hedatu.
Tr. General al Norte y en autores alto-navarros. En el s. XX su empleo se extiende a autores guipuzcoanos y vizcaínos. En DFrec hay 90 ejs., 77 de ellos meridionales.
1.
(
G, AN, L, B, BN, S, R; SP,
Urt I 209,
Ht VocGr,
Lar,
Aq 1216,
Añ,
Lecl,
Arch VocGr,
VocBN
,
Gèze,
VocCB
,
Dv)
Ref.:
Bon-Ond 158;
A;
Lrq;
Iz Ulz;
EI
147;
Gte Erd 114, 192
.
Extender(se), ampliar(se); desplegar, tender; esparcir, repartir; propagar, difundir.
"
Oihalaren hedatzea, mahainaren hedatzea. Nihor ezin heda burua [sic] guzietara, personne ne peut s'étendre à toutes choses"
SP.
"Desparramar", "tender"
Lar.
"Espaciarse, dilatarse (AN)"
Aq 1216.
"
Ura hedatu zen, l'eau se répandit. Heda diezadazu erran duzun hori, expliquez-moi ce que vous venez de dire. Ipar aldeti, Espainia Franziaraino hedatzen da
"
Lh.
"
Trapa hedatu, tendre un piège"
Ib. (s.v. trapa
).
"
Edátu dé, se ha desperezado; eda zazie belar ori, extended esa hierba"
Iz Ulz.
"
Giñuen orduen maye, edatzen den maye oyétaik
"
Ib. 441s.
"
Berri hori ez dute hedatu (BN-arb)"
Gte Erd 114.
"
Kartak hedatu (B)"
Ib. 192.
v. banatu, luzatu, zabaldu.
Orotara hedatzen du, behar bada, eskuia.
E 91.
Eskua hedaturik hunki zezan hura Iesusek.
Lç Mt 8, 3 (Echn edatuik, Hual zabaltan edo edatan, Ur luzaturik
).
Mahaiña diozu mundu / guztiari hedatzen.
EZ Noel 123.
Usoak ioan, sareak heda.
Ax 236 (V 158; tbn. en Saug 64, Mg PAb 123 e Inza NaEsZarr 2095).
Ene sorbalden gaiñean [...] bere gaixtakeria hedatu, luzatu eta zabaldu zuten.
Ib. 136 (V 89).
[Kurutzean] egonik hedaturik / Oin-eskuak itzaturik.
O Po 64 (Lfn traduce: '[Il] est resté, torturé, pieds et mains cloués'; cf. infra el ej. de Lç).
Erhogoa da itho-nahiari hedatzea eskua.
O Pr 583.
Horrela hedatu itut puntu horiok.
SP Phil 519.
Ohe guri baten gainean hedatu eta lotu izan zela.
Ib. 438 (He 443 etzan arazia
).
Heda hara beharriak, / plaiñuen aditzeko.
Arg DevB 15.
Ezin aitzina zangua heda dezakenean.
Mong 589.
Eritarzuna hekien azindetan hedatua dela.
Ib. 586.
Apostoliek bere peredikiez hedatü baitie [eliza] laur mündüko eretzetara.
Bp I 38.
Harmadako jende tropela baitzihoan herronkan hedatua.
ES 114.
Ene desirak itxekazu zeruko gauzei lothuak, dohatsutasun soberanoaren gozotasuna dastatu ondoan ahalka nadintzat lurrerat gogoaren hedatzeaz <ded->.
Ch III 23, 9.
Lurraren gainean hedatzen den uriak.
He Gudu 135.
[Izpiritua] banoki heda eta barbana dadiñ objet edo ikhusgune hainitzetara.
Ib. 62.
Badiagozü gogo hunez hetan hedatürik.
Mst III 44, 2 (SP etzaten da
).
Ez ditugu hemen hedatuko prediku [...] hartako hitz zuhur guziak.
Lg II 145.
Edátzeko ta aumentátzeko berén linájea edo kásta.
LE Matr2 82.
Sekursik gabe kanpaiñan / hedatürik dütüzü.
'Ils sont dispersés'
.
Xarlem
388.
Ala urrun baita hedatu / Merezia duzun fama!
Monho 38.
Yakintasun ohoragarri hunen hedatzeko gizonetarat.
CatLuz 2.
[Igela] hedatzen da, hantzen eta loditzen.
"[Elle] s'étend"
.
Arch Fab 77.
Plazereki hedatü, bere mahainin tahailla.
Etch 522.
Trentxoiñ barne gabe, ta zabal batean, / Hedatzen du gero [axixa] molde abillenean.
Gy 50.
Xardina dutenean hedatu hirian.
Hb Esk 229.
Sennaar da zelhai bat Asian, [...], handik hasi dire gizonak hedatzen.
Ib. 8.
Holako tresnarekin hazia bardinkiago hedaturen dela beso zabaletik baino.
Dv Lab 67.
Dobla zazu zure pasta [...] eta pasa ruloa gainean hedatzeko.
ECocin 37.
Khiristien legia orai artinokuetan beno zerbaitez hedatürikago da.
CatS VII.
Fraideak aurkhitu zuen lurraren gainean hedatua zagola luze-luzea.
Jnn SBi 123.
Ikhusi dü khürützian hedatürik.
Ip Hil 169.
Krask! Horra non ximixta bezala hedatzen den berria.
HU Aurp 65.
Zonbat nahi urrun Mariñelak bere begiak heda ditzan, bethi urak ditu ikhusten.
Arb Igand 153.
(s. XX)
Hobeki heda lezakete horrela beren adimendua.
JE Bur 49.
Urrunera hedatzen zuen arbi ustel usain bat leher egitekoa.
StPierre 28.
Lur guzia barrena bere adarrak edatu ta barratu dittuan [arbola]
.
Inza Azalp 98.
Haritxabalet jaun apezaren gainen ele lazü hanitx hedatü dira.
Const 14.
Begien aitzinean hedatzen baitzaiku pentze ñimiño bat.
JE Ber 37.
Banka eta Urepeleko bazterretxe xuriak, han hemenka edatuak.
Zub 102.
Bestena arrapatzeko / edatuak sariak.
Yanzi 101.
Zerubak [...] edatuten dittuzala bere doaiak esku zabalez.
Otx 119.
"BAI" egunkariaren ots bizia edatuko ta iragarriko degu.
Ldi IL 117.
Beste itzalditxo bat, [...] beste zenbait zertzelada ukitu ta pixkatxo bat edatuaz.
Lek SClar 119.
Bidegabe ditudala euskararat hedatzen irlandararen urkustetik atera ditudan jalgipen pesimistak.
Mde Pr 207.
Nire hegalak / hedaturikan / airean.
Arti MaldanB 206.
[Arantzazu] Gerizpe loretu, / zeugan edatu zan / nire gazte aro.
Gand Elorri 217.
Eskuak erien gainean hedatuko dituzte.
Ardoy SFran 349.
Bere itzala Baionaraino hedatzen zuen arbola.
Xa Odol 261.
Eüskal-jentia mündian / Hedaturik aspaldian.
Casve SGrazi 166.
Elgar-hizketa horiek hedatu ziren, luzatu, ihakinez emendatu.
Lf (
in
Casve SGrazi 8
).
Uste dut orai Bidarrairaino ere hedatua dela korala on hori.
Larre ArtzainE 302.
Euskal aditza hedatu beharrean murriztearen aldekoak.
MIH 388.
[Nahiago ditu] gehiago erabiltzen direnak eta zabalago hedatuak daudenak.
Ib. 106.
Uste dudana zertxobait hedatuko dut, ilunbetan deus geldi ez dadin.
MEIG VII 118.
v. tbn.
CatLan 3. Brtc 183. Egiat 267. Iraultza 62. GMant Goi 102. Altuna 37. Or Mi 10. FIr 163. Barb Leg 64. Ir YKBiz 375. Eguzk GizAuz 172. Zait Sof 78. Etxde JJ 135. Erkiag Arran 191. Zait Plat 69. Gazt MusIx 189. Ibiñ Virgil 78. Azurm HitzB 42. Onaind STeresa 70.
Hacer llegar.
Hedatzen badut Akaben beharritarat zure errana.
Lg I 352.
Hedatzen zaio kasua [yuieari]
.
"Le cas est proposé"
.
Gy 260.
Torturar extendiendo en el potro.
Batzu hedatu izan dirade, [...] resurrekzione hobe bat obteni lezatenzát.
"Les uns aussi ont été etendus"
.
Lç He 11, 35 (He estiran tormentatuak
).
(Con aux. intrans.). Extenderse, alargarse.
Ez naiz aboro hedatzen: / Horra zer dudan eskatzen.
Gy 229.
Bainan luze lukete orok kausituko, / Gehiago ni banintz hemen hedatuko.
Hb Esk 157.
2.
Extenderse (hasta).
"
Gure bizitzea gutitan hedatzen da laur hogoi urthetaraino
"
H.
Monument, hitz hunen signifikazionea aitzinago latinaren araura hedatzen bada ere.
Lç
Decl
ã 4r.
[Ene] adimendua / Ezin heda baitaiteke kondatzera Zerua.
EZ Man I 131.
Ierusalem betheraiño / zure fama hedatu.
EZ Noel 165.
Othoitzez nagotzu, arren behin horra hedatzeko garazia eman diazadazun.
Harb 221.
Ezta Iainkoaren miserikordia hain aitzina heltzen, eta ez hedatzen.
Ax 144 (V 95).
Ezin heda naitekeiela euskarako minzatze molde guztietara.
Ib. 17 (V 8).
[Kandela hunen argia], ezta hedatzen hirur edo lau urrats baño urrunago.
Gç 30.
Konsidera ezak zeiñ urrun den / Hedatzen hemen mundua.
Ib. 139.
Noraraino hedatzen zen haren iphizpikutasuneko eremua.
ES 160.
Yakin behar ginduke zenbatetaraino hedatzen zen haren amudioa Salbatzaillearen alderat.
Lg II 94.
Egiazko karitatea / Hedatzen da urrunago.
Monho 132.
Ene erresuma hedatzen düzü / Venisa eta Moskuara.
Xarlem 1444.
Gobernuak uzten du erriaren faborian briganten ondasunak, zeiñak edatzen baitira [...] illobaren graduaraino.
FrantzesB I 98.
Erresuma handia lehen Iberia; / Haren izenean zen oro Españia, / Hedatzen ere zela Franzia alderat, / Noraino ez zilegi zuzen erratzerat.
Hb Esk 10.
Bai eta itsasorik zabalenak gainditzen ditu, eta hedatzen da leihorraz haratago.
Arb Igand 153.
Handik harat, zelaia hertsiago, bi aldetarik mendia ur handiraino hedatzen baita.
StPierre 38.
Azpeitiaraino hedatzen den planaderari so egoiteko.
JE Ber 67.
Llegar (a).
Hedatzen zarenean Laguarderat.
INav 23.
Nahi duzue laudorioen portura hedatu? Sar zaitezte autoren untzian.
ES 188.
[Parabisurat] hedatzeko behar ditudan grazia guziak.
CatLav 189 (V 97).
San Mark hedatu zen Egyptotik Alexandriarat.
Lg II 87.
Hirur errege ziren / Urrundik hedatu.
CantIzp (1813) 69.
Ez bedi beraz nihor urrunegi heda, / yaio lekhua baino hoberik guti da.
Hb Esk 37.
Guti balin badire [...] yakin bidean urrunat hedatzen.
Ib. 167.
Horren urrun hedatu gabe, erran dezaket nolakoak diren oraiko gure hutsak.
Dv Lab 305.
Inurritzatik Zarautzera edatzen dan bidezabaletik.
TAg Uzt 144.
Harritxabaleta yaun apezaren belarritara ez ote zan edatuko berri au?
Etxde JJ 191.
3.
Dedicarse a.
Ethorki gustuz dire hedatzen pilotan.
Hb Esk 212.
Semea bazitzaion harmetan hedatzen.
Ib. 44.
4.
(
Lar,
H) .
(Part. en función de adj.).
Extenso, amplio; extendido.
Zu [zaitugu] mundu hedatuaren / Iaun puxantzat aithortzen.
EZ
Eliç
186.
Erregla hori hain hedatua dadukat guzientzat.
SP Phil 207.
Greka bazatekela zen konpliagoa eta hedatuagoa latina baino.
ES 166.
Ezta deus ere [...] amudioa baiño [...] hedatuagorik.
Ch III 5, 3 (Mst hedatiagorik, SP zabalagorik
).
Bere apostolutasuneko eginbide hedatuei.
Lg II 86.
Karitate hedatiena eta tendrena.
Mercy 22.
Examina oso-osoa, deklarazione klar eta hedatua.
Brtc 121.
[Erregek] desiratzen tuen podore jeneral eta hedatu guziak.
"Tous les pouvoirs généraux et suffisan[t]s"
.
Revol
115.
Zer kontu hedatu, zer kontu hertsi, galdetzen dioen kontua!
Dh 139.
Eskerrik hedatuenak ematen dauzkitzut.
Ib. 90.
Hori heldu da dugun izpiritu guti hedatutik, iñorantziatik.
Jaur 119.
Izpiriturik ederrenaz, zorrotzenaz eta hedatuenaz dohatua.
Gy 278.
Hauxe da, dio, mundua / Ederra eta hedatua!
"Que le monde, [...], est grand et spacieux!"
.
Ib. 27.
Nihoiz ez da izan [eliza] hobeki, ez hedatuago.
Hb Egia 123.
Izarra hedatuagoa eta behia esnaldun hobea.
Dv Lab 249.
Bothererik hedatuenak eta benedizionerik aberatsenak eman ziotzan.
Laph 194.
Aburu hedatuena da.
Zub 55.
Eremu hedatu hortan ere, jende ttipiak baizik ez ziren irlandaraz mintzatzen.
Mde Pr 236.
Aragorria baino landare hedatuagorik ba ote da?
Zerb Azk 88.
Bere jakitate edatua.
Vill Jaink 68.
Orra beste sentimendu bat, [...] arrunta ta edatua.
Ib. 118.
Inguragi aundiagoa, barruti zabalagoa, eremu edatuagoa.
Erkiag BatB 84.
Ain dira edatuak zabaldiok!
Ibiñ
Virgil
101.
Zelai ta landa edatuak.
Onaind STeresa 39.
Hiztegiek gurean hartu duten gradu hedatu bezain goitarrean.
MEIG VII 27.
Gramatikak zilegitzat dauzkan eremu hedatuaren mugetarik ihesi ibili gabe.
MEIG IV 104.
(Uso pred.).
Bere olerkietan eman zizkigun laburki [...], bere gogamenaren gai jatorrak, gero itz lauz ere edatuago jalki zitunak berak.
Gazt MusIx 63.
HEDA-HEDA.
En toda su largura o extensión.
v. LUZE-LUZE.
Haien begirazaliak oro nitzaz berziak elgian hillik kolpez eta masakraturik heda heda diaudezu.
Tt Onsa 51.
Han zagoela heda heda etzanik.
Ib. 67.
HEDAGABE.
Sin extenderse.
Apaizak zaragarra edagabe gelditu dala [...] badakus.
Ol Lev 13, 37.
HEDATUXE .
(Aprox. de hedatu
).
Hedatuxe ditut examen hunen pontuak.
He Phil 527.
Biziki erraz da neurtitzetan ari izan ezkeroz alfer-itzen bat jariotzea [...] ta bein edo bein edatuxego ari duzu gure Moulier.
Or EEs
1927, 214.
HEDA-ZARTADA.
Presión.
Edan ere gitxi, [...], biotzaren auleri ta erkintasunaz gaiñera, odolaren eda-zartada ertain ordez sendoegia ebala-ta.
Erkiag Arran 87.
EZIN HEDATUZKO.
"Incommunicable; qui ne peut être étendu"
Dv.