bi.
Tr. De uso gral., se documenta ya en textos medievales.
1.
(gral.; Lcc, Mic, SP, Ht VocGr, Urt I 182, Lar, VP 7r, VocBN , Dv, H), Ref.: Bon-Ond 153; A; Lrq; ContR 515; Iz Ulz 422, R, EAEL 156, 191; Elexp Berg .
(Acompañando a un sust.). Dos. "Bij, tzwey" (voc. de von Harff, finales del s. XV). TAV 2.2.18 (tbn. en el voc. de Marineo Sículo (1533), ib. 3.2.4). "Bi, dos" TNum 296. "En V y G-goi se pospone. Gizon bi (V, G-goi), bi gizon (G-bet, AN, L, R, S), dos hombres" A. "Bi gizoni erran derauet" SP. "(A dos) manos, con mucho gusto, esku biaz, esku biakin" Lar. "(De) dos, lo que consta de dos, bikoa, de dos pies, de dos varas, oin bikoa, kana bikoa, y se pospone el bikoa" Lar. "Oin bikoa (G), bi oinetakoa (L, BN, S), bipède" H. "Esku bietan, dans les deux mains" Ib. "Anka-bikua (adj.), bípedo" Etxba Eib. "Arpegi bikua (adj.), hipócrita" Ib. "Egun birik bat, uno de cada dos días [...]. Baita aste birik bat, urte birik bat" Elexp Berg.
Tr.
De uso gral., tbn. al Norte, donde (salvo pocas excepciones), biga, bia, etc. sólo se usan sin ir acompañando a un sust.
La tendencia actual de casi todos los dialectos es la de anteponer bi al sust.; sin embargo, Bi pospuesto se documenta tbn. en muchos autores septentrionales antiguos, si bien con bastante menor frecuencia que antepuesto (cf. Lf Gram 165: "Bi, deux, se rencontre en labourdin ancien construit exactement comme bat. Ex.: urhats bat eta urhats bi"); no se encuentra en los autores de la 2.a mitad del s. XVIII, pero hay algún ej. en Goyhetche por lo menos. Entre los alto-navarros, hallamos algún ej. en F. Elizalde, pero no en Beriain ni en Lizarraga. Es muy frecuente en textos guipuzcoanos (ya desde Ochoa de Arin --en quien, salvo error, es único-- e Irazusta, incluido Mendiburu); Larramendi, en su gramática, al tratar de los numerales (p. 40), da un único ej. de bi, pospuesto (Etorri ziran gizon bi). Parece que los autores guipuzcoanos emplean una u otra posición casi indistintamente (cf. los dos a la vez en Mb IArg I 352: Aizpa bi, bi anai langillerekin ezkondurik arkitzen ziranak), tal vez algo más antepuesto, hasta fines del s. XIX cuando menos; posteriormente no es raro, aunque se diría que la tendencia a anteponerlo es cada vez más grande, con notables excepciones, tanto entre los autores (T. Agirre o N. Etxaniz, p. ej., lo posponen siempre o casi siempre), como en las palabras (con begi y otras partes dobles del cuerpo, p. ej., o en ordu biak 'las dos', o en erdi bi, que es bi erdi casi sólo en los autores septentrionales). Los autores vizcaínos (así como Lazarraga) tradicionalmente lo posponen; hallamos escasos ejs. de uso antepuesto (AB AmaE 301, Gand Elorri 221, Alzola Atalak 137, Etxabu Kontu 105, Gerrika 98); cf. sin embargo bi mila, bi bider, generales tbn. en vizcaíno.
La forma indet. birek aparece en T. Etxebarria (Ibilt 455), Uztapide (Sas 230) y Etxaburu (Kontu 25); cf. además infra sin sust. en Basarri.
Algunas veces, un sintagma de suyo indet. puede aparecer det. cuando el sust. lleva otros complementos detrás; cf. p. ej.: Handia dela Satan gaixtoaren artea, bi gauza hain diferentak, nola baitira amorioa eta desamorioa [...] bata bertzeaganik atheratzen dituenean (Ax 355 (V 236)); Ikusiko tutzu bi edo hirur mendi halto biribilak (INav 97); Ezen nominatibo singularekoan baititu [Eskuarak] bi akhabantza diferentak, v.g. [...] Jauna edo Jaunak (ES 88); esto parece ser obligatorio cuando el sust. va seguido de un part. que rige otros complementos; cf. p. ej.: Eta ikhus zitzan bi Aingeru xuriz beztituak (Lç Io 20, 12); Bi lur-pusk ongi maneatuak eman zioten
irugarren bat erosteko dirua (Mb IArg I 211); igualmente, cuando se trata de una relativa pospuesta: Horra beraz bi izurrite, gure eskuara galtzen ari dutenak (Arb Igand 23).
El verbo concuerda en plural; los ejs. contrarios (en su mayoría suletinos), como ezin egiazki bi alagrantzia ükheiten ahal düzü (Mst I 24, 6), anaie batek zeitan bi lekhü ordeñüz ützi (Etch 142), eskentzen zien bi ürzo (Ip Hil 111) o ez ginezake bi sos joka (Ardoy SFran 63), son escasos.
En casos locales de decl. indet., los textos septentrionales emplean siempre el infijo -ta- (en bi o en el sust. al que acompaña); téngase en cuenta, con todo, que a partir de cierto momento ésta y la del det. plural tienden a confundirse en todo el sistema. En cambio, en los autores meridionales se pueden encontrar tanto esas formas como las usuales en la declinación determinada singular, por lo que bian, biko, bira, bitik, etc. sólo se encuentran al Sur. Esta segunda opción, absolutamente desconocida al Norte, ocurre al Sur con todos los numerales, si bien aparenta ser algo menos frecuente que la otra y darse sobre todo con palabras como ordu, egun, urte, etc., siendo empleado gralmente. el ines. det. con valor de duración (ordu bian, bi urtean, etc.).
En el caso concreto del suf. -ko, al Norte, ya desde los primeros textos, se encuentra casi exclusivamente -tako (salvo en conjuntos muy lexicalizados, como bi soseko,
bi liberako, etc.), mientras que al Sur hay tanto -ko como -tako, con predominio del primero. Así, pospuesto, biko aparece en autores vizcaínos y guipuzcoanos desde el s. XVIII hasta hoy. Bitako, en cambio, se documenta prácticamente sólo en textos vizcaínos; tal vez no casualmente, todos los ejs. encontrados se refieren a un grupo de palabras sinónimas: era (Gco II 83, Ag AL 121 (compárese con G 351, p. ej.), Itz Azald 60, KIkV 46), modu (CrIc 170, Mg CO 44, Astar II 44, CatLlo 30, CatBus 48) y mota (Eguzkitza); cf. bi eratako, muy abundante (Goñi 98, KIkG 73, Inza Azalp 120, Munita 39, Mde Pr 270, Vill Jaink 178, MEIG IX 152), frente a ningún bi erako; de la misma manera, sólo se atestigua bi modutako (MEIG IV 89; cf. bi modutan (Cb EG II 196), bi modutara (Izt C 117, Bv AsL 42, MEIG II 93)); parece, en cambio, que con mota las cosas son algo diferentes, quizá por su propia terminación -ta: hay sólo bi motako (Munita 72) o bi motazko (Inza Azalp 103, Osk Kurl 116).
El instrumental indet. tras sust. es biz; sólo encontramos algún ej. moderno de bitaz (MIH 206). Precediendo al sust., tampoco éste aparece declinado con el infijo -ta-: v. p. ej. bi hitzez (AstLas 25, ChantP 86, Jnn SBi 81, Elzb PAd 5, HU Zez 48, Const 34, Zerb IxtS 99, Lf Murtuts 17) o bi moduz (Lard 383, JanEd I 21, Lf in Casve SGrazi 13), frente a ningún ej. con -ta-.
Cuando el sust. al que acompaña bi tiene un compl. con suf. -zko, se da tanto el orden bi + ....-zko + sust., p. ej.: Bi harrizko taulatan skribatua (Lç Adv *** 2r; v. tbn. EZ Eliç 120, CatLan 81, AA II 43, HU Zez 165, JE Bur 190; Zerb IxtS 59, Izeta DirG 34) como ... -zko + bi + sust, p. ej.: Eragin zituen urrezko bi xahal (Lg I 342;
v. tbn. SP
Phil 314, Dv
LEd 113, Or
Mi 43, JE
Ber 23, Mde
HaurB 68, BEnb
NereA 210, MAtx
Gazt 45, Ardoy
SFran 152).
Larrandorenen bi sarohe.
(Roncesvalles, 1284).
TAV
2.1.8.
Plater bi, jarra bat, kalderetatxu bat eta tazea.
fJZ 98.
Beso biak zabaldurik dago errendaturik, / gizonorrek dagiela harzaz nahi duienik.
E 129.
Pensa, othoi, nola gauden bi bideren erdian.
Ib. 37.
Haur bi urthetako eta behereko guziak.
Lç Mt 2, 16.
Borz ogiezko eta bi arrainezko mirakulua.
Ib. 14, tí.
Itsu bi argitzen.
Ib. 9, tí.
Flubioren alde bietarik zen bizitzeko arborea.
Lç Apoc 22, 2.
Eta haren ahotik bi ahotako ezpata zorrotz bat ilkhiten zen.
Ib. 1, 16 (He, TB bi ahotako, Echn bi agoko, Ol, IBe a(h)o biko, IBk bi ahoko
).
Sorginak narama eta orai bi sorgin goaz.
(AN, 1576).
ConTAV
5.2.4.
Eben datoz salbaje andi bi.
Lazarraga A, 1153r.
Salbaje biak arrebatadu zituen Sirena ta Silvia.
Ib. A, 1153r.
Nola ninduen penaetan / gauza bik biotzerean.
Ib. B16, 1183r.
Adinon da bost hume, alaba bi ta iru seme.
RS 108.
Bi bekatu suerte dira: Orijinala eta aktuala.
Mat 25.
Juntatzen ditu bi eskuak.
Ber Trat 43v.
Hauk bi manamendutara biltzen dituk laburki.
EZ Man I 12 (
Ub 172: bi mandamentura
).
Zoazte, hill etzatzue / Betleengo semeak, / bi urthetaraño heltzen / diren haurtxo xeheak.
EZ Noel 73.
Gero, bi partetan partitua eta berezia.
Ax 1 (V 1).
Erraiten zaitzu zahartzen hasi zarela, bi illetan iarri zarela, begiak lanbotzen hasi zaizkitzula.
Ib. 71 (V 47).
Ezpaikara bi mendetako.
Ib. 11 (V 5).
Zeren probetasuna eta eritasuna, bi eritasun dira.
Ib. 231 (V 154).
Denborarekin batean hasi ziren hazi biak, ona eta gaixtoa, agertzen.
Ib. 120 (V 79).
Partida biok, gaixtakerian izan zareten bezala, ontasunean akhort bazarete.
Ib. 373 (V 246).
Izara bi, oeko kotxiña bi, pare bi fraka miesazkoak.
Mic 14v.
Zegati ofendietan da Iaungoikoa ainbat modu bi oneetako iuramentuakaz?
Cap 45.
Esku eta zango biak, / xuri bezain guriak.
O Po 27.
Aberatsi nahi zena urthe bitan, urkha zedin urtherditan.
O Pr 681.
Arreba biz etxea bethe.
Ib. 486.
Bi exenplu eder horren gainean.
SP Phil 438.
Saiets biek, zeinen artetik ikaiten baigara.
Ib. 9 (He 9 bi sahetsek
).
Sugeak mihia du bi adarretakoa.
Ib. 352.
Kristok bide bi itzi euskun geure eskuan.
CatAnz 4.
Arren, idekitzatzu beraz zure bi begi eztiak.
Gç 108.
Zergatik bi gaiza horik algarganatzen dütüzü?
Bp II 60.
(s. XVIII)
Munduko bi etsairik borthitzenen kontra.
ES 107.
Napur biren erdian.
OA 33.
Orra Jangoiko bi.
El 31.
Zergatik ofenditzen da ain aniz Jangoikoa bi juramentu ebetan?
Ib. 52.
Bi tenpora eta bost puntu.
Iraz 50.
Balijoaz konfesatzera persona bi, bata kontrizioaren dolorearekin eta bestea atrizioarenarekin.
Ib. 62s.
Ene groainziak emozute / [...] beitiko etxeko jenteai ta / beitiagoko arreba biai.
Gamiz 206.
Eskuieko beatz biakin gurutze bat egitea.
CatBurg 11.
Bi arrazoiñ haukien gatik.
He Gudu 151.
Ezin egiazki bi alagrantzia ükheiten ahal düzü, mündü huntan plazer hartzia eta gero Jesü Kristeki errege izatia.
Mst I 24, 6.
Oriek eta Joseph anai erdi edo aita baten ta bi amaren humeak ziran.
Mb IArg I 335.
Bi librako argizagi bat.
Ib. 328.
Jaikitzen da gero ta hitz biz isilerazten ditu itsas-aizeak.
Ib. 193.
Oni seme bi, Josef kastoa ta Benjamin gozoa, Jainkoak eman ziozkan.
Cb Eg III 377.
Ara juateko zan ibaiak legua bian zubirik etzuen.
Ib. 344.
Latiñez Superlatiboa [...] deritzana guk era bitan degu. Bata itz batekoa ta bestea bikoa.
Cb EBO 34.
Yaun doni Petri eta Yaun doni Yauni bi adiskide handiek sendatu izan zuten paralitiko bat tenpluko athean.
Lg II 94.
Bi adbertenzia tori.
LE Prog 106.
Zerekin konparatuak dire Izpiritu sainduaz salbatzen direnak? [...] lur guziei prometatuan sarthu ziren Josue eta Kalep, bi gizon xoil haukiekin.
Brtc 141.
Bi parte edo zatitan berezia.
Ub 1.
Juda ta Benjamin zerizten Tribu-familia edo Etxadi bi bakarrik gelditu ziran Roboanekin.
Ib. 70.
Bi suertetako dira, batziak spiritualak eta berziak korporalak.
CatLan 138.
(s. XIX)
Biotz ta ao biko gizonak, atzetik saltu ta aurretik arpegi ona daukatenak.
VMg 88.
Jabe bi batetan ezin serbituko dituzue.
Gco II 2.
Zeren gure eginbide guztiak biurtzen diran bi gauzatara, Jaungoikoa ta Jaungoikoagatik lagun urkoa amatzera.
AA III 304.
Ibaiaren erz bietan.
Ib. 352.
Gaitz erdi lizake bi aldiz ill bear banu.
Ib. 570.
Bethi perilos izanen dire bi muetetako jenden elkharrekilako ihardukitzeak.
Dh 74.
Humildia bada, paltsotzat ta arpegi biko kristinautzat [dauka deungiak]
.
fB Ic II 224.
Santa Maria eta San Bizente Donostiako premileiza bietarako.
Echag 105.
Adiskide andi bi dijoaz bidean.
It Fab 93.
Oratu omen zion adar bietatik irmeki.
Izt C 249.
Ez daukat ordu biko bizitzarik.
Ur MarIl 86.
Pentsa zazu zer bizi hek / zuten egiñ konpai biek.
Gy 35.
Oi! zenbat mundu huntan oiñ bitako axeri / bele gaizoen gostuz ohi diren bizi!
Ib. 2.
Etsaiak kriatura bi aien leialtasunari ekin zion.
Lard 3.
Israel ondatua zala eta aren bi semeak il zirala.
Ib. 151.
Erroman bi urtean egon zan.
Ib. 531.
Ona emen, itz bitan, munduaren egitea eta asiera.
Ib. 2.
Atzitzen dezun arraiari aoa idiki zaiozu, eta peseta-biko bat arkituko diozu.
Ib. 409.
Itsasotan buruzburu egin zuten bi untzik.
Hb Egia 131.
Eznia bi jeitsalditakua bada, untsa nahasi behar dü.
Ip Dial 90 (It bi alditan jatzia, Ur batuba bi alditan, Dv bi daitzalditakoa
).
Trenpa zaitzu bi ahur artho lemami.
ECocin 46.
Hura hilltzera eraman zuten gizon biak [...], ezkutatuak ziran.
Arr GB 100.
Ordu bi daude mundu onetan / konparaziyo batera, / oriyek nola pasako diran / kontuak ongi atera.
Xe 346.
Neskatxak urte biyan / etxoin nezala.
PE 65.
Andik bi egunera.
Bv AsL 170.
Irurogei ta bi urteraño beti ezkongai egondu.
Urruz Urz 46.
Bi giderretako bertz gorri handian.
Elsb Fram 148.
Bi litrako botoila eskuan.
Ib. 147.
Behin baziren bi senar emazte xahar.
HU Zez 53.
Bi hitzetarik bat deus onik ez dena derasasatzutelarik.
HU Aurp 138.
Nere anaia joaten da Bergarara egun biz bat.
Apaol 87.
(s. XX)
Bazuten seme bat Justino zeritzaiona, bi urtekoa.
Goñi 51.
Bi kañoiko eskopeta.
Iraola 65.
Txerritxo bi beren esi barruan etzanda.
Ag G 16.
Bi urtetik bi urtera amabost eguneko oporraldia ematen die.
A Ardi 4.
Arradoiko harria bi zati eginen zuen heien ukaldiak.
Barb Sup 183.
Otso bi zangotakoak.
Ox 93.
Aizak, Txirrita, pareta orrek / or bazeduzkak zulo bi!
Tx B 250.
Bi soseko harekin, gero, gereziak erosi zituen.
Barb Leg 62.
Euskalerriko toki bitan bakarrik agertu zaizkigu.
JMB ELG 31.
Segak aurretik ontzat emanak / zitien segari biek.
Or Eus 305.
Ogerleko bian, eta bear ba-da geiagoan, saltzen daki.
Eguzk GizAuz 58.
Erlauntz bakotxean, erregiñez gañera, mota bitako erleak dagoz.
Ib. 109.
Illabete biz geroago, ordea, poz-pozik bizi zan ango bakartasun ukigarri artan.
TAg Uzt 289.
Ontzi zuri sabelaundi bat, bi tximinikoa.
JAIraz Bizia 14.
Bere emazte izango zana, [...] gero bi seme ta alaba emango zizkana.
Ib. 73.
Aste bitako ezaguera ezin diteke oso sakona izan.
NEtx Nola 31.
Bazabiltzan / ahizpa gazte bi dantzan.
Mde Po 37.
Bi liberako ogi bat.
Zerb Azk 103.
Mirenez aski aaztu naizen bi illabetetako tarte luze onetan.
Txill Let 48.
Lauren artean ederki abestu zuten bi bozetara Gabon eguneko kanta polit au.
Izeta DirG 99.
Indar biak (otza ta beroa) ain zuzen, bildurgarriak dira erleentzat.
Ibiñ
Virgil
108.
Mota bikoak baitira.
Ib. 109.
Basarri bietako izena gordetzea zan bearrena.
NEtx LBB 36.
Euskal literaturan polizi-nobela bi daukaguz argitaratuta.
Alzola Atalak 113.
Batzuek izan oi dituzte bi leguaraiñokoak ere beren besoak.
Berron Kijote 93.
Tarbes-en bi urte hartan soldado zena.
Etchebarne 18.
Ordu biko bidea.
FEtxeb 182.
Hutsegite honen erakusburutzat Detxepareren bi bertso hautatu dizkigu.
MIH 241.
Eta aipatu ditugun fonema bi horiek, elkarren kideko izanik, n-tarik, n-1 bereizgarri.
Ib. 198.
Azken bi mila urte honetan.
MEIG IV 57 (cf. tbn. cf. tbn. ib. 57 azken bi mila urteotan
).
Lehen lerroan, bi silabako hitza falta da.
Ib. 77.
(Con nombres propios).
Itxas-urakaz ezotzen diran bi Esperiai / Biotz edendu zitala deutse agertuten.
AB AmaE 436.
Bi Ameriken arteko lur-muga hura hautsi.
HU Zez 44.
Urrejola biak, Juan eta Otxoa, emen gertu zai daude.
NEtx Antz 16.
(Referido a las horas).
Tr. La forma septentrional es bi orenak 'las dos'; la meridional, ordu biak; bi orduak sólo lo emplea Orixe.
Zer orenetan idekitzen dute? Goizean zorzietan eta barazkalonduan bi orenetan.
Volt 213.
Goizeko hordu bietan.
Mb IArg II 288.
Arratsaldeko ordu bietatik arratseko zorzien bitartean.
AA II 75.
Arratsaldeko ordubiak arte.
Zab Gabon 101.
Astearte arratsaldeko bi orenetan izan zen.
HU Zez 164.
Io ordu batak eta ordu biek eta irurek... eta Batxi Amaren atzeti.
A BGuzur 156.
Artsaldeko ordu biyetan.
JanEd II 122.
Ordu biak ziran.
Or Tormes 67.
Aistiyan ordu biyak entzun ditut.
Alz Ram 64.
Ordukotz bi orenetara zoan.
Barb Leg 131.
Goizeko bi orduetatik illunabarreraño.
Or Mi 9.
Joan ziren oro etzaterat: ordu zitakeen, goizeko bi orenetan.
Lf Murtuts 24.
Gau erdia, ordubata, ordubik, irurak, argizkilla, ta Andoniren zantzurik ez.
JAIraz Bizia 104.
Atsaldeko ordu bietarako eguzkirik gabe.
Or QA 43.
Bi orenak alderat itzuli ginen.
Zerb Azk 44.
Goizeko ordubiak aldera.
Etxde JJ 208.
Ordu bi t'erdietan gendun bazkaria.
Uzt Sas 316.
Han behar nuen izan bi orenak eta erditako.
Etchebarne 142.
(Sust. con varios numerales, o más cuantificador indefinido).
Tr.
La mayoría de los ejs. se inclinan a colocar las series de numerales ante o tras el sust., dependiendo de la colocación habitual del número que da comienzo a la serie. Excepcionalmente, el resto de los números, que, salvo bat, y a veces bi, van siempre antepuestos, arrastran consigo toda la serie (v. los ejs. de Lar SAgust y Mde HaurB). En autores septentrionales, se encuentra en ocasiones el mismo fenómeno con tan sólo bi (v. los ejs. de ECocin, HU Zez 38 y Mde Pr). Sólo se encuentran ejs. meridionales de bi edo gehiago; en unos aparece tras el sust. (v. ejs. de Lard e Inza Azalp 37), en otros, en cambio, delante (v. AA III 624, Inza Azalp 121 o SMitx Aranz 69).
Urte bat eta bi.
Lazarraga B3, 1154.
San Juan Krisostomo, Nazianzeno, Santo Tomas, San Buenabentura dirade bat, bi, iru, lau argi txitezko ederrak.
Lar SAgust 5.
Bi edo iru zatiz egiña.
Mb IArg I 55.
Bestetan baño ordu bi edo iru goxago.
Añ
LoraS
84.
Bi edo geiago griña ta pasiok elkar artzea.
AA III 624.
Neska bat, bi edo irugaz.
fB Olg 64.
Jaijegun baten, bi edo irutan biarra egin dot .
Astar II 71.
Eskatuten deutsuz beste batek anega bi edo iru gari.
Ib. 170.
Abran eta Jakob Patriarka guziz santuak ere emazte bi edo geiago izan zituztela.
Lard 16.
Bat edo bi aratxe zango.
ECocin 16.
Bi edo iru egun erreskadan.
Aran SIgn 8.
Bera iduri bi edo hirur ehun gizon gaixtoekin.
Elsb Fram 102.
Ehun, bi, hiru, lau ehun urte aintzinetik.
HU Zez 96.
Bazirela nere herrian bat edo bi eskelari zahar.
Ib. 38.
Egun bi edo iru aurrerago.
A BGuzur 109.
Alako bi edo geiago izatea eziñezko gauza dalako.
Inza Azalp 37.
Lagunartekoa da bi edo geiago lagunek batean egitten dutena.
Ib. 121.
Bi edo geiago auzo liskartzen ziranean.
SMitx Aranz 69.
Bai al dakin zer gertatu dan Suizan orain bi edo iru urte?
Or QA 45.
Behingoan bat, bia, hiru, lau ukaldi eman zizkion burutik behera begitartean zeihar.
Mde HaurB 84.
Ez dakit zenbat denbora eman duen han [...]: bi, lau, sei hilabete edo bi urte.
MIH 361.
(Solo, indet.). "Dos a dos, dos contra dos [...] bi biren kontra" Lar. v. biga.
Tr. General entre los vizcaínos y guipuzcoanos (los septentrionales y navarros emplean
biga, bia o
bida en esta función).
Bat irabazi, bi galdu, au bere bizitza modu.
RS 103.
Amar mandamentu onek enzerretan dira bitan.
Bet 11 (Arz 23 bitan
).
Amar aginte oiek bitara datoz.
CatBurg 7.
Jauna, bi ziran zuk niri emanak.
Mb IArg I 210.
Latinak puntuan beñ, BB bi, cc bi, dd, ff, gg, mm, nn, pp, biñaka ditu [...]. Euskerak naiz birekin, naiz batekin.
Cb EBO 27.
Ez gara bi baño geijago.
Mg PAb 73.
Grazian jarri diranetik amarretatik bik iraungo balue bizitza onean.
AA III 425.
Nekez topetan dira bi, alako gauzetan alkar bat eginak.
fB Ic II 208.
Gatx ori etzan egingo guztijen aurrian, bik edo iruk eta benturaz batek bakarrik ikusiko eban.
Astar II 192.
Bi artu zitenak.
Lard 434.
Iru zatitik bi dira argiak / beste zati bat iluna.
Azc PB 310.
Premiyua erori / irutatik biri.
AzpPr 116.
--Zer da erregu batabesteagazkoa? --Bik edo geiagok baturik eta alkarturik egiten dabena.
Itz Azald 61.
Guk, genezagukenak, ikusten ditugu arpegi berri asko eta guziyak diferentiak: atzo bertan [...] arkitu nintzan birekin.
Iraola 53.
A ze bi gauden gu!
Ag G 279.
Alzuenak eldu zion txalupari; bañan, bik, ez.
Ill Testim 3.
Zeruratzeko Sakramenturik bearrenak bi dira.
KIkV 83.
Baten lekuan... bi diralako.
Enb 133.
Mikelek biren kemena ba du / bakarrik gaztain-mozketan.
Or Eus 88.
Zorigaitzok biren buruz eraso dira.
Zait Sof 93.
Ander eta Andonik bere gauzak goizetikan ontziaren gelatan utzik zeuzkaten. Gelatan, bai, bi zituzten da.
JAIraz Bizia 19.
Birek jokatzen duten garaian / biak ezin irabazi.
Basarri 94 (v. tbn. en este contexto birek en Etxabu Kontu 20).
Toki gorenak bi ziran.
Erkiag BatB 93.
Nik erakutsiko diot orri, bi ta bi zenbat diran!
NEtx LBB 161.
Berak ainbeste izanik eta besteak bi besterik ez.
Berron Kijote 164.
Ezagunak genituan bi beintzat.
BBarand 23.
(Sust. + bat edo (o ala) bi
).
Tr. Si bien los autores septentrionales y navarros emplean biga (bida, bia), corrientemente en esta construcción, no es infrecuente encontrar tbn. bi en final de verso rimado (v. Prot, Ox 155, Etcham 109).
Fiesta baten edo bitan sei edo zortzi azunbre ardao gasteetia.
JJMg BasEsc 276.
Ez pensau, aopian bati edo biri esan ezkero, pekatu azaldauba ta jakina dala.
fB Ic II 184.
Iskribatu behar dugu Orteseko parte horri, / nahi dutenetz bidali protestant bat edo bi.
Prot 70.
Paratu nai nituzke / bertso bat edo bi.
Ud 16.
Ondiñok aste bat edo bi baño eztira.
Gerrika 270.
Zer axola zait nik hitz bakar baten bitartez adierazten dudana, edozeinek uler dezakeelarik, erdarazko batez, biz ala ehunez ematen den aditzera?
MEIG VII 44.
(Solo, det.).
"Entrambos a dos, biok" Lcc. "Bietarik bata, l'un des deux" SP. "Los numerales muchas veces se hacen demostrativos o demostrados en nominativo y acusativo especialmente, y entonces añaden esta terminación: -ok; v.g. vamos nostros dos, goazen biok" Lar Gram 41. "Ambos, ambas, biak" Añ.
Tr. De uso gral., tanto al Norte como al Sur.
Sekretuki minza giten biok, othoi, maitia.
E 195.
Biotarik zein nahi duzue larga diezazuedan? Eta hek erran ziezoten, Barrabas.
Lç Mt 27 (He, TB, Dv, Ip, Samper, Hual, Leon, IBe bietarik, Echn bietaik, Ur (V y G) bi(j)etatik, Ol biotako, Or bietan, Ker biotarik, IBk bi hauetatik
).
Bi hautarik zeinek egin zuen bere aitaren borondatea?
Ib. 21, 31.
Ioanes minzatzen enzun zuten bietarik eta hari iarreiki zaizkonetarik bata.
Lç Io 1, 40.
Eta prometidu eben biak ez alkarri itxi jagiteko.
Lazarraga A, 1153r.
Zegaiti orain zu ta ni gara / biok igual geratu.
Ib. B12, 1180r.
Neskeak iru hitz egunean, ta biak bere kaltean.
RS 374.
Ziazela bada biak junto bideas.
Ber Trat 112r.
Eta biek, hala Dabitek nola Susanak, zeramaten kontu ona.
Ax 146 (V 96).
Hala bata, nola bertzea, biak orobatsu baitira, biak dira borondate huts.
Ib. 49 (V 32).
Iondone Petrik eta Iudasek biek egin zuten bekhatu eta biak deitu zituen Iainkoak.
Ib. 109 (V 72).
Kanpoan eta barrenean, bietan behar duela izan on eta eder; biez behar duela eduki kontu eta ardura.
Ib. 402s (V 262).
Arima eta gorputza / biak galdu tuela.
Arg DevB 121.
Aitarekien Semea / dela bethi laudatu; / [...] bienganik heldu dena / bardinki adoratu.
Gç 124.
Ezkonzen diren bien hitzez [...] algar senhar eta emazte hartzen diela.
Bp I 81.
Biak ilko balirade.
Iraz 63.
Bien amore ura.
El 34.
[S. Joan] bere lan berean ibilli zen Jerusalendik Erromaraño, bai ta bien arteko itsas isletan ere.
Mb IArg I 134.
Txoritxo batek ezin egaz egin dau ego bakar bategaz, baña, biakaz, ze erraz eztau egiten?
Añ
LoraS
176s.
Edanean igarorik erori zan bere bi alabakin, biak aurdun uzten zituala.
AA III 383.
Ez ditezke higi elgar zaurthu gabe; baten oinhazea bien oinhazea da, baten martirioa bien martirioa.
Laph 96.
Ezpiritia biekin / bat da Trinitatian.
UNLilia 15.
Barka dezadatela biek, hemen izendatzen baditut.
JE Bur 140.
Manueli txaloak jotzen zitzaizkonean txaloak izaten zituan Joxek ere [...] ta bientzat izan oi ziran geienbat Joanesek [...] agertzen zituan erakutsaldi ederrak.
Ag G 59.
Biei bardin emon ezkero, ostera, bidezko bearrizan geiago daukazana, bestea baizen ondo ta nasai ezingo litzake bizi.
Eguzk GizAuz 118.
Toki batean aritza izango dezu onena; beste batean pagoa; aruntzagokoan piñua edo aritza edo biak.
Munita 112.
Frantses ala Diegok, biek baitzuten, bakotxak bere gisan, kontrabandist aireño bat [...] deliberatu zuten agerian egin etzitakena, ez gordegian... bainan "alegian" menturatuko zutela.
Ardoy SFran 249.
Berak ipiñi zituan bien izenak, biak irurogetalauna boto eukela, biak bardin.
Gerrika 201.
(Tras pronombre personal o demostrativo). "Ambos, ambas, si somos nosotros gu biok, si aquellos, aiek biak" Lar.
Tr. De uso casi gral., aunque no se encuentran testimonios vizcaínos hasta el s. XX (sí aparece en el alavés Lazarraga). Por lo que se deduce de los textos, el pronombre o demostrativo concuerda siempre con bi en caso absoluto y ergativo. Además, bi concuerda siempre, salvo error, con el demostrativo en genitivo; tbn. sucede así con el pronombre en los textos más antiguos, pero al menos desde Haraneder no es raro encontrar el pronombre en caso absoluto (tipo gu bion). En cuanto a los demás casos, no faltan ejs. con concordancia (hei biei y hekin biekin en Etcheberri de Ziburu, hetarik bietarik en Axular, hautzaz biez en Gazteluzar, oetan bietan en Irazusta, haientzat bientzat en Mirande, oriekin biekin en Uztapide, etc.), pero ya desde antiguo aparece tbn. el absoluto en el pronombre y, sobre todo, en el demostrativo (hauk bietan en Etcheberri de Ziburu, hek biekien en Gazteluzar, hauk biez en Etcheberri de Sara, gu bioi en Iturriaga, hoiek bietarik en Goyhetche, gu bientzat en Oxobi, gu biontzako en Salaverria, etc.). Por otra parte, parece que tbn. el genitivo ha asumido en algunos casos el mismo papel que el absoluto: así, hay genit. con dativo en Dechepare (harren bier), con -tatik en Ochoa de Arin, y con sociativo en Casenave (gure biekilan).
Amoria, nor izan da gure bion artian?
E 163.
Orai lorik ezin daidit, bihotzian ez pausurik; / haiek biak galdu ditut, amoria, nik zugatik.
Ib. 185.
Harren bier emanen du sentenzia pizuia / elgarreki pena diten ifernuko garrian.
Ib. 53.
Eurak biak oi ebilzen / bapere baga lagunik.
Lazarraga A11, 1179r.
Bortxaz apartatzen dire elkhar ganik hek biak, / elkharren lagun Iainkoak berariaz utziak.
EZ Man I 42.
Ezen gauzetan hain ezta maite korapillorik, / hekien bien artean dena bezalakorik.
Ib. 42.
Diferenziarik ezta hauk bietan berzerik, / hau ematen dena baizen solamenki bakharrik.
Ib. 49.
Hei biei ukitzen zaie.
EZ Man II 187.
Zeñak hekin biekin / baituzu ohorekin / agintzen mendeetan / fiñik eztutenetan.
EZ
Eliç
173.
Ezin erran diteke zein gerla handia duten Aingiru hek biek.
Ax 558 (V 357).
Orai, bada, hetarik bietarik, zein othe da aiseago eta bere gogarago?
Ib. 514 (V 331).
Gure bion xedea zen bertutearen landatzen eta lantzen haritzea.
SP Phil 298.
Errazu nola den berdiñ / Semea Aitarekien; / nola etzaren zu ere / bat baizen hek biekien.
Gç 25.
Ene falta denaz geroztik / haukien bien oldea, / amudioa ethor bedi / eta ethor dolorea.
Ib. 141.
Hautzaz biez eztugu deus erranen, errexak baitire.
Ib. 101.
Beste gaizak oro beno maitiago zütüt zihaurgatik; eta ene Kristi lagüna nihaur bezala, horik biak manatü deriztazülakoz.
Bp I 53.
Autor batzuek eta bertzek gauza bat beraren izendatzeko baliatzen direla letra hauk biez.
ES 161.
Senartzat rezebitu nai deban gizonaren aideren batekin, esan degun belaun edo gradu oen bietatik batean aidetasuna debanarekin.
OA 77s.
Zein da dolore oetan bietan onena?
Iraz 62.
Iduri zuen gu bien baitan ez zela arima bat baizen.
He Phil 298.
Emen ez da zu ta gu biok baizik, eta egin bear dezu guk nai duguna.
Mb IArg I 383.
Orien bien ta munduko beste guzien onerako.
Ib. 261.
Oarkari jakinsu oien bien erreglakin.
Cb EBO 21.
Eta zuk behar gutuzu / gu biak manatu.
AstLas 22.
Horiek biek [...] eta ez bertzek, egiten dute egiazko penitentzia.
Dh 209.
Ez duela beñere / jaten mokadurik, / aurrena gu bioi / eman gabetanik?
It Fab 21.
Nik ongi badakit zuen bien berri.
Gy 325.
Hoiek bietarik ez baidakit zoiñtan.
Ib. 224.
Ai eta gure bien izateak nola diren mudatuak!
Dv LEd 268.
Helburu horien bien artean horrenbertze dihoa.
Ib. 53.
Elgarren ondoan behar dugu guk biek jarri.
Laph 221.
Mundu onetan gu biok beste iñor bizi etzalakoan nengoan ni, Amatxo.
Arr GB 70.
Nork aien bien poza adiaraziko du?
Bv AsL 95.
Zu zera Alper-andi, / ni naiz Egoarri, / askotxo nai diogu / guk biok elkarri.
Urruz Urz 40.
Hoien bien arteko bat edo bia.
Zby RIEV
1908, 88.
Zenbat aldiz ez gira izan, gu biak, aitalabak elgarrekin?
HU Aurp 184.
Zuek biyok bañan obekigo zekiñat Mikela-Iñaxiren berri.
Moc Damu 29.
Zuek biok gura dozuenean.
Echta Jos 351.
Aurtxoa geuk biok artu bear gendukela besoetan.
Ag G 69.
Harrek zuen bere gain hartua gu bien artatzea.
StPierre 23.
Xuri ta beltx, pittika bat, gu bientzat / Fortuna.
Ox 112.
Ordu onian artu genduban / guk bijok ezkon-buztarri.
Enb 142.
Gu biyon artean i aiz zoriontsuena.
Alz Ram 102.
Gu bien gorputzak ama lurrak irets ditzanean.
Or BM 138.
Ortaz pozago ar dezakezu / gure biôn oparia.
Or Eus 230.
Zuek biek han, nik hemen, maita dezagun maita.
Iratz 155.
Zuen bion kide az al naiz ni irugarren au?
Zait Sof 73.
Maitako degu, maita, Amaren arantza. / Maitako degu, baita, Jesusen gurutza, / [...] Oien bien gañean kristau-poza datza.
SMitx Aranz 34.
Etzaudete zuek biok ere juez txarrak.
NEtx Antz 124.
Ordua badelakotz heldu gure bien batasuna zulo beltz batean agian ondatuko baita.
Mde HaurB 93.
Haientzat bientzat atzera joaterik ezin zitekeela izan.
Ib. 48.
Zuek biok andiko aldetik, eta guk emendik.
Erkiag BatB 58.
Emen gu biontzako lan gutxi zeukagu.
Salav 39.
Gu biok elgarrentzat zer izanak geran.
Xa Odol 315.
Eiztaria segika / ta eiza igeska, / oriekin biekin / gauza onik ezta.
Uzt LEG II 310.
Txori eta hegaztiak / ditiagü baguetan, / orotan üngürünian, / gure biekilan bestan.
Casve SGrazi 58.
Auen bien urren mandazaiarena zegon.
Berron Kijote 176.
Gu biak akort jarri orduko.
Etchebarne 105.
Neretzako, Jainkoak ziran aiek biak.
Zendoia 234.
Nor da, gu bion artean, etxean otso eta kanpoan uso?
MIH 398.
(Solo, indet., tras beste
).
Tr. Gral. al Sur, al Norte lo hallamos en
INav, Arbelbide (
Igand 119), J. Etchepare e Iratzeder (158); cf.
bertze bia en Etcheberi de Sara,
beste biga en Inchauspe,
bertze biga en Hiriart-Urruty.
Amabi brasetarik berze bi agustaren burukotz kurri.
INav 134.
Bederatz aldiz joan zen Alemanira, [...] bi aldiz Mairuetara ta beste biz Inglaterrara.
Mb IArg I 196.
Zeu isilik ta triste zagozan lekuban badiardubee murmuretan beste bik edo iruk edo geijagok?
fB Ic II 202s.
Ori eta beste bi / nik ilko nituke.
It Fab 155.
Bi artu zituenak ere, berebat beste bi irabazi zituen.
Lard 434.
Etziraden [liburuak] arkitu, eta ordañez beste bi guztiz besterakoak eraman ziozkaten.
Aran SIgn 11.
Bik artu zuten ipar aldeko bidia, beste bik jo zuten egualdera.
Bv AsL 67.
Beste bi ipintera beartuten naz ni.
AB AmaE 336.
Haur bat besoetan, bertze bi ondotik.
JE Bur 66.
Apalorduan, betiko bi apaizez gainera, beste bi.
A Ardi 121.
Ebroz emendik lau anai gara, / Bidasoz andik beste bi.
Enb 71.
Ezta ik ere beste bikin, ez uke eramango.
TAg Uzt 48.
Angaiatik bi gazte ta Jauregiberritik beste bi.
Etxde JJ 257.
Goian aitagaz aingerutxo bi, / beian amagaz beste bi.
BEnb NereA 256.
(Det.).
Beste biak dira borondatezkoak.
Bet 13.
Bi lurpeko lezez gare hunenberzez mintzatu, / arrazoñ da berze biez dugun zerbait aiphatu.
EZ Man I 126.
Gure izkera, beste bien erdikoa bezala, Nafarroan, baita Bizkaian ere geiena aditzen da.
Cb EBO 63.
Lenbiziko bortzak dire nai ta naiezkoak [...]. Bertze bidak dire borondatezkoak.
Añ
CatAN
43s.
Lau beei: bi buztartutekuak premina danian [...]; beste bijak umiak aazteko.
Mg PAb 109.
Agindu oietatik batean bere esker-ona erakusten zuen; eta beste bietan bere zuzentasuna.
Lard 207.
Horiek ama alabak / Eta bertze biak / Kozina egiten akort / Dirade guziak.
LuzKant 60.
(Con sust.).
Erregeren adorazionia beno lehen, Elizak orano ohoratzen zütiala beste bi misterio.
Bp II 27.
Beste bi egunez emengo suan egon baño naiago dut an egon azken juzganzako eguneraño ere.
Mb IArg I 257.
Era onetan egin zituen beste milagro bi.
Mb IArg II 311.
Nola deitzen dira berze bi personak?
CatLan 25.
Eleizaren beste bi mandamenduak.
Ub 186.
Santiago eta Juan, eta beste bi ikasle elkarrekin arkitzen ziran.
Lard 474.
Beste bi apustu, oso onak, kendu.
Albeniz 159.
Hiztegiari berari erantsi zizkion harako Suplemento ezagun hura, eta beste bi erdal-euskal gehigarri.
MEIG VII 31.
(Junto a azken
).
Tr. Hasta el s. XX todos los ejs. encontrados (ninguno meridional), dan cuenta del orden azken bi (seguido o no de sust.); algunos autores del s. XX emplean, en cambio, bi azken.
Azken biak jar.
Xarlem 79.
Eztügü nigarrik eginen azken bi juner bezala.
Etch 482.
Elizako azken bi maniez.
CatS 53.
Azken bi hok ezagutuak ziren heien buruzagitzat.
Elsb Fram 123.
Azken bi mendetan, hamazazpigarrenean eta hemetzortzigarrenean.
Arb Igand 108.
Elizaren azken bi manamenduak.
CatJauf 87.
Batere ohartu ere gabe, suntsitu ziren azken bi sorginak.
Barb Leg 135.
Bi azken oriek dute "ederrez" izena / --Larraun errian bakantxo arkituko dena.
Or Eus 62.
Imitazionearen bi azken zatiak.
Zerb Azk 59.
Bi azken mailekoek.
Lf (
in
Zait Plat XVII
).
Hameka haurretarik bederatzi bazituen hilak... eta azken biek ere etzuten bizi behar hamazazpi hemezortzi urtetarik harat.
Ardoy SFran 146.
Azken biok burua makurtuaz diosal egiñez.
Lab SuEm 87 (acot. escén.).
Eneko Loiolakoa, Zumalakarregi, Arana Goiri, esaterako, ez ziren esku hutsik joan, bi azkenak herio goiztarrak eraman bazituen ere.
MIH 393.
(Valor enfático). Es especialmente frecuente con hitz y sinónimos. v. infra ETA BI.
Irakurleari itz bi.
Bv AsL 17.
Hori baino bi tantoz itsusiago berak.
HU Aurp 214.
Ez bait du bi sosik ere balio erregintarako.
Berron Kijote 91.
(En números superiores).
Eta eman zekión bothere berrogei eta bi hilebetheren konplitzeko.
Lç Apoc 13, 5.
Setemeren hogoi eta biyean.
INav 145.
An bildu zituztenak badira berreun ta berrogei ta bi.
Mb IArg II 269.
Berrogei ta bi mutil.
Cb Eg II 172.
Benjamintarrek xehakatu ziotzoten hogoi eta bi milla gizon.
Lg I 241 (cf. ib. 366 hetarik berrogoi eta bia
).
Mila berrehun eta bian.
MarIl 122.
Aphirilaren hogoi eta bian.
Laph 188.
Berrogei ta bi urtian iraun zuan.
Bv AsL 97.
Hamabortz ehun eta lauretan hogoi eta bian.
Arb Igand 98.
Orain badira 4.000 txistulari Euskalerrian, 4.000 eta bat neroni sartuz gero. Lau mila eta bi ere bai.
MEIG I 62.
2.
(Uso sust.).
"
Bia, le deux"
Ith 41.
Esiodaren iakite utsa ta putza itsuskeriz bezten du, baita Pitagora ta Xenopanarena ere. Bia xaloa ta bakuna bakarrik goraipatzen du.
Zait Plat 30.
"
Bia, le 2me jour du mois"
Dv.
Gero konda zazu, marxotik hasten zarela, illhabethea: bia [Aphirilla]
.
EZ
Eliç
XXXIVs.
Buruilaren bia, hirura, laua eta bosta.
Elsb Fram 97.
Etxetik urten zendun / uztaillaren bian.
FEtxeb 138.
Ilabete elurtsuaren hogoi eta bian.
Iraultza 102.
Azaroaren hogoi ta bia.
Xa Odol 176.
"
Bia (V, G), el dos (en el juego de naipes)"
A.
"En naipes, el dos. Bixakin urten dau eta bestiak be, bikua atara dau
"
Etxba Eib. v. biko
(3).
.
HALAKO BI
(AN-gip-5vill), BI HALAKO (G-goi, AN-larr). Ref.: EAEL 190; Gte Erd 104, 79. El doble. "Den halako bi esaten du (AN-gip)" Gte Erd 104. "Alako bi baditu orrek (AN-gip-5vill)" Ib. 79. En AxN se explica doblearen (320) por alako bi.
Berak balio duten alako bi ta geiago eraman-saria pagatzen dala.
Izt C 196.
Lengotan esan degun bezin aundia izan bear dualako Jaungoikoa, ta alako bi edo geiago izatea eziñezko gauza dalako.
Inza Azalp 37.
"Diruak diru balio dik, i" / diotsa batek albotik; / "erdi-dirua bi alakotan / biur duk uste bagerik".
"Que la mitad del dinero se convierta en doble"
.
Or Eus 391.
Donosti baietz, Getari baietz, / baietz ogeiez azpitik. / Alako bian donostiarrek / eskaintzen dirua goitik.
Ib. 391.
Zentzu atzarrientzat zati luzea laburrez negurtzen dut eta bi alako dala sumatzen.
Or Aitork 332.
"
Eliza ura zabalean alako bi bada luzean (G-azp, AN-gip) [...], ura alako bi da au (G-azp-goi, AN-gip)"
Gte Erd 79.
Aien uztarriek, nik eraginda, len alako bi lan eginen dutela.
Or Mi 91.
Ordu-laurden batez geroago, len alako biz goragotik zebillen ardandegian zalaparta, iskanbilla ta kantu-otsa.
TAg Uzt 208.
Aldi ua au alako bi dala.
Or Aitork 325.
Elezati luzea laburra alako bi baita.
Ib. 331.
Listari abek ikututa, len alako bi egiten du dardar.
Anab Poli 117.
Jan eta edan egin genuen / komeni zan bi alako.
Zendoia 220.
Etxean ditudan halako bi ohe baneuzka.
MIH 326.
BIAK ALA BIAK,
BIEK ALA BIEK.
Los dos, ambos. Cf. PMuj: "Bien
ala biek (G, AN), ambos a dos".
Ta zuri artatik beatz-muturrarekin pixka bat abora ekarrita parrez asi ziran biak-ala-biak.
Anab Poli 101.
Ja-ja-jai! gozoa egin genuan biak-ala-biak.
Anab Aprika 39.
BIAK BIETARA,
BIEK BIETARA.
"Biak bietara (V), ambos a dos" y "los dos solos" PMuj.
An egoan jente-artetik, biak bietara, biak... bakarrik, joan ziran.
Erkiag Arran 70.
Bolunburuko andrea ta Armiñakoa, sekulako didar ta zaratak egiñaz etozan biak bietara astoen galde.
Ib. 56.
Biak bietara gordeko ebela isileko ori, mundua mundu, izan zan aen egiunea.
Erkiag BatB 99.
Urrunetan dituan ondasunak diru biurtu ta aregaz batean, biak bietara egundoko garatzak egiteko.
Ib. 161.
(
Biok biotara
).
Agintaritza baten biok biotara buru ditezkenean.
Zait Plat 136.
BIAK NOLA BIAK,
BIEK NOLA BIEK.
Los dos.
Biak nola biak heldu / dira allegerarik.
EZ Noel 81.
Biek nola biek arrazoiña zuten.
Gy 134.
Hire etsaiak dituk biak nola biak.
Ib. 246.
Zerbait beregandu zanean, biak nola biak batera deadar egiñ zuten.
Arr GB 132.
BI HALAKO.
v. HALAKO BI.
BI-BI.
a)
(Sust.).
Encuentro a solas.
v. bibita.
Gazten arteko nahastekak, eta bereziki buruz-buruak (bi-biak).
Dih GirLeg 76 (en la ed. de 1897, 59 bi-bitak
).
b)
"(V-m) [...] en el sentido de jugar a lanzar al bocho una, dos o tres nueces por cada jugador. Nosotros, sus precursores, decíamos ba-pat, bi-bi, lau-lau en lugar de banara, binara y launara" A Morf 237.
BI-BIAK.
a)
Los dos solos.
"Tous deux"
Dv.
Cf. BI-BITAN.
Tr. Documentado en autores septentrionales (sobre todo bajo-navarros) a partir de mediados del s. XVII; en el siglo XX tbn. lo usa algún meridional, como Orixe.
Edo zoriak / non-bait, bi-biak, / noiz ere heltzen baikitu.
O Po 14.
Non bait, bi-biak, heltzen bagira.
Ib. 16.
Etziren bi biak baizik bidearen gainean.
Lg I 337.
Urteak ditu behin Hazparnetik Baionara joan-jin egin zuela eskualdun etxeko-jaun batekin. Bi-biak ziren buruz-buru karrosan.
HU Aurp 98.
Horra nun lothuak diren, bi biak, etxeño berean, ontasuntzat ez dutelarik maiz beren amodioa baizik.
JE Bur 103.
Bi biak beraz, ortziralean, Maria. Aski bagitezke.
Barb Sup 80.
Atsegiñez iganen ninduken errege senarrarekin dorrearen galdotsera, ta an bi-biak besatokiaren arrimoan, atsegintxo uke, naski, inguru-begira egoitea.
Or Mi 32.
Bi mutil gazte doazko, / beldurrik gabe lotzeko. / Petirisants hor bentzuten dute / bi-biek zalusko.
Etcham 186.
Berek haurrik ez zeukaten; ez eta nahi ere, oraingoan behintzat; gero ikusiko. Baina oraintxe zeuden bezala, goxoki bizi zitezkeen, bi-biak.
Mde Pr 147s.
Baldinetariak zure anaia hobendun bada zure alderat, zohaz eta begietara eman diozozu bi bien artean ixilik.
HeH Mt 18, 15 (SalabBN bibitan
).
(
Bi-biok
).
Bi-biôk gaude otoitz ixillean; ez da lekukorik.
Or Poem 520.
Gu giñauden etxe barneko baratzera leiotik begira gertatu giñan bi-biok.
"
Ego et ipsa soli"
.
Or Aitork 23.
Eta andik aurrerantza / artzulo goitara goakez gero, / txit ostenik bait-dagoz; / an bi-biok sarturik, / granada-mistela dogu txastauko.
Onaind (
in
Gazt MusIx 210; Or ib. 201 aietan bi-biñook / ixil sartuko gara
).
b)
Los dos, ambos.
Tr. Aparte de algún ej. septentrional de interpretación dudosa, lo emplean autores meridionales desde finales del s. XIX.
Xoria zuñen eijer khantüz oihenian! / Nihaurek entzün dizüt igaran gaiian. / Eia! guazen, maitia, bibiak ikhustera.
ChantP 24.
Baina zirealez bi biak bata lez / ezin igarri zan artez.
Azc PB 152.
Hain ziren zure begiak / Haurretik geroz eztitu. / Hain ginen ere bi-biak / Goi-amodioz amestu!
Iratz 167.
Bitara irakurri diteke: edo Goiandre orixe, Arantzazukogatik, edo Ama Guadalupe. Bi-biai ondarrabiarrak erregutu bai zioten.
SMitx Aranz 214n.
Maider-entzat bere biziko egunik zoriontsuenak izan ziran bi-biak.
Etxde JJ 231.
Mayanak eta Maider-ek Xalbaten antza bazuten, bi auek ere alkarren artekoa nai-ta-naiez euki bear eta bi-biak emakumeak ziranez, auen arteko antza askoz nabarmenagoa egiten zen.
Ib. 227.
Orra geroko bizitza eta Jainkoa, bi-biak batera atzemanak.
Vill Jaink 107.
Arima eta bizitza, bi biak egin zituenak, zergatik egin etzituen bata bestearentzat?
Ib. 124.
Bibiek olertiketa jator onen egille ta eragille bezela izandako nortasuna zala bide.
Gazt MusIx 163.
Otaño, marrazkiak egin dituen margolari biziarena, eta Eizmendi zarauztar irarle trebearena. Bi-biak ar ditzatela gure goresmenak.
Ibiñ (
in
Ugalde Iltz 9
).
Klio ta Boroe aren aizpa, bi-biak itxastiarrak, biak urrez inguratuak, biak larru nabarrez estaliak.
Ibiñ
Virgil
114.
(
Bi-biok
).
Argi daukazuz begijok / gorputza dozu liraña: / abestu daigun bi-bijok.
Laux AB 18.
Oietariko ezer tinkorik ezin baititeke asma, ez izan ezta izanenik ere, ezta bi-biok ere, ezta ez bata ez bestea ere.
Zait Plat 48.
Ango erritarrek gogoz zindo bear zuten izan, bi-bion iritziz.
Ib. 60.
Jainkorako olerkari dira bibiok. Erri-zantzu aundia dute bibion olertitzak.
Gazt MusIx 161.
BI-BIAN (SP, Lar).
A solas los dos. "Bi bian egoitea, être seul à seul" SP, que cita a Ax. "Barba a barba" Lar. v. BI-BITAN.
Gauza perilosak dira hauk elkharrekiko, eta bai gizona eta emaztea ere berak bakharrik bi bian egoiteko.
Ax 401 (V 261).
Baiña oraino bi bian egoiteaz halako perilik ezpaliz ere, bada bertze arrazoin bat, emaztetarik apartatzeko.
Ib. 402 (V 262).
BI-BIREN.
"(G), deux à deux, deux contre deux" Dv. Cf. Lar: "Dos a dos, dos contra dos [...], bi biren kontra".
BI BIRI
(Lar, Añ, H). "Dos a dos, dos contra dos" Lar. v. BIK BIRI.
BI-BITAKO.
De dos contra dos. "Bi bitako partidoa (G-azp)" Gte Erd 218.
Jeneralean, bi-bitako apustuak, naiz korrika, naiz aizkoran, ikusteko grazi geiago izaten du.
Albeniz 171.
BI-BITAN (Dv, H).
A solas los dos. "Bi-bitan egotea, rester en tête à tête" Dv. "Entr[e] eux deux seuls, en tête à tête" H. v. BI-BIAN; cf. bibita.
Zure anaiak bekhatu egin badu zure kontra, yuan zazkio bere faltaren ezagutaraztera, bibitan, haren eta zure artian.
SalabBN Mt 18, 15 (He partikularrean, TB, Echn buruz buru, HeH bi bien artean, Ur, Ol, Samper bakarrik, Or aparte, Ker, IBe bakarrean, IBk bakarka).
Gazteak buruz-buru, bi-bitan egonen direla!
Dih MarH 446 (ap. DRA).
Otsail bibitan gatuak, / bakean ere saguak; / hauiek beraz elgarrekin / biltzarre bat zuten egin.
Ox 121.
BI-BITARA.
a)
Dos contra dos. "Bi bitara jokatu zuten pilotan (AN-gip, G-azp)" Gte Erd 218.
Plaza zarreko baranda banatara igorik kantatu zuten arratsalde guzian bi bitara.
Izt D 172.
Sarritan ikusten dira, bada, Gipuzkoako plaza agirietan itz-neurtulariak apustu andiak lendanaz eginik jokatzen buruz buru, bi bitara eta lau lauren kontra ere.
Izt C 214.
Beste bat billatu eta biyar bi bita eskuz emen beñere ikusi ez dan bezelako pelota partidua jokatu biar diagu.
EEs 1919, 149.
Bi-bitara lau izaten dira / pelotariak askotan.
Uzt Sas 325.
b)
"An bi bitxa (bitara)! ¡qué par!" Etxabu Ond 105.
BIEK BOLA
(?).
--Zer berri da pe hortan? --Biek bola, ez berri handirik.
Oxibar (
in
ZIZ 44
).
--Otoi, Johane, kasü emazü! --Bai, bai, biek bola, mezüa komisionearen ondotik!
Ib. 45.
BIEN BITARTEAN (V-gip).
Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg (bittarte). "Bixen-bittartian [...], en el entretanto. Bixen-bittartian, zeregaz biziko naiz?" Etxba Eib. Cf. ejs. con el sdo. de 'entre los dos' en AA II 81, Azc PB 68, Echta Jos 95, Vill Jaink 77.
Esperantzarikan ez galdu, eta bien bitartean poztu zaitezte.
Apaol 59.
Prueba batzuk egiteagatik / gero biyen bitartian.
EusJok 103.
Bien bitartean ezertxo ere berriztatu ta aldatu gabe.
Eguzk RIEV
1927, 429.
Aterantz igesika dijoa, bien bitartean, Malentxo oiuka.
TAg Uzt 31.
Binbitartean egin zituanak.
SMitx Aranz 155n.
Binbitartean Domenja biotz-miñetan pixkana-pixka iltzen eta iltzen.
Sorarrain Elezar 41.
Bien bitartean, gure Txomin Zorrik, zer? Zast!, iges egin eban bere etxera.
Bilbao IpuiB 276.
Eta soldadoak, bien bitartean, zer egiten zuen?
Arti Tobera 285.
Biar goizeko trenan, anka! Bien bitartean okerrik ez baldin bada, beintzat.
Erkiag BatB 165.
Binbitartean ardo-txanbil zaharra belarritik eutsita zeukan.
Ibiñ
Virgil
48.
Zure ardiak irabazian / dabiltz bien bitartian.
Olea 34.
Itxaropena gendun / bien bitartian.
Uzt Sas 274.
Binbitartean ba nabil / bihotz bideetan.
Azurm HitzB 47.
Eskola ikasteko / bien bitartian.
Balad 230.
Bin-bitartean, aita-ta Aintzergera jetxi.
JAzpiroz 32.
Ez eban lorik egin / bien bitartean.
Ayesta 23.
BI-ERRESKA.
"Bi-erreskia, lau-erreskia, el escalón de la espiga de trigo con 2 o 4 granos" iz ArOñ s.v. erreskia.
BIETAN.
"(V, G), grito con que un jugador de pelota incita a otro a que guarde bien el puesto de las dos paredes" A.
BIETAN BAT.
Uno de (los) dos.
Santa Cruz edo Lizarraga: bietan bat.
Or SCruz 111.
Zeingeiagoka bizian, irten ziran portutik mutiko bi eta, igerian ekin eta ekin, neurriz arago urrundu. Konturatu zaneko, itxasoarena zan bietan bat.
TAg Uzt 38s.
Aur [biki] oiek garbitu ta aldatzekoan bietan bat besteren amari eman, eta arena onenari.
Or QA 45.
Bietan bat: aur oiek bayunate zeruaren berri edo etxunate.
Ib. 96.
BIETARA.
De las dos maneras. Cf. BITARA.
Goi-Batzordea osoka eta sailka jardungo da: bietara alegia.
EAEg 4-12-1936, 455.
Kalte egin-naia (etsaiak etsaiari, urruñaz edo iraiñez edo bietara, bietara ere apenez).
Or Aitork 67.
Bietara konforme.
SM Zirik 89.
Euskeraz eta erderaz, bietara idazten dau.
Alzola Atalak 124.
Mariak esan zidan, al banuan, naiago zuala jersei gabe, alkandora utsarekin txamarra jantzita ikustea. Bietara probak egin genituan, azkenean gabe erabaki zuten.
JAzpiroz 190s.
Ango mendi-kamioak astindu nituan, bein bera eta bein gora, bietara.
Albeniz 146.
Etxepare edo Etxapare, bietara ipini baitzuen berak deitura euskaraz.
MIH 281.
BIETARIKO.
De los dos. Cf. BITARIKO.
Auteskundeetako gogo-aroa susmauten zan errian, geroago ta erreago. Alde batekoak eta bestekoak gauero batzen ziran [...]. Erregerik izan ala ez, orretarik urrun ebiltzan artalde bietarikorik ugari.
Erkiag BatB 93s.
BI-HIRU.
Dos o tres. v. bizpahiru.
Lasturdik ekarriak / aukeran sei zezen, / bi iru urtekoak / jokatzeko emen.
Echag 230.
Haziak bi, hiru erhi-trebes lur aski ditu gainetik.
Dv Lab 329s.
Oraino ere jendeak hurbilegi zitzaizkolakotz, handiarazi zuen bere pilar hura, bi-hiru alditaraino.
Jnn SBi 86.
Bi hiru aldiz heldu da oraino saltoan, puska hek berriz puskatu beharrez.
Barb Sup 95.
Bi-iru urte da pasatuxia / zintzotu zala gizona.
Tx B 174.
Azkenik, Euskal-Egunkari artazko bi-iru idazlan ere.
Markiegi (
in
Ldi IL 13
).
Ontziska bi-iru, bakan, ez urrun, / [...] arraunez doaz barnera.
Or Eus 386.
Urtero bialtzea / bi-iru mandatari, / Meza ta Benedita / eskeintzera Amari.
SMitx Aranz 237.
Noiztenka jautsi izan gituk, bi hiru egunentzat.
Larz Iru 82.
Bi hiru egun nahikoak ziren / behar zenaren biltzeko.
Mattin 37.
Terrazea egin baiño bi-iru urte lenago.
Etxabu Kontu 214.
Bi-iru minutuan.
Ataño
TxanKan
260.
Eta huna nun atso gaizo horrek egiten ditu en bi-hiru kilometra.
Etchebarne 64.
Artean bi-iru ume zeuden plazan.
JAzpiroz 158.
Emen be bi-iru aldiz izan dira.
Gerrika 160.
Ogei ta bi-iru urteko neskatxa gaztia.
Alz Burr 19.
BI IZAN.
Ser diferente. Cf. Lg II 273: ala bi gauza bai dire, Jauna, zure ezagutzea eta zure maitatzea (v. tbn. ejs. similares en fB Olg 114, Astar II 184, Eguzk GizAuz 169, SM Zirik 30). v. BIGA IZAN.
Bi dira erraitea eta egitea...
Larz Senper 40.
Gizona eta senarra bi dira: senarra izan lei gizona ta gizona ez senarra.
(V-m).
EZBB
I 128.
"
Bi izan, no tener que ver uno con otro. Ai zak, i ta ni bi gaituk, eh! (Advertencia hecha a un interlocutor para que guarde las distancias o no se meta con uno)"
Gketx Loiola.
BIK BIRI.
"Bipiri, dos a dos" VocZeg. "Bik biri, dos a dos, como en los partidos de pelota. Bik biri jokatu gentsen oneneri" Etxba Eib. v. BI BIRI.
Astegunetan onentxoak pelotaka jartzen ditu, bik biri, bera epailari dala, irabazleentzat erreal bana aginduz ta emanez.
A Ardi 139.
BI OINETAKO.
v. OIN BITAKO (s.v. oin).
BI-HORTZ,
BI-HORTZEKO.
v. bihortz, bihortzeko.
BI-PAPER-ETA-ESTAKA.
"Bi-paper-ta-estaka, picaza. Alude a las alas y al tronco" Ond Bac.
BIREN HIZKETA.
v. hizketa.
BI-SOSEKO.
v. sos.
BITAN.
a)
(V, G, AN, R; Gèze, Dv, H). Ref.: A; ZestErret.Dos veces. "(En) dos veces" A. "Bi aldiz [...]. Orduan ezkendun bitan esan berrik izaten lanai heltzeko" ZestErret. v. BIGETAN (s.v. 1 biga), birritan.
Tr. Documentado en autores guipuzcoanos (el primer testimonio es de Mendiburu) y en Xalbador; no se encuentra en vizcaíno sino en autores modernos como T. Etxebarria o Gerrikagoitia.
Aski dute jai edo igande bezperatik urrengo eguneko irakur-aldia bein edo bitan irakurtzea ta leitzea.
Mb IArg I 54.
Beingoan eta bitan iritsi ez arren, etsi bear ez dala.
Lard 419.
Batian Tolosan ta / bitan Astiasun, / badakit neregatik / zer esan dituzun.
Ud 28.
Seguratzen dizut, ollarrak bitan kanta dezan baño len, irutan ukatuko nazula.
Arr Bearg 189.
Zeru-lurraren Egille aundia irugarrenez lurrera etortzen da. Naikoa ez ote zan, ba, bein eta bitan Berak lurra jotzea?
ArgiDL 94.
Astian bitan bajatutzen zan.
Tx B I 147.
Beste bitan ere elkar ikusi zuten Santa Cruzek eta Don Carlosek Londresen.
Or SCruz 128.
Txokolatia gustatu arren / zuri egunian bitan.
MendaroTx 240.
Bitan, irutan otsegin.
Or Eus 342.
Bitan ondoa jan lurjausiak, / bitan jausi ormagintza. / Lautan erretzen ikusiko zan / Aloñako lekaidetza.
SMitx Aranz 97.
Bitan egingo ez dugun bidea.
Txill Let 128.
Ibai berean bitan sartzerik etzitekean.
Zait Plat 11.
Baten eta bittan eta geixagotan andra barrittuak ez zetsan esan gura zergaittik.
Etxba Ibilt 471.
Geroztik elgar ikusi dugu astean bitan bederen.
Xa Odol 295.
Tinbrea ere uste det / jo niola bitan.
Zendoia 64.
[Bei] onek egunian bitan jatzi.
Gerrika 30.
Onekin ere egin nuan bertsotan bein edo bitan.
Insausti 20.
Ez dudala hala beharrez, nahiz bitan argitaratua izan den, ikusteko aukerarik izan.
MEIG IV 133.
Según Lafon, habría que añadir Eta haztatzez, ganbara bitan / iraganik, beldur handitan, / net hatshanturik, zur'oh'ondora / banatorra (O Po 16); sin embargo, no parece que su interpretación, "après avoir passé deux fois votre chambre", se ajuste bien al sentido; teniendo en cuenta que bi tras sust. es relativamente frecuente en Oihenart (cf. O Pr 681: Aberatsi nahi zena urthe bitan, urkha zedin urtherditan) y que iragan con inesivo no es inusitado (cf. O Po 2: Noiz ere batzen baitzitzautzat / bidean iragaitean, que el mismo Lafon traduce "en passant sur le chemin"), ganbara bitan iraganik es, sin duda, 'pasando a través de dos habitaciones'.
(Lar, Añ).
(Ref. a cantidades)
"Doble, otro tanto, bitan anbat" Lar (Añ bitan ainbat). "Ducientos [...] bitan aun, eun" Añ.
b)
"De dos, tres, cuatro [maneras], [...] bitan, irurez, lautan, laurez
"
Añ (s.v. manera
).
c)
"
Biten, más fácil. Lau au segakin biten inen dugu
"
Izeta
BHIzt2
.
BITARA
(Lar, Añ). De dos maneras. "Ambiguamente" Lar. "(De dos) maneras" Añ. Cf. CatBurg 10: --Zenbat gisatara egiten du Kristabak señale ori? --Bitara (v. tbn. Cb CatV 14, Añ CatAN 11; en cambio, CatBus 9 modu bitara). Cf. BIETARA.
Bitara ulertu.
Kk Ab II 70.
Bitara irakurri diteke: edo Goiandre orixe, Arantzazukogatik, edo Ama Guadalupe. Bi-biai ondarrabiarrak erregutu bai zioten.
SMitx Aranz 214n.
Bitara artu diteke "representar" ori: iduritara ekarztea, eta iduririk gabeoroimenean gertaraztea.
Or QA 160.
Bitara ager liteke itza.
Zait Plat 121.
Baiezko eta badaezpadako ba [...] bitara idatzi behar ote genituzke, gaztelaniazko solo eta sólo-ren gisan?
MIH 103.
Hitz hori bitara hartu beharrekoa dugu hemen: "ezinbestean" eta "damurik".
MEIG VIII 62.
BITARIKO.
a)
De dos clases.
"De dos especies. Bitariko azak (Vc), bi azatarik (Sc, R-uzt), berzas de dos clases"
A.
Zeinbaterikoa da biotzeko damua? Bitarikoa: bata osoa eta bestea ez ain osoa.
Itz Azald 139.
Sendi-aloger ori bitarikoa izan daiteke: berezkoa [...] eta lekuzkoa
.
Eguzk GizAuz 175.
Orduan eragiten dituen fenomenuak bitariko dira. Batzu haren gogo-barruan baizik ez dira gertatzen; bestetzu kanpoko zeretan.
Mde Pr 320.
Elade barrena bitariko iauntxokeria nabarmen egin zan.
Zait Plat 15.
Bitarikoak, edo zuk esango zeunke lez, bi motazkoak dira euskerazko berbak.
Osk Kurl 116.
Bitarikoak ziran lurrunontziak: ikatza erreaz ebilzanak eta gasoliñezko motor txikiak.
Etxabu Kontu 116.
Neurri horren bidez neurtuz gero, gizakiak eta gizalanak, direnak direla, bitarikoak dira bakarrik: handi eta txiki.
MIH 267.
b)
(PMuj).
Mixto.
Oratiren aapaldien egitura, ots, safiku, alkaiku ta bitariko askelepiarra.
Gazt MusIx 65.
Lehenbiziko zenbakiak, urtarril-martxo bitartekoak, "Propósito" delako zerbait dakar atarian: erdaraz lehenbizi, gero, eta laburrago, euskaraz. [...] Ondoan datozenak ere bitarikoak dira.
MEIG I 257.
c)
(Tras sust.).
Alde bitariko lagunak ezagutu zituala uste eban.
Erkiag BatB 106.
d)
(PMuj).
Ambiguo.
Gaztelaniazko le trajo bitarikoa da beti ezinbestean ("ekarri zuen" eta "ekarri zion", euskaraz), eta ez da inor, dakidanez, bikoiztasun horretaz artegatzen.
MIH 388.
BITATIK BAT.
v. BITIK BAT.
BITIK BAT,
BITATIK BAT.
a)
Una de dos.
Bada bitik bat, edo konfesau, edo kondenau.
CrIc 184.
Nai dezu joan Infernura Pelagiori lagun egitera? bada bitik bat, edo zuzen konfesatu, edo zuzen kondenatu.
Mg CC 118.
Nik biti bat: edo ardao utsa edo geijenian ur utsa.
Mg PAb 55.
Bitatik bat, gurasoak edo ez artu morroi edo neskamerik, edo ikaserazo bear diezue dotriña.
AA II 17.
Bitik bat, euskera ala jakintza hautu bihar izatekotan, jakintzia hautuko neuke Euskel Herriarentzat.
Osk Kurl 120.
b)
(Tras sust.).
"
Eun bittik bat, bi egunetik behin. Eun bitik bat juten giñan eskola
"
ZestErret.
BIZ.
a)
(V-ger, S ap. A). "Decimos, aunque no mucho, biz y birriz dos veces, en lugar de bitan o birritan; pero nunca iruz, lauz ni con los demás numerales, por lo menos en esta acepción de tiempo" A Morf 230.
Baino onek ere atzera, aurrera, / biz, geigoz, dabil bidea.
Or BM 52.
"Bai jauna" biz, irutan / bipil du jardetsi.
Or Eus 372.
Bis.
Pelipe ttunttun, Mikela ttunttun... / Ba dira zûrrak ere (biz).
Or Eus 21.
b)
"De dos, tres, cuatro [maneras], biz, iruz, lauz
"
Añ (s.v. manera
A
).
v. BITARA.
BIZ BATEAN.
Alternativamente.
Ango-emengo Alkate Jaunak / urbildurik biz batean, / aiek azpitik, oiek gaiñetik, / eskuak arri gaiñean.
Or Eus 209.
Zortzi elezatiko neurtitz onek aldi luze ta labur biz batean ditu.
"Brevibus et longis alternat syllabis"
.
Or Aitork 332.
"
Egun biz bat (AN-gip), egun biz behin (G-azp, AN-gip), una vez cada dos días"
(comunicación personal)
Nere anaia joaten da Bergarara egun biz bat.
Apaol 78.
Egun biz bein, zaputz eta otz nagoela entzun bear.
Txill Let 97.
BIZ BIAN.
"Zurekin itz egin nai nuke biz bian (AN-gip-5vill)" Gte Erd 257. v. BI-BIAN.
ETA BI
(Precedido de bereak, nereak...). v. ETA BOST s.v. bost.
Gure errira lenengo datorren Musturzuloko edo Lekuitoko atso eskelak eruango ditu bereak eta bi.
Ag Kr 170.
Aitu biar dizkit orreatik beriak eta bi.
Alz Bern 74.
Entzun bear dituzu zereak eta bi!
Ldi IL 41.
Or yunagu Faulhaber, Munikeko Kardinala; esan baitzition Hitleri bereak eta bi.
Or QA 78.
Nereak eta bi entzun ditut ura puskatzeagatik.
Txill Let 88.
Baiña bereak eta bi entzunda joan da, arranoak ezpaitu!
NEtx LBB 177.
Bereak eta bi supritu.
MMant 28.
Bereak eta bi miñez ikusita.
Insausti 253.
Udarak bereak eta bi lan baditu ere.
AZink 34.
ETA BIAK,
ETA BIOK .
(Tras sintagma nominal).
Y yo.
Cf. A (s.v. ta): "El modismo [del subdialecto español de Bilbao]: 'el padre y los dos', en vez de 'el padre y yo'".
Tr. Antes del s. XX lo hallamos en Lazarraga, CartBasa, Añibarro y J.B. Elissamburu. Durante dicho siglo es frecuente su uso, sobre todo en autores meridionales. En los septentrionales y navarros --tbn. en Aresti y en un ej. de Uztapide (LEG II 310)-- se documenta -ak (eta biak, etc.) y entre los vizcaínos y guipuzcoanos -ok (eta biok).
Amorea ta biok gabilza, / ez dogu beste lagunik.
Lazarraga A10, 1177v.
Or bidaltzen dugu Jonak eta biok 60 millar sardina.
CartBasa 130.
Eskatu eikiozu berari zu eta biokaiti.
Añ
EL2
23.
Guan ginen, Piarres eta biak, itzuli baten egitera.
Elzb PAd 70.
Badakixu, oiez, zu ta bijon artian dogun egijunea.
Ox 28.
Platero ta biok.
Amez Plat tí.
Bakarrik geratu ginen Belen eta biak.
Arti Tobera 279.
Par pixka bat egingo zendun, Wili ta biok metxa neurtzen ikusi ba ginduzun.
Lar
SuEm
203.
Yoan giñen Josetxo ta biak biaramonian retratuak ateratzera.
Auspoa 77-78, 227.
Rafael nere lagun ori eta biok, oso ongi alkartzen giñan.
Alkain 344.
Andra aretxengana joan giñan Aita Ladislao ta biok.
Etxabu Kontu 95.
Ama ta biok i azitzen ez gaituk alperrik nekatu!
Ataño
TxanKan
12.
Suiñak eta biok ankaz ibillaldi bat egitera urten genduen.
Gerrika 223.
Horra bada non egin dugun topo Altunak eta biok.
MEIG IV 115.
v. tbn. (-ak): Xa Odol 37. Mattin 70. (-ok): Ag G 36. A Ardi 25. Lek EunD 26. Ldi IL 45. Zait Sof 77. Or Poem 541. Etxde JJ 129. Txill Let 68. Erkiag Arran 106. SM Zirik 79. Arti Ipuin 25. Osk Kurl 113. Gand Elorri 71. Salav 38. BEnb NereA 221. Alzola Atalak 78. NEtx LBB 172. Olea 74. Lasa Poem 108. TxGarm BordaB 38. FEtxeb 75.
(
Eta biak, en exprs. en las que el numeral tiene valor anafórico).
Y éste, y el citado.
Ilobak eta biek mokoka-aldi franko ematen zutelarik.
Elzb PAd 69.
Lamina eta biak heltzen dira ur bazterrera.
Barb Leg 22.
Zegamako apaizak ango jaietarako bi eper arrapatu zituan, Arantzazuko praille sermoigilleak eta biak jateko.
And AUzta 42.
Ateratzen dabe orri polit bat. Azpiroz parroku jaunak eta biak.
Alzola Atalak 123.
Eta nik orduan esan neutsen andra orri eta biei.
Gerrika 130.
Euskadin nundik azaldu dira / olako egoaldiak? / Uste det aurten berdin zirala / Siberia eta biak.
Insausti 52.
v. tbn. Ill Testim 14. Kk Ab I 79. Enb 175. Etxde JJ 139. Erkiag Arran 71. Anab Poli 44. Bilbao IpuiB 49. Izeta DirG 61. Ardoy SFran 179. Uzt Sas 310.
(
Eta biok
).
Eguna argitu-ala, badoaz Sokrate ta biok Kalia aberatsaren etxera.
Zait Plat 111 (v. tbn. 118).
Elgezua arri-irudigillea ta biok lagun aundiak izan ei dira.
Alzola Atalak 111.
Nausiak eta biok / albotik algara.
Insausti 104.
(
Eta biok
).
Y tú.
Lurra ta biok elkarri munka zaudete.
"
Os besáis la tierra y tú"
.
Ldi BB 102.
Neskatillea ta bijok ezkondu zagijezeneko.
Otx 77.
EZ BAT ETA EZ BI.
v. bat.