardoy SFran 52. Galdegin nakon eta erran zautan hitz horrek gosetea erran nahi zuela. Etchebarne 67.
Ser importante, significar (mucho, poco...). " Guti erran-nahi du, il importe peu. Hainitz erran nahi du, il importe fort" Dv.
Ile-izar horrek hainitz erran-nahi du behi batean; handia eta zabala bada seinale ona. Dv Lab 245. --Etzait bada iduritzen hanbat erran-nahi duela. --Zorokeria! Ib. 120. Frantsesean aski trebe ere bai, Frantsesen arterat agertzeko. Ez zuen guti erran nahi gure sainduarentzat. Laph 117. Guretzat ainitz erran nahi zuten heien desbardintasunek, hola baiginuen bakotxak hauta heien artean. Larre ArtzainE 193.
ERRAN-OMEN (Dv, A) "Erran-omenak, bruits publics" Dv.
ERRAN ZAHAR (Ae ap. A Aezk 291; Dv). Refrán, dicho. "Adage, proverbe" Dv.
Orhit zite erran zahar hunez, eztela so egitez begia asetzen. Mst I 1, 4. Ni haren Jujamenduaren beldur nindake, gure erran zaharraz orhoituz. Arb Igand 125. Badute españolek solas huni doakon erran zahar bat. HU Zez 76. Lapurdin badire erran-zahar batzu [...] laster ahantziko eta galduko direnak. Zerb Azk 97. Gure erran zaharra "euskaldun fededun" / bere erran beharraz gabetu da egun. Xa Odol 241. Halanola, erran zahar batzu, "goiz-gorri, aratseko iturri" edo "arats-gorri, biharko iguzki". Larre ArtzainE 50.
v. tbn. Dv Lab 375. JE Bur 36. Zub 67. Etcham 235. Ardoy SFran 23.
ERRAN ZUHUR. Dicho, sentencia.
Filosofen erran zuhur guziak bazeneakizki, zer probetxu zenduke handik. "Philosophorum dicta" . SP Imit I 1, 3. Etzen batere miretsteko populu xeheak ederrets zetzan Salbatzaillearen erran zuhurrak. Lg II 241. Huna erran-zuhurretarik bat: "Jakitatea, Jakitatea! Budaren erlisionean ezta jakitatearen kontra dohanik deusere". Prop 1905, 10. "Dirua gatik, gizonak gizon / Izan behar dik obretan!". / [...] / Bainan ondikotz ahatzi zuten / Aitaren erran zuhurra. Etcham 150s. Erran zuhur hau ez da / arras oraingua: / Ez sal, bera hil gabe, / hartzaren larrua! Mattin 110.
ERRATEKO MANERAN.
Por así decirlo. v. ESATEKO MODUAN.
"Pulque" hortarik karrikaren erdian atxematen ahal da: errateko maneran, karrika xoko guzietan badire saltzaleak. Zerb Metsiko 253. Hemen ezkondu herri huntako neska batekin, eta geroztik hemen naiz, erraiteko maneran, eskualdun bakarra. Xa Odol 292.
ERRATEKO MODUAN.
Por así decirlo. v. ESATEKO MODUAN.
Aidian etorri ziren, errateko moduan, Claudet, Pontac-eta sartu ziren dendara. Izeta DirG 117.
EZIN ERRANEZKO (Dv). Indecible, extraordinario.
[Birjina saindua,] ezin erranezko subeertean zeruko iakintasunaz eta zuhurziaz beztitua eta bethea. Harb 87. Zein ezin erranezko den zure egia! SP Imit IV 2, 4. O! ezin erranezkoa, / bi ohoiñen artean. Arg DevB 195. Ezin erranezko haizeak egiten baitu portu hartan. INav 128. Izanen zarete betheak bozkario ezin erranezko eta guziz glorioso batez. He 1 Petr 1, 8. Lothu zitzaion ikhara ezin erranezko bat. Lg I 287. Errezibi zazu, Jauna, ezin erranezko sakrifizio hau. Brtc 23 (en el mismo contexto: JesBih 52, Arb Igand 196). Ezin erranezko atseginen ta gozoen aldean. Dh 177. Ezin erranezkoa da heien bozkarioa. Laph 225. Bipher-beltx gostu bat ezin erranezkoa bazuen han, aho zolan. Barb Sup 33. Ezin erranezko nekeak iraganik. Zub 51. Ezin erranezko ez-ontsa batek hartua zaukan. Lf Murtuts 37. Ez balio Jainkoak eman beste ezin erranezko eta asezko gose bat. Ardoy SFran 285.
v. tbn. He Phil 231. Jaur 355. Dv LEd 220. Hb Egia 132. Elsb Fram 63. Jnn SBi 142. JE Ber 8. Zerb IxtS 97.
GAIZKI ERRAN, ONGI ERRAN. v. gaizki, ongi.
HOBEKI ERRAN, HOBEKI ERRAITEKO. etc. v. hobeki.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper