Tr. La forma eguerdi es la más general; eguardi se documenta en autores guipuzcoanos desde el segundo tercio del s. XIX, además de en los vizcaínos Moguel (-uba- ), Aguirre, Etxaburu (Kontu 156) y F. Etxebarria (74), y el alto-navarro Yanzi (125). Egunerdi (escrito más a menudo egun erdi ) aparece en Tartas, Saint-Pierre, Arradoy, Gandiaga, N. Etxaniz, Larre y Zendoia (157). Hay además algunos testimonios de egoardi (Munita 115, JAzpiroz 200), eberdi, egurdi, egordi y euberdi. La forma documentada en textos suletinos es siempre egüerdi. En DFrec hay 128 ejs. de eguerdi y 8 de eguardi.
sense-1
1.
(gral.; Lcc, Volt 95 <-gober->, SP, Urt Gram 54 (egub-), Ht VocGr, VP 23r, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H, VocB);
eguardi (V-gip, G-to; H);
egoardi;
egordi (Darric ap. DRA.);
egurdi (V-arr, AN-gip);
eberdi (V-ple-ger);
euberdi;
iguardi (V-gip);
igurdi (G-goi);
aguerdi (G-nav);
egunerdi;
ugaardi (V-gip)
Ref.:
A (eguerdi, eguardi, egurdi, eberdi); A Ezale 1897, 167n; Lrq /egüerdi/; Etxba Eib (eguardixa); Iz ArOñ (eguardixa, ugaardixa); Iz Als (aguerdiya), R 288 y 305, Ulz ; Holmer ApuntV ; Gte Erd 22, 10, 140 y 267. Mediodía."Elten dun bíar eguérdiz, llegará mañana al mediodía"IzR 288.
Tr. De uso general, se documenta ya desde Leiçarraga (en el compuesto eguerdi-iri ). En los textos septentrionales hay una clara tendencia (minoritaria sin embargo en el s. XVII, excepto en los más orientales) a emplearlo en forma indeterminada: eguerdi da, eguerditan, eguerdik jo, etc. Al Sur este empleo se observa tbn. en Orixe.
Zato eguerdian edo goiz handian. Volt 221.
Goiza duzu klaratzen, / eguberdia arraitzen. EZEliç 229.
Luzeago egin behar du itzala arratsaldean, eguerdian baiño. Ax 192 (V 130).
Eguerdirean aurrera. Cap 58.
Hirurgarrena egunerditan. TtOnsa 48 (60 eguerditan).
Egüerdi artio ez deüs ian ez edan. Bp I 111.
Nola eklipse zikiñak / Eguerdian kentzen dio / Eguzkiari argia. LarGram 384.
Eguberdia ethorri zenean, ilhunbeek estali zuten lur guzia bederatzi garren oreneraiño. HeMc 15, 33.
Biar eguerdi puntuan illko naiz. CbEg II 183.
Goxean, egu erdian ta arratsean. CbCatV 102.
Othoitzak egin ziotzoten bere Jainkoari goizetik egu-erdiraino. Lg I 353.
Jo duenean eguerdik. Monho 36.
Egubardija urrian da. MgPAb 189.
Eguberdiraño. Ib. 119.
Goxean, eguerdian ta arratsean. AñEL1 230.
Eguerdiraño etzuan ezer artzen. AA I 460.
Gaba eta eguna, gauerdi eta eguerdi. Dh 203.
Eguerdi inguruan. MarIl 70.
Eguardi ta arrats, maian ni jartzean. ItFab 255.
Eguerdiko amaika orduetatik amabietarontz. IztC 503.
Goixian, eguerdijan eta illuntzian. UrMarIl 1.
Eguerditan gehiago / Labe beltz batean baiño / Deus ikhusten etzuenak. Gy 229.
Eguerdi batean. Lard 18.
Eguerdi batez. Laph 208.
Eguerdia zan. ArrGB 43.
Eguerdik jotzen badu / partida artean. ZbyRIEV 1908, 93.
Eguerdi bethean baino ere ausarkiago. ArbIgand 84.
Eguerdira artean. AgAL 159.
Euberdi inguruan. Ezale 1897, 291.
Eguerdiko bazkaria. Mdg 156.
Eguardiko amabiterdietan. AgKr 155.
Egun erditan buruz buru egin Alemanekin. StPierre 12.
Eguerdi laurden guti zen. BarbSup 135.
Eguerdiko mahainak ziren ezarriak. Ox 158.
Eguerdiko orduaren agintza zela. Zub 71.
Azillan lauko eguberdian. Enb 191.
Eguerdiko naiz illuntziko aingeru-kanpaiak. KkAb II 189.
Berotu bear du poliki eguerdirako. LdiIL 40.
Eguarrietan eguzkia; Pazkoetan elurra. EZBB I 87.
Seigarren ordua oraingo eguerdia da. IrYKBiz 506n.
Eguerdiz ainbat begira ai lio / maite batak besteari!OrEus 92.
Egurdiko bakian. LauxAB 25.
Ase on bat ere sari hitz emaiten zion eguerdiko. LfMurtuts 24.
Eguerdi zen. ZerbIxtS 90.
Eguardiko amabitan. EtxdeJJ 202.
Oi bizi-eguerdi hau! Bigarren gaztaroa!MdePr 307.
Iru egun baiño ez bait-ditu ta jadanik lenengoaren eguberdia da. EG 1956 (7-8), 57.
(Góxan) áskal, eguérdiz bázkal, arrestrían áskal eta ártsen áigal. (R-is). ContR 512.
Eguardia zan. AnabPoli 53.
Urte guztian eguerdi aretan baño buru-neke geiagorik ez ebala izan. BilbaoIpuiB 70.
Eberdiko amabietan. BEnbNereA 205.
Horregatik hautatu zutela eguerdia ihes egiteko. ArtiTobera 286.
Eguerditan artzain xaharra etzen oraino etxean sartua. JEtchep 56.
Eguerdiko ordu bat inguru. Mattin 48.
Eguerdi jina eta nehor ez bazkaria prestatzeko. Etchebarne 148.
Goiz, arrats, gaba eta / eguerdietan.Ayesta 120.
Eguerdirako gurdikada bat kargatu. Albeniz 27.
Bart arratsekoa dela esango nuke gaur eguerdikoa baino areago. MEIG II 84.
v. tbn. Hm 140. He Gudu 144. Oe 97. Astar II 239. CatLlo 50. Echag 184. JesBih 410. Etch 390. ChantP 190. JanEd I 62. Urruz Urz 47. Elzb PAd 77. Jnn SBi 86. Azc PB 238. Itz Azald 115. CatJauf 6. Goñi 9. Echta Jos 90. Xikito 6. JE Bur 169. A Ardi 51. KIkG 82. ArgiDL 77. Inza Azalp 69. Muj PAm 41. Altuna 49. Etcham 202. Lek EunD 22. Eguzk GizAuz 158. TAg Uzt 198. Txill Let 60. SM Zirik 28. Akes Ipiñ 35. Ugalde Iltz 14. Zait Plat 82. Izeta DirG 47. Osk Kurl 28. Erkiag BatB 139. Salav 51. Ibiñ Virgil 97. Alzola Atalak 83. Ardoy SFran 88. Xa Odol 232. Lasa Poem 79. Etxabu Kontu 168. Ataño TxanKan 256. Eguardi: Echag 220. JanEd I 69. Sor AuOst 74. Bv AsL 145. Apaol 66. Moc Damu 6. Goñi 43. Lh Yol 21. Muj PAm 46. Tx B 187. FIr 132. Lab EEguna 91. JAIraz Bizia 104. Etxde JJ 28. And Auzta 46. NEtx LBB 91. Uzt Sas 64. MMant 26. BAyerbe 28. Eberdi: Gand Elorri 189. Gerrika 18. Egunerdi: Gand Elorri 63. NEtx LBB 339. Ardoy SFran 256. Larre ArtzainE 70.
sense-2
2.(BN, R; Urt I 5, Lar, H), eguardi (V-gip), egordi (Sal). Ref.: A; VocPir 56; Etxba Eib (eguardixa). Sur. "Austral [...] eguerdironzkoa" Lar. "Siroco [...], sortaldearekin eguerdiaren bitarteko aize bat" Ib. v. 2 hego;(2).
v. tbn. EGUERDI-ALDE. Egu-erdiko reginá iaikiren da iudizioan. LçMt 12, 42 (TB, SalabBN eguerdiko; He, Dv, Ol (H)egoako, Leon Hegoko, Ip Hegua-aldeko, Ur, Or, Ker, IBk, IBe (h)egoaldeko, Samper Eguerdiariko).
Kadran-orratzak [...] / Xuxen, han hara, / Eguerditara / Diadukan punta xehea. OPo 10.
Northearen eta Eguerdiaren artean direnak. ES 120.
Eguberdiko partea. Ib. 120.
Eguberditik hirur portale eta iguzki sartzetik hirur portale. HeApoc 21, 13.
Ipar bidia barrandegietarik Lurxarretara dohana eguerditik. (1768). SenperEus 73.
Nortaldetik iru, eguerditik iru, ta eguzkia sartzen dan aldetik beste iru. AA III 351.
Eguerdiko haizea yaikirik. TBAct 28, 13.
Bat egin iguzkia eta mendebala, / Egu-erdiko eta neguko odola. HbEsk 24.
Ipartokitik Eguerdira. ABAmaE 445.
Prantziko izkuntzari gure eguerdiko eguzkiaren beroa ematen diokana. OrMi 68.
Eguerdirat mendealerat baino izpi bat adarkatuagoz. JEBer 50.
Eguerdira begira. IbiñVirgil 100.
sense-3
3.
(V-ger). "Eguerdidxe, comida del medio día"OrtVoc..
v. bazkari. Erri guziko nausi ta âideek / egiten dute eguerdia. OrEus 415.
Amabiak inguruan, eguerdia jaten asi gara. BerriatBermeo 387.
azpisarrera-1
EGUERDI-ALDE.
azpisarrerakoSense-1.1
a)(Urt I 5, Lar, Añ, Dv, H; eguardi- V-gip ap. Etxba Eib; Lar). Sur. "Alquibla", "Sud" Lar. "Eguerdi-aldeko, qui est du côté du sud" Dv. v. supra (2). Iaiki adi, eta habil Egu-erdi alderát, Ierusalemetik Gazara iausten den bidera.LçAct 8, 26 (TB eguerdiriko alde; He hegoako parte, Dv, Ol, Arriand, Ker, IBk, IBe (h)egoalde).
Haize hegoa handi bat eta furios bat, eguerdi-aldetik <eguoer-> ialkirik. TtOnsa 52.
Aitzintzen zela Eguberdi aldera. UrtGen 12, 9.
Ezen eztira hain iharrak eta meheak nola eguerdi-aldekoak. ES 121.
Lurra erditik partitua izanen da eta eguerdi aldea sukhalde zaharrarentzat geldituko da. (1767). SenperEus 68.
Bere aldats ta ixuriak eguerdi alderontz eta ifarraldera dituela. IztC 70.
Amerika eguerdi-aldekoan. Ib. 489.
Eguerdi alteko erreina. HualMt 12, 42.
Erramen pisubak makurturik badauko eguberdi alderanz. ItzBerb I 212.
Eguerdi-aldetik aterata Españitik asita Rusiko basarteraño [...] ibillia nauk. OrMi 94.
Bihurtzen gira beraz eguerdi-alderat. JEBer 44.
Ipiñeko parrokiti eguerdi alderantza dago. AkesIpiñ 19.
azpiadiera-1.1
Eguzkia eguerdialdetik etzinaldera neurkiro jeisten dan bitartean. TAgUzt 98.
azpisarrerakoSense-1.2
b)(V-gip, G-azp-nav, AN, B ap. Gte Erd; Dv; eguerdi-alte S ap. Gte Erd). "Eguerdi-aldeko [...], qui est vers l'heure du midi" Dv. "Eguerdi aldera arte egon zan (V-gip)" Gte Erd 22. "Eguerdi aldera (G-azp-nav, AN, B) [...] eguerdi altian jin zen (S)" Ib. 10. Esan zion Jerusalendik Gazaronzko bidean barrena eguerdi-aldean joan zedilla. Lard 492 (puede ser una mala interpretación de "contra meridianum", Act 8, 26).
Txolarte bat arrapatzen badet eguardi-aldean. MocDamu 23.
Eguardi aldian borraska. Iraola 119.
Illaren 13garrenean eguerdi aldera. OrSCruz 48.
Eguerdi aldean agertuko nauk.ABarGoi 21.
Eguerdialdean, etxera zijoanean. TAgUzt 55.
Eguerdi-aldera, baserri batera alderatu. EtxdeJJ 159.
Eta horra nun eguerdi alderat fama hedatzen den. ZerbAzk 103.
Eguardi-aldea zan. AnabPoli 52.
Eguerdi-aldea baiño leen. ErkiagBatB 32.
Ezkontzak egoi egiten ziren. [...] Etzegoen, beraz, oraingo eguardi aldeko ezkontza-legerik. NEtxLBB 18.
Eguerdi aldean bat-batean zeruko argi distiratsu batek inguratu ninduen. IBkAct 22, 6 (IBe eguerdi aldera).
Eberdi aldia zan. Gerrika 113.
Eguerdi aldean, izerditan blei. MIH 310.
EGUERDI-ARTE (G-azp, AN-larr ap. Asp ANaf; eguberdarte Otx Voc);
AGUARDIARTE (G-nav ap. Iz Als).
"El tiempo que precede al mediodía, 10, 11 de la mañana" Asp ANaf. "Aguardiartin nokin yon zai? ¿Con quién habéis estado por la mañana?" Iz Als. v. eguarte (3). Olantxe ibilli ziran kalerik kale eguardi arte guztian. AgKr 60.
Goizian goiz jeiki orduko / prest txokolatia, / ura ar eta pasiak gare / eguardiartia; / Eguardiyan zopa ona [...].JanEd II 73.
Onen antzeko izketakin gozoro igaro zuten eguardi-arte ura. AnabUsauri 115.
Eguberdartia zan. Otx 42.
Eguerdiarteko janaldira. TAgUzt 304.
Eguberdirarte guztian ez da agertu "Gabontza". ErkiagBatB 124.
Eguerdi arte artan ez det uste negarra besterik egin nuanik.JAzpiroz 49.
Etzan eguerdi arte ura oso motza izan. BBarand 43.
En DFrec hay un ej. más de eguerdiarte.
azpisarrera-4
EGUERDI-AURRE(eguardi- V-gip ap. Etxba Eib). Tiempo que precede al mediodía. Eguerdi-aurrean Jerusalendik irten zan. Lard 479.
Abuazil bat egurdi-eurrean legez. ABGuzur 136.
Euberdi-aurrian. KkAb II 146.
Urrengo eguerdi-aurrean. TAgUzt 188.
Eguerdi-aurre artan. ErkiagArran 59.
azpisarrerakoSense-4.1
Eguardi-aurretik Orieta basarrira joan bear det. LabEEguna 110.
Eguerdi aurretik osabarenean egon nai zun. EtxdeJJ 121.
Eguardi-aurretik kableak ekarri zuan Benitoren il-berria. NEtxLBB 75.
azpisarrera-5
EGUERDI-AURRETXO(Dim. de eguerdi-aurre). Tiempo justo antes del mediodía. Eguardi aurretxoan, bere lagunak nasa gañean itxita. AgKr 153.
Eguberdi aurretxuan. KkAb I 65.
Eguerdi aurretxua zan. ErkiagArran 105.
azpisarrera-6
EGUERDI-BERANDU.
"Eguerdi beranduan, avanzado el mediodía. Erdu biar eguerdi beranduan" Zam Man 29.
EGUERDI-BURU.
Mediodía. Eguerdiburua zan eta, an egin zizkoen eskariai makurtuz, bertan gelditu zan Agerre bazkaritan. TAgUzt 198.
Ain zuzen ere, gaur eguerdiburuan bidean aurkitu zaitudanean araxe nijoan.Ib. 207.
azpisarrera-9
EGUERDI-EGUERDI.
Pleno mediodía. Eguerdi-eguerdian ikusi zuan zeru urdiñean Gurutze argizko eder-eder bat. InzaAzalp 16.
Eguberdi-eguberdija zan eta garagarrilla ganera. Otx 159.
Goizeko bederatzietatik eguerdi-eguerdira [...] enparantzatxora azaldu bitez."A doce del mediodía".EAEg 15-12-1936, 548.
Eguerdi-eguerdian etxe-bazter oro miatzen. EtxdeJJ 46.
Eguerdi-eguerdia zan, ta kaleak jendez beteta zeuden. UgaldeIltz 51.
Eguerdi eguerdian eman zioten amaia. IzetaDirG 96.
azpisarrera-10
EGUERDI-EZKILA.
"(Sal), la campana de las Ave Marías" A.
azpisarrera-11
EGUERDI-GAIN.
Pleno mediodía. 1533ko udan, eguerdi gain batez. Laph 133.
Eguerdi gainean. JnnSBi 115.
Hamalauean, eguerdi gainean berriz manua ekharri zaukuten delako eiherarat lehenbailehen heltzeko. ZerbGerlan 32.
Espos berri egin ninduzun / oi eguerdi gaineko. Balad 85.
azpisarrera-12
EGUERDI-GARAI.
"(R), a la una de la tarde" A.
azpisarrera-13
EGUERDI-IRI(BN-arb; eguerdiri BN; Dv; eguerdithiri A, que cita a HeH; eguerdi-aire Dv). Ref.: A (eguerdiri); Gte Erd 10. "Temps voisin du midi. En Labourd on dit par corruption eguerdi airea" Dv. "Próximo al mediodía" A. Damaszera hurbiltzen ninzela egu-erdi irian. LçAct 22, 6.
Apairü egüerdi irian egin behar den baten bezik ez egitian. CatLan 104.
Zen bada Phazkoko aphaintzeen eguna, eguerdithirian. HeHIo 19, 14 (He seigarren orentsua).
Eguerdirian gerthatu zen. DvAct 22, 6.
Eguerdi iriko treina harturik. HUAurp 68.
Atzo, eguerdirian. AArdi 33.
Eguerdi irian Royeko herrian sartzen naiz. StPierre 18.
Dituela hiruzpalau urte, eguerdi-iri batez. GH 1924, 359.
Eguerdi irian. FIr 151.
Eguerdi irian sartzen dira bere etxetan. Zub 43.
azpisarrera-14
EGUERDIKOAN(egordikoan Sal). "Ikusi dut egordikoan, le he visto al mediodía" ZMoso 61. Noiz bear da bazkaldu? --Eguerdikoan guti gora bera. El 63.
Egordikuan bazkari on bat. GarralEEs 1920, 29.
azpisarrera-15
EGUERDIKO MEZA.
"Messe de midi" SP.
azpisarrera-16
EGUERDI-LILI(S ap. A Alth Bot 3). Anémona. v. tbn. Dass-Eliss GH 1931, 226.
azpisarrera-17
EGUERDI-LO.
Siesta. Cf. Or Eus 312: Eguerdi-loa jasaiten, "soportando el sueño del mediodía", referido a la Naturaleza. Zuzulluan egiten ohi da eguerdi-loa. OPr 656.
azpisarrera-18
EGUERDI ON (V ap. A).
Fórmula de saludo al mediodía. Eberdion, andra gazte. MonzonUrrundik 85.
azpisarrera-19
EGUERDI-ONDO.
azpisarrerakoSense-19.1
a)(L-côte, BN, S ap. AtSac; Lar). "Après-midi" AtSac 53. "Postmeridiano, eguerdiondokoa" Lar. Egüerdi ondo hetan bezperen ordüxiari berritü othoitziak. Bp I 107.
Besta eguerdi onduan egiten diren Ofiziuetara. CatLan 102.
Bazkari bakar bat baizik ez egitean, ta ori ere eguerdi ondoan. Ub 187.
Gazte-aldra ugariak iritsi ziran eguerdiondoan. TAgUzt 225.
Belarra ta ura diran parajetan gelditzeko oitura dute aiek eguerdi-ondoan, beren abere-taldeakin. BerronKijote 163.
Eguerdi ondoko pausa denbora hartan. LarreArtzainE 70.
azpisarrerakoSense-19.2
b)"Siesta" BeraLzM.
azpisarrera-20
EGUERDI-ONDOKO (Hb).
Siesta. Eguerdi-ondokoa antxe igarotzera. "Las horas de la siesta".BerronKijote 163.
azpisarrera-21
EGUERDI-OSTE.
"Postmeridiano [...], eguerdiostekoa" Lar. Eguberdi ostian lo apur bat eginda. MgPAb 137.
Goizean eze ta eder izanik, eguerdi-ostean zimel da gabean illik. AgAL 101.
Egun baten, kalan egozala, eguerdi ostean. EchtaJos 82.
Eguberdi-ostian. KkAb I 97.
Erlojuak eguerdi-osteko ordu bata yo eban. OrTormes 65.
Euberdi-ostian. KkAb II 100.
Eguerdi-osteko loa edo deskantsua egiten. Vill(inAndAUzta 53 (cf. EGUERDI-OSTEKO)).
EGUERDI-OSTETXO(Dim. de eguerdi-oste). Justo después del mediodía. Arratsalde atan, eguberdi ostetxuan. KkAb I 74.
azpisarrera-24
EGUERDITIK.
Post meridiem. "Eguerditik oren batean, une heure après midi" SP. Orzilare seindüz egüerditik hirur orenetan. CatLan 44.
Eguerditik hirur orenetaraino gurutzean egon. Dh 55.
Egüerditarik hirur orenen üngürünian. UskLiB 41s.
Eguerditik oren bateko inguruan. ElzbPAd 38.
Ortzegun eguerditik oren bat irian. HUZez 126.
azpisarrera-25
EGUERDITSUTAN(S ap. Gte Erd 10). Hacia el mediodía.
azpisarrera-26
EGUERDI ZAHAR.
Una del mediodía. Eguerdiko 12 etan bazkaltzen zuen [...]. Etxekoek, bestalde, oren batean janen zuten Karrikan, eguerdi zaharretan. LarreArtzainE 26.
Eguerdi zaharreko moxtuak ziren ardi guziak. Ib. 58.
azpisarrera-27
EGUERDI-ZEINU(-zeiñü Foix). Toque del ángelus. Egunerditan egunerdi zeiñiak. TtOnsa 48.