Euskararen Gramatika

42.23.5. Bada

42.23.5a Honezaz aritu gara lehen, ondoriozko diskurtso markatzaileetako bat baita (§ 42.22.2). Bada, haatik, kausazkoa ere, eta horrela deitzean, badakigu zer esan nahi dugun: bada-ren aurrean esandakoa zergatik den hala adierazten duen partikula dela, alegia. Honako esaldi hauetan, esate baterako: Aspertu egin naiz, bada bakarrik utzi naute; Ez dut agurtu, bada ez dut ezagutu; Lehorte handia dago, bada aspaldian ez du euririk egin.

Horietan bada-k garbiro adierazten du zergatik bata aspertu den, zergatik besteak halakoa agurtu ez duen eta zergatik lehorte handia dagoen. Eta bada horien balioa eta honako beste hauena desberdina dela aski bistan dago, hauena ondoriozkoa baita: Aspertu egin naiz, bada; zer nahi duzu!; Ez dut agurtu, bada; izorra dadila!; Lehorte handia dago, bada; zuk nahi duzuna esango duzu!

Badira, hala ere, bi bada horiek bi diren dudan jartzen dutenak. Hala, OEHk aitortzen du, batetik “… actúa como relacionante entre frases (ilativa), como introductoria de explicativas…”, —guk ondoriozko eta kausazko edo esplikaziozko deitzen ditugunak, alegia—, baina bestetik dio: “En realidad, tanto el valor causal como el consecutivo que se le atribuyen carecen de base formal…”.

42.23.5b Mitxelenak berak kausazko bada denik ukatzen duela irudi dakioke norbaiti: “bada ¿puede ser causal? Desde el punto de vista vasco, parece claro que bada, beraz son partículas coordinativas como baina, ordea… Yo no veo que bada hori zure eskuan dago y beraz hori zure eskuan dago sean diferentes” (Villasante 1976: 156 oh.).

Azken hitz horiek argitzen digute Mitxelenaren hitzen zinezko esanahia: Villasantek zioenaren kontra Mitxelenak uste du, eta arrazoiz gainera, Axularren hitz horietan —bada hori zure eskuan dago— (horietan eta ez beti eta nonahi), bada ondoriozkoa dela, ez kausazkoa (Villasantek berak Pues bien ondoriozkoaz itzuli zuen pasarte hori, hain zuzen); horrenbestez, bada beste perpaus batzuetan kausazkoa izan daitekeela iradokitzen du. Baina pasarte horretan bakarrik ez, Axularren pasarte guztietan bada ondoriozkoa da, ez kausazkoa, gure ustez, aurrerago ikusiko dugunez.

Beste arrazoiaz den bezainbatean, hots, formazko oinarria falta omen dela bata ondoriozkoa eta bestea kausazkoa dela esateko, aitortubehar da aldez egia dela, ez baitio batak ez besteak bait- edo -en eransten adizkiari, baizik bietan biluzik agertzen baita; aldez ez, ordea, horien ordez beste zerbait berretzen baitiote batak eta besteak. Ala ez da ezer —eta ezer formala, noski— bi hitz-andana desberdin osatzea eta bi ahoskera desberdin izatea, eta puntuazio markak ere desberdinak, hitz-andana eta ahoskera desberdinen arabera? Har dezagun, esate baterako, honako hitz multzo hau: Eraman ezazu bada on egingo dizu.

Bere hutsean eta soilean, puntu-komarik gabe eta ahoskera zein den jakin gabe, ondoriozko nahiz kausazko izateko gai da horko bada hori. Baina ondoko bi perpaus hauetako hitz-andanak, ahoskera eta puntuazio markak badira zerbait:[Eraman ezazu], [bada on egingo dizu]; [Eraman ezazu, bada], [on egingo dizu].

Horra zergatik Mendiburuk, kausazko bada gehien (beharbada!) darabilen idazleak, idazten duen ia beti horren aurrean puntu eta koma; ondoriozkoarenean, aldiz, ia beti koma soila.

42.23.5c Hegoaldean kausazko bada-ren lekukotasunak bertako literaturaren sorrera bezain zaharrak dira; Otxoa Arinek eta Irazustak maiz darabilte, gero Larramendik eta Kardaberazek ere bai; berebat XlX. mendeko gipuzkoarrek. Mendiburuk erruz, nahiz gipuzkera ez zen haren euskalkia. Bizkaitarrek ere bai, Frai Bartolomek eta bestek.

Iparraldeko autore zaharrek ere bai? Arazo handiagoak ditugu hor. Badira testu batzuk, non guztiz zaila baita erabakitzea ondoriozkoa ala kausazkoa den. Hori lehen garbiro agertu da Axularren pasartean, zeinen bada Villasantek kausazkotzat hartu baitu —nahiz gero ondoriozko bezala itzuli— eta Mitxelenak, berriz, ondoriozkotzat. Horrek erakusten du beti ez dela erraza bada-ren balioa zein den asmatzea. Har dezagun beste pasarte hau: Baldin egiten ez baduzue penitentzia, guztiok fin gaitz elkarrekin eginen duzue. Bada penitenziaren partetarik bat da konfesatzea, beraz ez fin gaitz egitekotz, behar da konfesatu (Axular).

Horko bada hori, begiratu batera besterik dirudien arren, ez da inola ere zeren… bat da konfesatzea-ren parekoa, ez du aurrean esanaren arrazoia adierazten. Ez, silogismo baten premisa txikia da (latinez atqui, gaztelaniaz es así que esaten dena); horregatik dator gero beraz, ondorioa adieraziz ondoriozko diskurtso markatzaileez aritzean esan dugun bezala. Bada, ez da, beraz, kausazkoa, ondoriozkoa baizik.

Ikus beste hau ere: Gaizki hiltzearen zara beldur, eta ez gaizki bizitzearen. Bada ezin hil daiteke gaizki, ongi bizi izatu dena (Axular).Hor ere gauza bera, ongi begiratzen bada. Bada hori ez da zeren-en pareko, baizik Axularrek berak batzuetan erabiltzen duen Orai bada-rena. Bestela esan: bada-ri darraiona ez da aurrean esandakoaren arrazoia, esplikazioa edo kausa, beste honen antzeko zerbait baizik: “…ez gaizki bizitzearen. Ba(da) jakizu gauza bat: ezin hil daiteke gaizki…”. Hemen, bada-z hasten den perpausak ondorioa adierazten du nolabait, baina aurkaritza kutsuren bat ere baduke agian.

Etxepareren honetan, esate baterako: Ez dut egin gaizkirik ukheiteko perilik / eztare zerengatik behar dudan auzirik. / Bada, neure maitia, nik diotsut egia.

Gizasemearen egia esatea nola izan daiteke emaztekiak dioenaren arrazoia? Hortaz, bada hori ez da kausazkoa, baizik gaur horrela esango genukeena: Ba(da) zuk nahi duzuna esan, baina… Aitortu dugu, hala ere, zenbait arrazoinamendu luzeren ondoko bada oso iluna gertatzen dela askotan, non ez baitakizu idazleak zer esan nahi duen: esandako hori egia da, bada (= zeren, zergatik, ezen…) ala beste hau: esandako hori guztia egia da. Bada (= hortaz, beraz, orain bada).

42.23.5d Kausazko bada-ren lekua bigarren perpausaren —arrazoia ematen duenaren— hasiera edo lehen-lehena da. Eta horretan bereizten da —batzuetan!— bada ondoriozkotik, hau maiz perpausean barrentzen baita. Beraz, ondoriozkoa nahiz hasieran nahizbarnean ager daitekeenez gero eta kausazkoa beti hasieran, barnekoa beti ondoriozkoa dela badakigu; hasierakoa, aldiz, batzuetan bata izango da eta besteetan bestea, eta testuinguruaren zentzuak bakarrik erakuts liezaguke noiz den bata, noiz bestea.

Gaurko eta lehenagoko bizkaiera mintzatuan, hala ere, eta horren eraginez idatzian ere bai, apur bat, ezin uka ba(da) kausazkoa perpaus barnean ere erabiltzen dela: Ene ustez, hau da arrazoia: Euskera zenbaki horren istilua konpondu arte ez zuen agertu nahi. Berak bere gain hartu zuen, ba, aldizkaria gerra ondoan argitaratzearen erantzunkizuna, baina uste ez bezalako oztopoak aurkitu zituen, eta harik eta auzia konpondu arte, ez zuen agertu nahi (Villasante); Hemen ere agertzen da literaturaren lehentasuna. Zurrusta meheko bildumak ziren ba eskuarteko bildumak, eta biltzeari ekin behar zion berea osatzeko (Arana Martija).

Hori horrela izanik, perpaus barneko bada kausazkoa ere izan liteke; ez dugu uste, hala ere, XX. mendea baino lehenagoko idazle bizkaitarretan horrelakorik aurkituko denik.

42.23.5e Hona aurrean esandakoen sendogarri beste adibide batzuk. Irakurlea ohartuko da bi gauzaz: adibide guztiak Hegoaldeko idazleenak direla eta bada beti perpausaren hasieran doala. Kausazkoa den ala ez, berak igarriko dio ondoen; aski du horretarako bada dioen lekuan zeren edo jartzea, eta ea zentzu bete-betea duen ala ez ikustea: Jaungoikoa Salbadorea da? - Bai jauna; bada ematen digu geure salbaziorako bere grazia (Otxoa Arin); Zoratasun handia izango litzate neuronek berari esatea […], bada horrenbestez eman negike kausa edo motiboa… (Otxoa Arin); Zer gauza dirade oriek? - Ez diazadala hori galdetu niri, bada naiz ignorantea… (Irazusta); […] eta orain ere hauxe bera esan dezakegu Euskal Herrienzat; bada Jainkoaren hitzaren ogia txikitu bageaz… hiltzen daude asko eta asko (Larramendi); […] ezagutu nuen hau ere niri Loiolan eragiteko izandu zela aldi artan Jaungoikoak ni hara bidaltzea; bada hara ni joan ez banintz, ez nuen […] libururik eginen (Mendiburu); Bitzuek uts egiten dute. Bada ez olgeeta guztiak dira onak, ez guztiak dira txarrak edo bekatuzkuak (Frai Bartolome).