Euskararen Gramatika

42.23. Kausazkoak

42.23.1. Sarrera

42.23.1a Kausazko diskurtso markatzaileak aztertuko ditugu atal honetan. Harrigarri gerta lekioke norbaiti nolatan Hegoaldean eta literatura tradizioan bederen, oso erabiliak ziren batzuk —hala nola, alabaina, bada— egungo egunean, zeinen gutxik ezagutzen dituen. Beste bat, berriz, zergatik, —bizkaieraz, zegaitik (ze)— bizi-bizirik dago oraindik Hegoaldeko hiztunen artean, baina idazleek muzin egin diote, zeren-i lehentasuna ez ezik ia bakartasuna emanik.

42.23.1b Kausa izen orokorraren pean filosofiarekin zer ikusi gutxi duten arrazoi, motibo, aitzakia, estakuru, esplikazio eta abar direnak sartu ohi dira. Hitz gutxitan esateko, nola edo hala zergatik, nolatan, zer dela-eta eta antzekoei erantzuten dieten perpausak sarritan DM batez hasten dira. Hauei deituko diegu kausazko diskurtso markatzaile. Zer esanik ez, menderakuntzaren sailean agertuko zaizkigula galdera horri erantzuteko molderik gehienak. Horiek ez dagozkigu hemen eta orain; horietan menderagailuak agertuko dira, eta gu hemen diskurtso markatzaileez ari gara.

Gero esango dugun bezala, bakoitzaz jardutean, zeren (edo zerren) euskalki guztietakoa izan zen, guztietan erabilia; besteak, aldiz, Hegoaldean bakarrik; bada eta alabaina ere bai, kausazko balioz.

42.23.2. Zeren

42.23.2a Jatorriari dagokionez ez da dudarik, zer galde hitzaren genitiboa da, eta hala da oraindik Etxeparegan: Zeren bada ero gara gaixo bekatariak? (Etxepare).

Ade horretatik ez du juntagailu nahiz DM izateko zergatik-ek baino eskubide gutxiago ez gehiago; bata bezain galde hitza da bestea ere jatorriz, alegia hitz azentuduna: zerén. Azentua galdurik, erlatibo bezala jokatzera pasa zen gero. Ikus Etxepareren bertso hauek: Ez dut egin gaizkirik ukaiteko perilik / ez eta ere zeren gatik behar dudan auzirik (Etxepare). DM eta juntagailu izatera ere iritsi da, atono gisa noski.

Iparraldean betidanik bizirik egon da, nolazpait esateko, eta orain ere hala dago literaturan nahiz ahozko hizkeran. Hegoaldeari gagozkiola ezin esan dezakegu gauza bera. Ehun urtez edo literaturan ia batere erabiltzen ez zelarik, euskara batuarekin batera hasi zen berriz indarra hartzen. Berriz diogu, zeren Gipuzkoan eta Bizkaian bederen XVIII. eta XIX. mendeetan bizi-bizirik egon baitzen, ia idazle guztiek zerren forma erabiltzen zutela. Azken urteotan goraldi handia egin du eta Iparraldeko forma zeren noiznahi irakurtzen eta entzuten da, ia guztiz errankide diren zergatik, bada, ezen… bizkaierazko ze eta besteren baten kaltetan.

42.23.2b Gehienetan menderagailu gisa erabiltzen da, eta orduan bait- aurrizkia nahiz -en atzizkia hartzen ditu adizkiak. Hemen diskurtso markatzaile soila deneko erabilera aztertuko dugu.

Batzuetan, nahitaez gertatzen da zeren diskurtso markatzaile; hala nola zeren horrek gobernatzen duen adizkia —perpaus nagusiaren zergatikoa adierazten duena— testuan aipamen gisa sartzen diren norbaiten hitzen artean aurkitzen denean eta, hainbestez, adizkian eraginik gabe gelditzen. Adibidez: Hori horrela da, zeren aitak dioen bezala, “Nik dut beti arrazoia”. Hor zeren-i dagokion aditza dut litzateke teorikoki, baina aipamen ezin aldatuzko batekoa baita, ez du harengan batere eraginik. Hor zeren perpausetik kanpo dagoen zerbait da.

Horren antzekoa da Axularren hau: […] peril du […] arropa forraturik beharko ez duen. Zeren Klimako sainduak dioen bezala, balentia handia da egunean eguneko deskarguaren egitea (Axular). Hori are garbiago ikusten da aipamena beste hizkuntza batean egina denean: Zabiltza erne, zeren “No es oro todo lo que reluce”; Hori ez da harritzekoa, zeren “Quid prodest homini”. Axularrek horrelako adibide asko ditu: Zerbitzariak alfer egoiteaz beraz, gaizkirik ez eginagatik ere, merezi du gaztigu. Zeren San Krisostomok dioen bezala “Nihil boni…” (Axular).

Gauza bertsua gertatzen da aipamena gabe galde perpausa txertatzen denean zeren-en ondoren: Eroa deitzen du aberats hura eta arrazoinekin. Zeren, zer da erokeria handiagorik, geroko denboraz, bertzeren eskuan eta benturaz dagoenaz, bere eskuan eta segurean bailu bezala ordenatzea baino? (Axular); […] nahi lukete bera ikusi eta berarekin ahoz-aho hitz egin, egia berari esateko, zeren zergatik hiltzen ditu haur gaixoak? (Villasante); […] asko adierazi nahi du, gure ustez, egunkariaren hutsuneak, Leturia idazteko tankeran ez zegoela esan nahi badu noski, zeren, nork idazten du? (Txillardegi).

42.23.2c Besteetan, ordea, batere ageriko arrazoirik gabe, ez baitirudite bait- edo -en hartzen duten perpausetatik oso desberdin, zeren-ek gobernatzen duen adizkia biluzi agertzen da inongo aipamenik edo galde perpausik gabe. Ikus, beste askoren artean, Axularren pasarte luze hau, zeinek horrelako bi zeren baititu barnean: Beldur naiz zerbaitetan huts egin dudan eta lehendanik gaiztotu naizen, zeren jende gaizto batzuek, lehen nitzaz gaizki erraiten zutenek, erraiten omen dute orain ongi, zein baita seinale gaiztoa, zeren halakoek ez ohi dute erraiten ongirik, gaiztoez eta gaiztakeriez baizen (Axular).

Honelako adibideak nahi adina aurki daitezke: Hirugarren ondorena izan ohi da heriotza gaiztoa; zeren, edo batetan hilko da honela bizi dena, edo prestaera txarrarekin (Agirre Asteasukoa); Dohatsu dira pertsona emeak eta mantsoak, zeren halakoek lurra gozatuko dute (Materre); Mintza zaitez, Jauna, zeren zure zerbitzaria dago entzun nahiz (Pouvreau).

Inoiz balirudike hori gertatzen dela zeren-en eta hark gobernatzen duen adizkia aurkitzen den perpausaren artean beste mendeko perpausen bat txertatu delako; eta askotan hala da, baina ez beti, ez eta hurrik eman ere. Hona ezer tartekatu ez den zenbait adibide, non, halaz ere, adizkiak ez baitu aurrizkirik ez atzizkirik hartu: Neure obligazino handiek ez didate uzten zutzaz oroitzapen egin gabe, liburutto honen, kanporat ateratzeko ausartziaren hartzera. Zeren iduritzen zait ezen oraino bizi zarela (Axular); Aitzitik badirudi ezen Etxausko etxearen arropa gorriaz beztitzeko bideetan izan zarela. Zeren ez da ez dakienik ezen erregek hartarokotzat hautatu eta izendatu zintuela (Axular); Zeren oraindikan ez dut bukatu kotxe berria ordaintzen (Arretxe); Zeren eta klitoria kanpoan da, bai, kanpoan, goiko aldean (Elberdin).

42.23.2d Diskurtso markatzailea denean, aurrean eta ondoan dituen testu zatiek ez dute perpausa osatzen, hau da, zeren-ek bi perpaus zati baino gehiago, bi solas zati elkartzen ditu. Halakoetan, zeren puntu eta aparte ondoren ere ager liteke: […] Gureak dira faltak. Zeren San Augustinek dioen bezala: “Numquam prius…” (Axular); […] Eta arrazoinekin dirudi hala. Zeren ez baita bertze munduan izanen gaiztoentzat miserikordiarik. Miserikordios da Jainkoa, baina… (Axular); […] Justiziak ere gaiztoei infernua emaiten diela. Zeren Jainkoa den bihotz bera eta miserikordios, ez da ez honetarik hartu behar okasinorik… (Axular).

Lehen adibidean latinezko hitzei zabaltzen die bidea zeren-ek, eta adizkiak ez du menderagailurik erakusten. Hirugarrenean menderagailua ageri da, batetik, adizkiak -en hartu baitu. Bigarrenean ere menderagailua da, adizkiak bait- hartu duenez gero. Beraz, zeren beti bigarren perpausaren hasieran agertuko da, batzuetan diskurtso markatzaile eta besteetan menderagailu delarik.

42.23.2e Beste DMekin batera ere ageri da, normala denez. Gauza jakina da autore batzuek (ez Axularrek) eta-ren bidez indartzen dutela zeren. Bada, gutxitan baina inoiz bai, aurki daiteke zeren eta horren adizkia ere bait- eta -en gabe. Hala nola, honako hauetan: […] ageri da Donibane Garaziko auzokoa dela, zeren eta bere bertsoetan ibiltzen du, ez dizit, hartu nizin, ez dut, hartu nuen, ordez (Manezaundi); Lana goiz-goizik hasirik, bazkal aitzineko… bukatzen dute, otordu berant eginikan ere, zeren eta arratsaldeko ez dute sekula utzi nahi lan hori… (Manezaundi); Ematen zaigun bizia oso goitarra… ez izatea, hori ez litzateke harritzekoa, zeren eta inork ez digu ezer zor (Villasante); Zeren eta hola berriz oroitzean ohartzen naiz ez ginela uros izatetik urrun (M. Legorburu).

42.23.3. Zergatik

42.23.3a Formari dagokionez, zer galdetzaileari -gatik kasu marka itsatsiz sortzen da zergatik galde hitza. Beraz, jatorriz galderetan bakarrik erabiltzen zen, gaur oraindik erabiltzen dugun bezalaxe: Zergatik ez zara etorri?

Gero, ordea, zeren bezala, diskurtso markatzaile izateko gaitu zen, beste hizkuntza batzuetan gertatu zen bezala; galde hitzetatik datoz, izan ere, diskurtso markatzaile asko hizkuntza askotan.

42.23.3b Zergatik batez ere Hegoaldeko literaturan agertzen dela esan daiteke, ez horrenbeste Iparraldean, nahiz badiren adibide batzuk: Eta populu guzia hura ukitu nahiz zebilen, zergatik harenganik ilkitzen baitzen bertute bat guziak sendatzen zituena (Haraneder); Eta hala, zaudete zuek ere prestatuak, zergatik zuek uste ez duzuen orduan etorriko baita Gizonaren Semea (Haraneder); Zatozte adoratzera Zeruko erregea. Zergatik haren eskutik baitugu bizitzea (Etxeberri Ziburukoa); Arren haren kunplitzeko egidazu grazia, zergatik gorputza baita janariaz betea (Etxeberri Ziburukoa); […] zuri dagokizu guardia egitea kablei zergatik anitz lekutan baitira arropak (P. Etxeberri).

Adibide horietan ez da diskurtso markatzaile, menderagailu arrunta da, adizkian ageri den bait- aurrizkiari lotua. Horrez gain, Hegoaldean berean ere —eta konkretuki Gipuzkoan— ez dirudi osoro zabaldua zegoenik eta nonahi erabiltzen zenik XVIII. mendearen hasieran; bada Otxoa Arin ordiziarrak (1713) ez darabil eta Juan Irazusta hernialdetarrak (1739) bai. Bizkaian XX. mende hasierako Etxeitaren testuetan aurkitu dugu. Nafarroan Elkanoko Lizarragak eta Frantzisko Elizaldek usu darabilte. Hemen ageri dira adibide batzuk (konturatu adizkiak bait- edo -en erakusten duela, eta holakoetan zergatik ez dela diskurtso markatzailea): Zergatik egiten du negar? Errespondatu duzue: zergatik eraman baitute ene jauna, eta ez dakit non paratu duten (Lizarraga); Zergatik hainbertze aldiz? Zergatik denbora guzietan gure etsaiek pertsegitzen gaituzten (Elizalde); Zergatik erran da: konfesatu, komekatu behin bederen? Zergatik obligazio ez den gehiago (Elizalde); Legoak zergatik komekatzen dira solo hostiarekin? Zergatik hostia hartan, eta haren parte guzietan dagoen Kristo guzia (Elizalde).

42.23.3c Balioari doakionez, zeren-en arras errankide da, eta bata erabil daitekeen oro erabil daiteke bestea. Izan ere, biak dira DM izateaz gainera, menderagailu; badute, haatik, alde txiki bat: zergatik menderagailu denean, adizkiak -en atzizkia hartzen du bait- aurrizkia baino gehiagotan. Horren arrazoia euskalki kontua da: Hegoaldeko idazle askok, horien artean gipuzkoar klasikoek, Larramendi eta Kardaberaz barne (bai eta Mendiburu, nahiz hizkeraz gipuzkoarra ez den), ez dute inoiz erabiltzen bait-, ez bakarrik (… berandu etorri baita) ez beste menderagailu bat indartuz. Hortaz, zergatik-ekin nekez agertuko da bait- aurrizkia idazle horien testuetan. Hona hemen, dena den, bateko eta besteko adibide bana: Ez dut escribitu zergatik dauden ongi ala, baizik zergatik hobe den, nahiz hala, ezi baterez (Lizarraga); Zoaz eneganik, Satan, eskandalu zaitut nik zu, zergatik ez baituzu gusturik Jainkoaren gauzentzat […] (Haraneder).

Nolanahi ere, DM den zergatik da guri hemen axola diguna: Jaungoikoak badu gorputzaren figurarik […]? Ez du Jaungoikoa dan partetik, zergatik da Espiritu purua […] (Irazusta); Zaindu bezate euren etxea eta ez auzokoa, zergatik inoren buruko minak astoak hiltzen ditu (Apaolaza); Ai, noiz aurkituko naiz ni andre Joxepanean txokolatetxoa hartzen; zergatik jakin behar du, ni ez banaiz ezkondu, ez da faltatu zaizkidalako (Soroa); […] baina hartu behar duzu, zergatik laster ezkonduko zaizu etxean daukazun arreba […] (Etxeita).

42.23.3d Adibide guztiotan ikusten denez, zergatik beti perpausaren buruan doa, batere salbuespenik gabe, eta adizkia soilik eta hutsik ageri da, bait- ez -en hartu gabe, alegia. Aurrizki-atzizki horiek hartzen dituenean, menderagailua da; beraz, ez dugu hemen aztertuko (esan bezala, Hegoaldeko autoreek erabiltzen dute molde hori).

42.23.3e Zeren-en kasuan bezala, badira zergatik ezen erakusten duten adibide batzuk ere, non zergatik indarturik agertzen baita eze partikulaz: Arimako arerioak bekaturako zirikatzen zaituenean, eman iezaiozu errosarioaren garauari, edo Mariaren irudi bati: zergatik eze, ez da erraz bekatuan jaustea. Mariaren irudi edo errosarijo santuari gogotik eman eginen zaion une hartan berean (Uriarte); Ez zara, bada, gaurgero Jakob deituko, ezpada Israel, aingeruak esan zion; zergatik, ze, baldin hain sendo eta irmo Jainkoaren kontra eraso baduzu, nola gizonak garaituko ez dituzu? (Lardizabal).

42.23.4. Alabaina

42.23.4a Ikusi dugunez, alabaina-k aurkaritzako balioa har dezake, baina kausazkoa ere bai. Are gehiago, zenbait kasutan kausal-esplikatibo esaten zaio DM honi. Hau da esan nahi dena: alabaina-k (eta kausazko diren DM guztiek) osatzen duen perpausak aurreko perpausean esandakoa zergatik den hala ematen du aditzera, edo aurreko perpausean esan dena esplikatu nahi du. Kausazko alabaina-ren (kausazko esplikatiboa) adibide zaharrenak Hegoaldekoak dira. Hona hemen lehengo bera (§ 42.21.8c): Ereile gaiztoetan dago azaro txarra, eta gero uzta soila eta hutsa. Alabaina gutxik daki bere jaioterriko Euskararen erdia […] (Larramendi).

“Azaro txarraren eta geroko uzta urriaren kausa” euskara behar bezala ez jakitean datza, Larramendiren ustez. Horregatik diogu hor alabaina kausazko esplikatiboa dela. Lasai ipin zitekeen horren ordez zeren, ezen, zergatik, bada, izan ere eta abar.

42.23.4b Tokiari dagokionez, baditu adibide horrek beste bi alderdi oso gogoan hartzekoak: (i) puntua ezarri zuen Larramendik alabaina-ren aurrean; ez zen beharrik, ez du hor belarriak horrenbesteko geldiunearen beharrik sumatzen, eta, hala, puntu eta koma aurkituko dugu gero adibide askotan, eta are koma soila ere bai; (ii) kausazko perpaus zatiaren hasieran kokatu zuen diskurtso markatzailea. Ez da hori beti eta nahitaez horrela; maiz ikusiko dugu barnean. Ikus ditzagun adibide batzuk: Ez zen nehor atrebitu haren hartzerat: ez zen alabaina oraino etorria berak bere burua etsaien eskutarat largatu nahiko zuen muga (Larregi); Ikasi dutenek, apezpiku Jaunagana joan behar dute, ez du inork alabaina, hark baizik, Konfirmazioa emateko eskurik (Ubillos); Gaizki dirudien gauza da hau, batez ere emakume ezkonduetan; aditzera ematen due alabaina hego haizez beteak dauzkatela goiak (Agirre Asteasukoa); Beti atsegin berri batekin entzuten zaitut gauza horren gainean. Hori da alabaina laborantza guziko erroa (Duvoisin); Demagun oraino, berak ez bezala bertzeak bizi ezin ikusiz, poxoluz nahi lituzketela kendu. Gaizki bizi denak ez dezake alabaina aldean ikus, ez jasan, ongi eta zuzenki bizi dena (Hiriart-Urruti); Erakustuna baduzu, ulia bezala; aldiz, ikasterik nehor kasik ez, edo guti. Gizon gazteak alabaina […] nahiago hiri handia (J. Etxepare); Baina ordu dugu apezaz mintzatzeko. Badut ustea, lenen-lehenik hortarik hastea nahiko ote zukeen berak. Apez zeukan alabaina oroz gainetik bere burua (Larre).

Bigarren perpausaren buruan eta muturrean ere ager daiteke: Eta zer egin du, horrela hiru hilabete preso iragaiteko? Alabaina gaiztaginak ezartzen dira preso (Hiriart-Urruti); Lehen egunetan, haur guziak harrituak zeuden, zer demontre zen mutiko itsusi hura; soinekoen artetik izugarrizko ile luzeak ageri zituen alabaina (Barbier).

Beraz, adibide guztiok erakusten diguten bezala, kausazko balioa duen alabaina Iparraldeko idazleek ere badarabilte (Larregi, Duvoisin, Joanategi, Hiriart-Urruti…), nahiz Hegoaldekoek lehentxeago eta gehiago. Gutxitan ezartzen zaio puntua aurrean, baina beste puntuazio marka batzuk ageri dira, eta gehienetan perpausaren barnean dago kokatua.

Azkenerako utzi dugu nahita Mendiburu. Hau da, beharbada, kausazko alabaina gehien darabilen idazlea. Darabiltenen artean beharbada zaharrena dugu, eta DM horren erabileran idazlerik erregularrena. Izan ere, perpausaren barnean kokatzen du, aurrean puntu eta koma duela, eta kausa balioarekin erabiltzen du beti, ez aurkaritzakoarekin: Hau egiten duena ongi aterako da beste munduko tribunalean; ez du alabaina hara eramanen beldurrik […] (Mendiburu); […] hemengo artzainak bere onagatik egiten ditu bere artzainzako gauzak; egiten ditu alabaina ardiaren esneagatik […] (Mendiburu); […] ikusi zuena zen bere etxea alde batetik eta bestetik su egina ta laster hauts eginik gelditzeko bidetan sartua; zen alabaina areaz, karez ta harriz ez, baizik oholez ta zurez egina (Mendiburu).

42.23.5. Bada

42.23.5a Honezaz aritu gara lehen, ondoriozko diskurtso markatzaileetako bat baita (§ 42.22.2). Bada, haatik, kausazkoa ere, eta horrela deitzean, badakigu zer esan nahi dugun: bada-ren aurrean esandakoa zergatik den hala adierazten duen partikula dela, alegia. Honako esaldi hauetan, esate baterako: Aspertu egin naiz, bada bakarrik utzi naute; Ez dut agurtu, bada ez dut ezagutu; Lehorte handia dago, bada aspaldian ez du euririk egin.

Horietan bada-k garbiro adierazten du zergatik bata aspertu den, zergatik besteak halakoa agurtu ez duen eta zergatik lehorte handia dagoen. Eta bada horien balioa eta honako beste hauena desberdina dela aski bistan dago, hauena ondoriozkoa baita: Aspertu egin naiz, bada; zer nahi duzu!; Ez dut agurtu, bada; izorra dadila!; Lehorte handia dago, bada; zuk nahi duzuna esango duzu!

Badira, hala ere, bi bada horiek bi diren dudan jartzen dutenak. Hala, OEHk aitortzen du, batetik “… actúa como relacionante entre frases (ilativa), como introductoria de explicativas…”, —guk ondoriozko eta kausazko edo esplikaziozko deitzen ditugunak, alegia—, baina bestetik dio: “En realidad, tanto el valor causal como el consecutivo que se le atribuyen carecen de base formal…”.

42.23.5b Mitxelenak berak kausazko bada denik ukatzen duela irudi dakioke norbaiti: “bada ¿puede ser causal? Desde el punto de vista vasco, parece claro que bada, beraz son partículas coordinativas como baina, ordea… Yo no veo que bada hori zure eskuan dago y beraz hori zure eskuan dago sean diferentes” (Villasante 1976: 156 oh.).

Azken hitz horiek argitzen digute Mitxelenaren hitzen zinezko esanahia: Villasantek zioenaren kontra Mitxelenak uste du, eta arrazoiz gainera, Axularren hitz horietan —bada hori zure eskuan dago— (horietan eta ez beti eta nonahi), bada ondoriozkoa dela, ez kausazkoa (Villasantek berak Pues bien ondoriozkoaz itzuli zuen pasarte hori, hain zuzen); horrenbestez, bada beste perpaus batzuetan kausazkoa izan daitekeela iradokitzen du. Baina pasarte horretan bakarrik ez, Axularren pasarte guztietan bada ondoriozkoa da, ez kausazkoa, gure ustez, aurrerago ikusiko dugunez.

Beste arrazoiaz den bezainbatean, hots, formazko oinarria falta omen dela bata ondoriozkoa eta bestea kausazkoa dela esateko, aitortubehar da aldez egia dela, ez baitio batak ez besteak bait- edo -en eransten adizkiari, baizik bietan biluzik agertzen baita; aldez ez, ordea, horien ordez beste zerbait berretzen baitiote batak eta besteak. Ala ez da ezer —eta ezer formala, noski— bi hitz-andana desberdin osatzea eta bi ahoskera desberdin izatea, eta puntuazio markak ere desberdinak, hitz-andana eta ahoskera desberdinen arabera? Har dezagun, esate baterako, honako hitz multzo hau: Eraman ezazu bada on egingo dizu.

Bere hutsean eta soilean, puntu-komarik gabe eta ahoskera zein den jakin gabe, ondoriozko nahiz kausazko izateko gai da horko bada hori. Baina ondoko bi perpaus hauetako hitz-andanak, ahoskera eta puntuazio markak badira zerbait:[Eraman ezazu], [bada on egingo dizu]; [Eraman ezazu, bada], [on egingo dizu].

Horra zergatik Mendiburuk, kausazko bada gehien (beharbada!) darabilen idazleak, idazten duen ia beti horren aurrean puntu eta koma; ondoriozkoarenean, aldiz, ia beti koma soila.

42.23.5c Hegoaldean kausazko bada-ren lekukotasunak bertako literaturaren sorrera bezain zaharrak dira; Otxoa Arinek eta Irazustak maiz darabilte, gero Larramendik eta Kardaberazek ere bai; berebat XlX. mendeko gipuzkoarrek. Mendiburuk erruz, nahiz gipuzkera ez zen haren euskalkia. Bizkaitarrek ere bai, Frai Bartolomek eta bestek.

Iparraldeko autore zaharrek ere bai? Arazo handiagoak ditugu hor. Badira testu batzuk, non guztiz zaila baita erabakitzea ondoriozkoa ala kausazkoa den. Hori lehen garbiro agertu da Axularren pasartean, zeinen bada Villasantek kausazkotzat hartu baitu —nahiz gero ondoriozko bezala itzuli— eta Mitxelenak, berriz, ondoriozkotzat. Horrek erakusten du beti ez dela erraza bada-ren balioa zein den asmatzea. Har dezagun beste pasarte hau: Baldin egiten ez baduzue penitentzia, guztiok fin gaitz elkarrekin eginen duzue. Bada penitenziaren partetarik bat da konfesatzea, beraz ez fin gaitz egitekotz, behar da konfesatu (Axular).

Horko bada hori, begiratu batera besterik dirudien arren, ez da inola ere zeren… bat da konfesatzea-ren parekoa, ez du aurrean esanaren arrazoia adierazten. Ez, silogismo baten premisa txikia da (latinez atqui, gaztelaniaz es así que esaten dena); horregatik dator gero beraz, ondorioa adieraziz ondoriozko diskurtso markatzaileez aritzean esan dugun bezala. Bada, ez da, beraz, kausazkoa, ondoriozkoa baizik.

Ikus beste hau ere: Gaizki hiltzearen zara beldur, eta ez gaizki bizitzearen. Bada ezin hil daiteke gaizki, ongi bizi izatu dena (Axular).Hor ere gauza bera, ongi begiratzen bada. Bada hori ez da zeren-en pareko, baizik Axularrek berak batzuetan erabiltzen duen Orai bada-rena. Bestela esan: bada-ri darraiona ez da aurrean esandakoaren arrazoia, esplikazioa edo kausa, beste honen antzeko zerbait baizik: “…ez gaizki bizitzearen. Ba(da) jakizu gauza bat: ezin hil daiteke gaizki…”. Hemen, bada-z hasten den perpausak ondorioa adierazten du nolabait, baina aurkaritza kutsuren bat ere baduke agian.

Etxepareren honetan, esate baterako: Ez dut egin gaizkirik ukheiteko perilik / eztare zerengatik behar dudan auzirik. / Bada, neure maitia, nik diotsut egia.

Gizasemearen egia esatea nola izan daiteke emaztekiak dioenaren arrazoia? Hortaz, bada hori ez da kausazkoa, baizik gaur horrela esango genukeena: Ba(da) zuk nahi duzuna esan, baina… Aitortu dugu, hala ere, zenbait arrazoinamendu luzeren ondoko bada oso iluna gertatzen dela askotan, non ez baitakizu idazleak zer esan nahi duen: esandako hori egia da, bada (= zeren, zergatik, ezen…) ala beste hau: esandako hori guztia egia da. Bada (= hortaz, beraz, orain bada).

42.23.5d Kausazko bada-ren lekua bigarren perpausaren —arrazoia ematen duenaren— hasiera edo lehen-lehena da. Eta horretan bereizten da —batzuetan!— bada ondoriozkotik, hau maiz perpausean barrentzen baita. Beraz, ondoriozkoa nahiz hasieran nahizbarnean ager daitekeenez gero eta kausazkoa beti hasieran, barnekoa beti ondoriozkoa dela badakigu; hasierakoa, aldiz, batzuetan bata izango da eta besteetan bestea, eta testuinguruaren zentzuak bakarrik erakuts liezaguke noiz den bata, noiz bestea.

Gaurko eta lehenagoko bizkaiera mintzatuan, hala ere, eta horren eraginez idatzian ere bai, apur bat, ezin uka ba(da) kausazkoa perpaus barnean ere erabiltzen dela: Ene ustez, hau da arrazoia: Euskera zenbaki horren istilua konpondu arte ez zuen agertu nahi. Berak bere gain hartu zuen, ba, aldizkaria gerra ondoan argitaratzearen erantzunkizuna, baina uste ez bezalako oztopoak aurkitu zituen, eta harik eta auzia konpondu arte, ez zuen agertu nahi (Villasante); Hemen ere agertzen da literaturaren lehentasuna. Zurrusta meheko bildumak ziren ba eskuarteko bildumak, eta biltzeari ekin behar zion berea osatzeko (Arana Martija).

Hori horrela izanik, perpaus barneko bada kausazkoa ere izan liteke; ez dugu uste, hala ere, XX. mendea baino lehenagoko idazle bizkaitarretan horrelakorik aurkituko denik.

42.23.5e Hona aurrean esandakoen sendogarri beste adibide batzuk. Irakurlea ohartuko da bi gauzaz: adibide guztiak Hegoaldeko idazleenak direla eta bada beti perpausaren hasieran doala. Kausazkoa den ala ez, berak igarriko dio ondoen; aski du horretarako bada dioen lekuan zeren edo jartzea, eta ea zentzu bete-betea duen ala ez ikustea: Jaungoikoa Salbadorea da? - Bai jauna; bada ematen digu geure salbaziorako bere grazia (Otxoa Arin); Zoratasun handia izango litzate neuronek berari esatea […], bada horrenbestez eman negike kausa edo motiboa… (Otxoa Arin); Zer gauza dirade oriek? - Ez diazadala hori galdetu niri, bada naiz ignorantea… (Irazusta); […] eta orain ere hauxe bera esan dezakegu Euskal Herrienzat; bada Jainkoaren hitzaren ogia txikitu bageaz… hiltzen daude asko eta asko (Larramendi); […] ezagutu nuen hau ere niri Loiolan eragiteko izandu zela aldi artan Jaungoikoak ni hara bidaltzea; bada hara ni joan ez banintz, ez nuen […] libururik eginen (Mendiburu); Bitzuek uts egiten dute. Bada ez olgeeta guztiak dira onak, ez guztiak dira txarrak edo bekatuzkuak (Frai Bartolome).

42.23.6. Izan ere

42.23.6a Formak ez du azalpen beharrik; esapide hori osatzen duten bi osagaiak egunero erabiltzen ditugu. Osagaiak, zein bere aldetik ez ezik, esapidea bera ere aski ezaguna dute Hegoaldeko euskaldunek, nahiz beti ez erabili. Izan ere sekuentzia guztiak ez dira berdinak, hala ere; guztiak ez dira diskurtso markatzaileak, ez eta, beraz, guk hemen aztertzekoak. Ez da beti hain erraza jakiten zeintzuk diren DM eta zeintzuk ez. Honako hau ez dela, aski garbi dago: Eskuzabala izango zela agindu bakarrik ez; eta izan ere, hala izan da.

Horiek ere emendiozkoa bere barnean dutenak dira eta han aztertu dira (§ 42.19.2). Han esan bezala, edozein aditzekin —eta ez izan-ekin bakarrik— hain maizkoak diren honako perpaus hauetakoaren kasu konkretu bat baizik ez da: Etorri ere, berandu etorri da; Esan ere, bereak eta bi esan zizkion. Horietan ere bakarrik da diskurtso markatzailea, eta etorri, esan, partizipio soilak dira eta partizipio bezala jokatzen dute. Orobat aurreko adibideetan izan partizipioa da eta ere bakarrik da diskurtso markatzailea. Guk hemen aztergai dugun izan ere, aldiz, oso-osorik da DMa.

42.23.6b Ez da erraz izan ere DMa eta DM ez dena zenbait perpausetan bereiztea. Badira adibide batzuk, non esan baitaiteke izan ere partizipio gehi DM izatetik, bere osoan DM izatera iristeko erdibidean dagoela. Adibidez: Astoa deitu zuen Manu; izan ere, halaxe zen. Nekez uka daiteke bi irakurketak onartzen dituela: a) deitu bakarrik ez, izan; b) hala deitu zuen halakoxea zelako. Lehenean izan ere-ren ere emendiozkoa litzateke; bigarrenean DM osoa da kausazkoa. Erdibideko egoera —edota hobe litzateke bitarikoa izendatzea— argiago ikusten bide da izan ere atzean edo bukaeran dagoenean: […] seinale zen txendorren bat zegoala egosten. Eta hala zan izan ere (Apaolaza). Hor ez dirudi izan ere osoa markatzaile izatera iritsi denik; ere bakarrik da markatzaile.

42.23.6c Noiz den bata, noiz bestea igartzeko gauza bat eduki behar da gogoan: lehenak mailaketa bat adierazi behar du. Lehengo adibide hartan, adibidez: Esan bakarrik ez, izan ere bai. Horretan datza mailaketa eta horregatik da emendiozkoa: zerbait emendatzen, berretzen, gehitzen du hor ere-k. Bigarrenak, aldiz, arrazoia, kausa adierazi behar du eta aurrekoaren esplikazioa eman: Saldu du; izan ere, ez zuen ezertako balio. Hor izan ere horren ordez zeren, ezen, bada, zergatik ipintzen bada, oso ongi dator. Hortaz, kausazko balioa du hor.

Kausazko diskurtso markatzaile honen sorrera aski berria da. XlX. mendearen amaieran aurki daitezke duda-mudazko erabilera batzuk, markatzaile berri horren sortzeko bidean daudenak. Hortik aurrera adibide asko daude, Gipuzkoakoak eta Bizkaikoak ia guztiak.

42.23.6d Perpausean hartzen duen lekuari dagokionez, gehienetan hasieran eta barnean agertzen da, eta inoiz amaieran ere bai, perpausa laburra denean: Zorigaitzez gainera […] beren begiz egiaztatu ahal izan zituzten lehenengo egunetik. Izan ere, laster ohartu ziren […] irteten zela… (Etxaide); Ardoak saldukeria beltza egin zion […] Izan ere, ardoa […] neurriz gainera samin […] bihurtu ohi da (Etxaide).

Horietan izan-ez beste aditz bat ageri da bigarren perpausean, baina ondorengo hauetan izan ageri da berriro ere: -Adizu, kontuz gero Donostiaz gaitzesan. -A! Zu donostiarra zara, izan ere. Barka!; Izarpe, zeru txiki bat zela, esan zitekeen. Izan ere, lurrean ez zen erraza halako zorion eta bakea aurkitzerik (Etxaniz); […] amona bera joaten zitzaion aurrari atseginezko aurpegiz losinga; Izan ere, etxeko denak txoratzeko nahikoa zara zu […] (Agirre); Hurrengo domekan izango zuten […] emateko era. Eta izan be gero izaten zuten apaskada […] (F. Bilbao); Bizitzea gertatu zaigun egunon ezaugarri nabarmena da […] Ezaugarri nabarmena eta, erabat, itxaropenez bete gaitzakeen ezaugarri osasungarria. Gehiegitan, izan ere, ibili izan gara elkarren berri ez genekiela […] (Mitxelena); Erantzun honek, egia esan, badu bere pisua eta bertatik bertara begiratzea merezi du. Zer da, izan ere, hitzen bizia? (Mitxelena).

42.23.6e Batzuetan beste zenbait partikularekin ere ager daiteke, bada eta eta-rekin, esaterako: […] Jainkoaganatu zituen, jaun berak lehengoa bere konfesatzaile izan zedin Erroman hautaturik; bada gizon jaieradun, txit zuzen, begiratsua, eta hartarakoa zen izan ere (J. I. Arana); Bai, hau ere harekin zegoen, izan ere galilearra da eta (Iraizoz); […] orduan lotsaturik joango zinateke azken aulkian esertzera. Eta izan ere, zer erantzungo zioten? (Iraizoz); Orain, bai, badakit, esan zuen, eta izan ere, horixe dela arlo bakoitzaren egitekoa deritzat (Zaitegi).