Euskararen Gramatika

42.22. Ondoriozkoak

42.22.1. Sarrera

42.22.1a Diskurtso markatzaileek, solasaren zatiak elkarri lotu ez ezik, beren arteko erlazioa nolakoa den ere agerian jartzen dute. Erlazio hori perpaus bat aurreko solas zatiaren ondorioa dela seinalatzean datzanean, ondoriozkoak deitzen dira. Gramatiketan ‘ilatiboak’ deitu izan zaie, gutxi gorabehera gauza bera esan nahi duen latinetik hartu hitz batez baliatuz. Baita ‘kontsekutiboak’ ere arrazoi beragatik, aurreko solas zatiaren kontsekuentzia edo ondorioa markatzen baitute. [Azkuek “conjunciones continuativas” deitzen die (1923-1925: § 712); Villasantek “Conjunciones Consecutivas Coordinadas” (1976: 164-169); Lafittek “Conjonctions conclusives” (1944: § 400)]. Zernahi gisaz, kontsekutibo koordinatuak dira, eta ez graduatzailea aurrean duten subordinatuak, hauek mendeko perpausa osatzen baitute menderagailuen bidez.

42.22.1b Ondorioa diogunean zer esan nahi dugun, garbi ageri da honako perpaus bikote hauen arteko erlazioari begiratuz gero:

Hil da → Ez du gehiago sufrituko

Etxeari kea dario → Erretzen ari da

Kaleak bustiak daude → Euria egin du bart

Ondorioa adierazten badute, hein batean aurreko solasetik edo perpauseko edukitik ondorioztatzen dena diskurtso markatzaile hauek agerian jarri baizik ez dute egiten, perpausean gordea baitago. Halatan, norbait hila dagoela dioenak ez da dudarik gehiago sufrituko ez duela ere dioela. Inoiz gerta daiteke, ordea, norbaitek perpaus batetik ondorioztatua gezurra edo okerra izatea; hala nola, kaleak bustiak ikusten dituenak euria egin duela esaten duenean, agian ez baitu euririk egin, eta bai kale-garbitzaileak goizean kaleak garbitu izan. Gezurra nahiz egia, ordea, diskurtso markatzailea eta perpausa ondoriozkoak izango dira eta hori bakarrik da gramatikari axola zaiona.

42.22.1c Euskaraz ondoriozko diskurtso markatzailerik ezagunenak hauek dira: beraz (bizkaieraz, Frai Bartolomegan bederen begaz aldaera erabiltzen da), bada, hortaz, orduan. Hauen ondoan, nahiz hain sarri ez azaldu, honenbestez, horrenbestez, hainbestez, halatan eta hala ere ondoriozko DM gisa erabiltzen dira. Azkenik, literatura mailan beste hauek ere agertzen dira, lehengoen konposatuak: orain bada, beraz hunelatan, beraz halatan, beraz horrela, hor(re)taz gero. Lehen eta orain, eguneroko hizkeran eta liburuetan erabilienak bada eta beraz dira. Egia da, bestalde, eguneroko hizkeran beraz-i leku handia kentzen ari zaizkiola hortaz eta berriagoa dugun orduan DMak.

Aipatu DMak ez dira guztiz kide, bakoitzak bere erabilera eta balioa baitu ondoko orrialdeetan ikusiko denez. Hala ere, erabateko kidetasunik ez izan arren, zenbaitetan baliokide gertatzen direnez beraz eta bada diskurtso markatzaileak, kidetasun hau aztertuko dugu lehenik. Bigarren pauso batean bakoitzaren erabilera propio eta bereziak aztertuko ditugu.

42.22.2. Beraz eta Bada kide

42.22.2a Eguneroko hizkeran eta literaturan ezagunenak eta erabilienak izateaz gainera, esan behar da zenbait esalditan beraz eta bada errankide direla, bata nahiz bestea berdin agertzen baitira; esate baterako, ea bada! eta ea beraz! gauza bera esateko erabiltzen direnean. Hala, Oihenartek bigarren neurtitzean honela dio: Eia bada / ordüa da / suretan has siteen / ene harzen (Oihenart). Eta hori bera diogu ‘Salbe’ deritzan otoitzean, OEHk dioenez: dozena bat doktrinatan halaxe agertzen da. Aldiz, Etxeberri Ziburukoak bere Manual Devotionezcoan biak darabiltzan arren, askozaz gehiagotan Ea beraz! Hona lehen aldiz ageri den bertsoa: Ea beraz ikas ezak salbatzeko artea, zeina baita gainerako zuhurtzen Andrea (Etxeberri Ziburukoa). Halaber, bata nahiz bestea aurkitzen ditugu honako esapide hauetan: Bihotz, beraz, bihotz!, eta gorputz… (Duvoisin); Animo, bada, ta fuerza: zeruko erreinuak (Kardaberaz); Ekin, beraz: lur gizena baldin bada… (Ibinagabeitia); Ekin, bada, ekin, Aita nerea, euskarari (Larramendi); Honat, beraz, o Maitea, altxa ezazu… (Etxeberri Ziburukoa); Hona, bada, a Jesus ona, zure miserikordian… (Materre); Horra, beraz, arima madarikatua… (Duhalde); Orai beraz behar diagu jakin (Gazteluzar); Orain bada, sinesten duk… (Etxeberri Ziburukoa).

Horiek bezalako esapideetan ez ezik, guztiz elkarren antzeko diren perpaus luzeagoetan ere aise aurki daitezke beraz nahiz bada, ezertan bereizten ez direla: Ene Aita zara; egidazu, beraz, otoi, zeruko ogi hura (Baratziart); Egizu, beraz, grazia dibinoaren ama… (Baratziart); Jakin behar da bada, emakumeek eduki behar dutela (J. J. Mogel).

42.22.2b Eta ondorioa zeri deitzen diogun argitzeko, hasierako perpaus bikote haiek ere hain bataz zein besteaz elkarri lot dakizkiola badakigu: Hil da, beraz/bada ez du gehiago sufrituko; Etxeari kea dario, beraz/bada erretzen ari da; Kaleak bustiak daude, beraz/bada euria egin du bart.

Balio berekoak direla, batzuetan noski eta diakronian bederen, testu beraren itzulpena egiterakoan idazle batek bata eta besteak bestea darabilela ikusten dugunean ageri da ongien. Hona nola itzultzen dituzten Ebanjelioko zenbait pasarte hiru idazle lapurtarrek, hiru mende desberdinetakoek: Ez da hau Iesus, Iosephen semea, zeinen aita eta ama guk ezagutzen baititugu? Nola dio bada honek, Zerutik jautsi naiz? (Leizarraga); Nolatan dio beraz horrek zerutik jautsia dela? (Haraneder); Nolaz dio beraz horrek: Zerutik jautsi naiz ni? (Duvoisin); Hona, nik igortzen zaituztet zuek, ardiak otsoen artera bezala: zaraten bada zuhur… (Leizarraga); Izan zaitezte beraz prudent (Haraneder); Izan zaitezte beraz zuhur (Duvoisin).

42.22.2c Hori guztia horrela izanik ere, ezin uka bada eta beraz beste batzuetan desberdinak direla balioz eta erabileraz. Har dezagun, esate baterako, honako bikote hau: Zergatik huts egin duzu bada trena?; Zergatik huts egin duzu beraz trena?

Noiz erabiltzen da bata eta noiz bestea? Zertan datza bien arteko diferentzia, biak erabiltzen dituztenen artean, noski? Demagun trena huts egin eta joan behar zuen bilerara iritsi ez denari nagusiak gero kontuak eskatzen dizkiola. Hark here burua zuritu eta benetako arrazoia ezkutatu nahirik, gezurretan esaten diola hasieran: “Bai, bai; garaiz atera naiz etxetik”. Eta nagusiak orduan, ez baitio sinesten, honela diotsala: Bai? Eta zergatik huts egin duzu bada trena? Azkenerako, ordea, bere burua galdua ikusirik, aitortzen diola ezinbestean nagusiak susmatzen zuen egia, hots, ohetik berandu jaiki zela, eta nagusiak orduan: A! Zergatik huts egin duzu beraz trena?

Hor garbi ageri da beraz-ek adostasuna bezala bada-k kontrakoa adierazten duela (edo gutxienez azalpen nahasia eman eta azken arrazoia ondo ulertu ez dela edo antzekoa). Adostasuna eta batez ere oraingoz orokorki kontrakoa deritzaguna zertan datzan ondoren ikusiko dugu.

42.22.2d Alde berbera dutela uste dugu hori bezalako beste bikote hauek ere: Zergatik diozu bada, kristau zarela?; Zergatik diozu beraz, kristau zarela?; Nork esan zizun bada, etortzeko?; Nork esan zizun beraz, etortzeko?

Testu guztietan hori horrela dela baieztatzea gehiegi litzateke, agian. Are, izango dira bataren ordez bestea lasai erabiliko luketela esango dutenak, eta ez da harritzeko, bi DM horien arteko diferentzia oso meharra baita. Halaz ere, uste dugu oro har bada desadostasuna eta beraz adostasuna seinalatzeko erabiltzen direla.

42.22.2e Beraz-en forma eta balioa. Jatorriz bera erakusle indartuaz eta -z kasu markaz osatua dagoen DM honek badu, aipatu bezala, bere eremu propioa, bada-k (oraingoz bien arteko alderaketaz ari baikara) nekez bete lezakeena.

Beraz erabili ohi da ondorioa delakoa ia garbiro eta osoro aurreko perpausean esana dagoenean, eta deus berririk handik atera ez, baina ia gauza bera beste hitz batzuekin esaten denean. Adibidez: Lau senide hil eta hamar bizi gara. -Beraz, hamalau izan zarete. Gehienetan dedukzio bat adierazten du, burua gehiegi nekatu gabe esanetik edonork aise atera dezakeena: Konpondu didate autoa. -Beraz, etorriko zara.

Literaturan maiz erabilia da: -Hi Aresora eraman hindutela ta etxean hazi zutena hil egin zitzaiela […]: hamaika ongi helduak eta bat heldugabe jaioa. -Beraz, anaia badugula linboan? (Orixe); Tanke itxura duen makina gaitza dabil maniobratan Harriren auto aurrean, irteera oztopatzen. Itxaron egin behar beraz (Saizarbitoria).

Axularrengan halakoa da ia beti beraz: Ezdugu oren baten segurantzarik: beraz lehen baino lehen behar dugu bide onean jarri (Axular); Miserikordios da Jainkoa […]: beraz ez dugu zer lehiaturik obra onen egitera (Axular).

42.22.2f Horregatik silogismo direlakoetan ondorio edo kontsekuentzia deritzana euskaraz beraz-en bidez adierazi ohi da: “Bada a un sens assez imprécis: en syllogisme on l’utilise pour traduire ‘or’, et c’est beraz qui traduit ‘donc’” dio Lafittek (1944: § 400). Esate baterako: -Duela 51 urte bukatu zen Espainiako gerratea. -Bada gure andreak 50 urte ditu.

Orain bada esan ohi du Axularrek maiz, ez bada soilik. Axularren Gero bezala ‘diskurtsozko estiloz’ onduriko liburu edo mintzaldietan arrazoibide luze baten edo argudio baten amaiera ere beraz-ek seinalatu ohi du. Hona aldatuko dugun pasartean garbi agertzen da hori, bai eta bada diskurtso markatzailetik zertan bereizten den ere: Honelakoak ziren zure aita Jauna eta bai bertze aitzinekoak ere. Bada ez duzu zuk ere zeure arrazaz ukatu, ez zara zeure leinutik eta etorkitik hastandu, berezi eta ez aldaratu. Zeren […] joan zinen Gorteera, eta […] ekarri zenuen […] ordenantza eta manamendua. Beraz ez zara zu ere zeure aitzinekoen giristinotasunaren gibelatzaile izan. Bada ez eta ohorearen iraungitzaile ere. Aitzitik badirudi ezen […] (Axular).

Modu berean Oihenartek Argia zeritzan emaztekiagana sentitzen duen jaidura zazpi ahapalditan kantatu ondoren, beste ahapaldi honezaz burutzen du bere jarduna: Beras higanic / Eguin iadanic / Nois naquidina daquidan / Iin, eta noura, / Gorde lekura, / Eta hi han bat aquidan (Oihenart).

Diogun, hala ere, B. Etxeparek ez darabilela beraz behin ere (agertzen diren biak bera izenordainaren instrumental kasuak dira).

Inoiz izan daiteke beraz batek bere buruan duen eta hasieran adierazten ez duen argudioaren ondorio, beraz-ek berak elkarrizketari abiada ematen diolarik, eta, hainbestez, zeren ondorio datekeen geroago arte agertzen ez delako. Adibidez: -Beraz, bapo aberastu zara, e? -Nola “beraz”? -Bai, loteriak irten dizula esan didate.

42.22.2g Beraz-ek ez du perpausean beti leku bera hartzen. Batzuetan perpausaren hasieran ageri da eta besteetan barnean, hau da, beste hitzen baten, mintzagaiaren atalen baten, ondoan. Dena den, diskurtso markatzaile honen kokaguneez legerik ezin eman badaiteke ere, badira haatik zenbait joera argi eta nabari, idazle zaharretan bederen, gerokoetan ez hainbeste.

Oro har, adierazpen perpausetan beraz DMaren kokagunea perpaus hasiera da, nahiz ez den ezinbestekoa, geroago ikusiko dugunez: Beraz beirakia baino perilosago gara (Axular); Beraz asko negar egin duk, ene arima, munduan (Gazteluzar); Beraz, emazte baten ahoari begiratzen diozu (Oxandabaratz); Beraz, ez dago zer erranik (Jon Muñoz).

Beste diskurtso markatzaile askorekin gertatzen den bezala, perpausaren barnean, aditzaren ondoan joan ohi da beraz. Kokagune hau agertzen da, batez ere, aginte perpausetan, galde perpausetan, adierazpen perpausetan zenbait kasutan (luzera, aditzaren argumentua beste perpaus bat denean…: holakoetan, egia, batzuetan amaieraraino ere eramaten da diskurtso markatzailea) eta abar. Esan dezagun, zernahi gisaz, askatasun handia duela DM honek perpausean kokatzeko, eta ezin dela zehaztu erabilera arauturik, joera nagusiez gain bai baitira salbuespen asko: Utzazu beraz burutik buruan dabilazun erokeria (Axular); Alegera bedi, beraz, berri hauek entzuteaz (Etxeberri Ziburukoa); Zer antsia zen beraz hargatik? (Axular); Zer eginen dut, beraz, ene Jainkoa…? (Pouvreau); Hik diok, beraz, ezen behar zela Iesus Krist gizon egin ledin… (Leizarraga); Erran nahi da, beraz, salbatzaileak […] egin duela (Larregi); Ez duzu beraz horietaz zer loriaturik (Axular); Barkatuko diozu beraz intendentaren emaztearekiko abentura? (Jon Muñoz); Obrak, beraz, esan ez ezik, irakurlearen gogoetamena estimulatu behar du (X. Amuriza); Berak, dio, lurretik da, lur beretikan beraz (Argainaratz); Ez da asmatzen erraz. Zertxobait badira beraz! (Iztueta); Okendo polizia etxera zeramazkiten beraz! (Ugalde); Eskola uzten duzu beraz? (Laphitz); Hedatzen dena disolbatu egiten baita, hil, beraz (X. Amuriza).

Salbuespenak aipatu ditugu. Hona hemen adibide batzuk (aginte perpausetan hasieran, perpaus barruan bigarren lekuan, adberbioen ondotik… eta abar), itxuraz gutxiago erabiliak: Beraz paira beza zuhurrak erhoa (Axular); Beraz, Jauna, aitzin bekit zure grazia (Pouvreau); Beraz, Etxebe gaixoa, errazu oioi, zer da…? (Hiriart-Urruti); Arrazoinez beraz […] kondenatu zuen here ondoko guztiekin heriotzera (Axular); Haiek beraz behar dira handitzetik begiratu (Axular); Orai, beraz, behar diagu jakin nor den… (Gazteluzar); Horrela beraz, nor da Jesu-Kristo? (Larramendi).

Batzuetan, ikusten denez, eta beste diskurtso markatzaileekin ere gertatzen den gisan, DM hau mintzagairen segidan kokatzen da, galdegaiaren aurretik. Erabilera arrunta da hori. Galdegaiak eta aditzak osatzen duten multzoa ezin baitu beste elementu batek eten.

Hiru bider dio Axularrek ez eta beraz…, ez, ordea, inoiz ere eta beraz. Hau autore zaharretan ez da aurkitzen bakanka baizik. OEHko zerrendan lehen aldiz Haranederrek darabil, eta ondoren Duhaldek: Duen amodio soberaniazkoa, eta beraz izan al daitekeen ongi-egilerik frankoenarentzat (Haraneder); […] gogoramendu gaiztoei jarraiki zaie. Eta beraz bere bizian deabruaren zerbitzari izan den bezala… (Duhalde).

42.22.2h Batzuetan beraz, diskurtso markatzaile sinplea, ikusi batera adberbioa den beste elementu batez osaturik agertzen zaigu, eta, hala, beraz honelatan, beraz halatan, beraz horrela eta abar aurki daitezke liburuetan, nahiz egun ahozko hizkeran ia ezezagunak diren, Hegoaldeko euskalkietan behintzat: […] egin zenituzketela urte batez. Beraz honelatan galdu dituzu bertze urte guztiak (Axular); […] eta bat bertzearen mienbro eta parte. Beraz honelatan elkar onetsi behar dugu (Axular); Ordea benturaz erranen du orain hemen zenbaitek. Beraz halatan, bekatutan negoenean, ez dut zer barurturik (Axular); -E. … zeinari gizon eginik deritza Jesu Kristo. -G. Beraz horrela, nor da Jesu Kristo? (Irazusta).

Adibide horietan ikusten den bezala, diskurtso markatzaile konposatu hauek perpausaren hasieran doaz beti eta horretan bereizten dira beraz-ek perpausean hartzen duen leku aldakorretik. Ez dira, hala ere, egungo testuetan erabiltzen, ez da lekukotasunik, salbu beraz horrela kenduta: Aski eta gehiegi da beraz horrela berriz ere gaitezen has gai hori harrotzen (Xarriton).

Merezi du beste puntu bat ere hemen argitzea. Aurrekoen parekoak dira horrela beraz, hala beraz, halatan beraz, halakotz beraz eta abar, bi osagaiak elkarrekin trukatuak dituztela.

42.22.2i Bada-ren forma eta balioa. Loturazko ondoriozko diskurtso markatzailea da hau ere. Mitxelenaren hitzez esateko: “Eso no es más que una manera de ligar una frase con la anterior” (Villasante 1976: 156). Bi perpaus lotzen ditu, hortaz, baina aldi berean lehenaren ondorioa ateratzen. Ikusi dugu zenbait esapidetan eta esalditan beraz-en pareko dela, bata nahiz bestea erabiltzen baitira aukeran. Itzultzaileak ere bataz zein besteaz baliatzen direla ikusi dugu testu berberak euskaratzean.

Garbi dago, hortaz, errankideak direla batzuetan; zenbait esapidetan, beraz eta bada elkarren lehian agertzen direla. Ez beti, ordea, eta beraz-en erabilera propioak eta bereziak zein diren azaldu dugu. Orain bada-renak zein diren adieraziko dugu. Hasteko, zenbaitetan bada erabiltzen dugu beti, eta ez beraz. Honek erakusten digu beste gabe bada-ren eremua zabalagoa dela beraz-ena baino.

42.22.2j Oihu, auhen edo hasperenak dira batzuk: Ai, ene bada! (Kardaberaz); Ene bada, Rachel gaixoa (O. Arana); Ene bada ta bada, Arantza laztan hori (Erkiaga); Horra bada nire abentura guztia (J. Zabaleta); “Tira bada, bizi egin gaituk”, esan zuen batek pentsakor (K. Zabala); Zer bada, jauna? Oso ongi geunden (M. Etxebarria); Aurrera bada! (Goñi); Kontuz, bada, kontuz irakurle (F. Bilbao).

Beste batzuk esaldi eginak dira, gehienetan adizki laguntzailerik gabekoak: Ez bada jakin!; Ez jakin bada!; Jakin ez bada! (Apaolaza); Nik al dakit bada!; Nik zer dakit bada nor nun dabillen? (Agirre); Jakina bada…! (Labaien); Hor zegok bada!; Hor zegok bada koxka!; Hor zegok bada hiltzea! (Lizardi); Ezin bada…! (Agirre); Baietz bada, Martin, egia diotela! (F. Bilbao); Ezetz bada!; Horregatik bada! (Labaien); Banengoen bada! (Labaien); Zer egingo da bada! (Soroa); Hori zer duk bada!; Ni bai bada!; Ni ez bada! (Labaien).

42.22.2k Formari dagokionez esan behar da, autore zaharretan —eta ez hain zaharretan— beti osorik idatzirik agertzen den arren, azken ehun urte hauetan gutxi gorabehera ba idazteko ohitura oso zabaldu dela, batez ere Hegoaldean eta konkretuki ipuinak edota elkarrizketaz josiriko testuak idatzi dituzten autoreetan, herriko hizkera kutsua hobeki gordetzearren edo; izan ere, eguneroko hizkera bizian hala ahoskatzen da ia beti.

Hedadurari dagokionez, beraz bezala, euskalki guztietan zabaldua dago bada, lehen eta orain. Zuberera klasikoan gutxiago ageri da. Egia da, hala ere, Iparraldeko euskalkietan ez bezalako hedadura eta bizitasuna ageri duela bada-k Hegoaldekoetan, eguneroko hizketan, elkarrizketan, batez ere. Noiznahi esaten da eta entzuten Etorri ba, Noiz ba?, Ez dakit ba, Joan zaitez ba eta abar. Areago, hiztun askorentzat isilgabeko errepika bihurtu da, bi hitz segidan ezin esateraino ba aldi oro eta une oro tartekatu gabe: Ba… esango dizut, Ba… ez naiz gogoratzen, Ba… zeuk ikus, Ba… joan den astean.

Adibide horiek argiro erakusten dute elkarrizketa giroan esanak direla perpaus horiek. Hor du bere bete-beteko lekua bada-k, izan ere. Hori sinesteko, aski da testu liburu bat edo zientziazko artikulu bat eskuetan hartzea, eta nekez aurkituko da bada bat. Hori gabe, hizkera arruntetik hurbilago dagoen saio antzeko edo ikerlanezko txosten bat hartzea, eta han ere doi-doi agertuko da bada. Aldiz, komedia edo antzerki edo ipuin bat hartuz gero, idazle gipuzkoar batek egina bada batez ere, bada-z josia azalduko zaigu.

42.22.2l Zer esanik ez, gehienetan alferrikakoa dela edota betegarri hutsa bederen; alegia, testutik kenduta ez du ezer galtzen esanahiak, askoz gutxiago erabiltzen duten Iparraldeko testuek erakusten digutenez. Gehienez ere kaleko eta eguneroko hizkeraren kutsua galtzen du, kalean eta eguneroko hizkeran darabiltenentzat, noski.

Horientzat ere eta horien hizkeran ere bada ondoriozko diskurtso markatzailea dela jar lezakete dudan batek baino gehiagok, ezin ikusirik ondoriotasunik zenbait adibidetan. Esate baterako, zertan datza ondorioa honako perpaus hauetan? —Ama, hemen aspertuta nago. —Joan bada kalera; —Nik hori badakit. —Esan bada!; —Hor dago. —Non bada?

42.22.2m Eta horrelako beste milatan. Hori garbiro ikusteko, on da konpara dezagun elkarrekin perpaus bikote hau: Etorri al da? eta Etorri al da bada? Bigarren honetan bada darabilenak zerbait ikusi, entzun edo sumatu du bere inguruan etorri behar zuena agian etorri dela pentsarazten diona, eta ikusi, entzun edo sumatu duenetik ondorioztatzen du —dudatan, noski, eta horregatik galdetzen du— etorri dela, berak ikusi ez duen arren, eta horrexegatik darabil bada.

Diogun ere bidenabar, gero gehiagotan esan beharko dugun arren, doinuak edo azentuak edo intonazioak asko esan nahi duela bada dela eta ez dela, ez baita alferrik jitez eta beregainki elkarrizketako eta eguneroko hizketa biziko hizkia. Hori gertatzen zaio horko Etorri al da bada? horretako bada-ri. Bi balio eta bi doinu desberdin ditu. Bat: —Zenbat zahartu den Peru! —Etorri al da bada? Hemen galdera soila da, lehen esan dugun bezalakoa, eta edozein galderaren doinu berbera du. Aldiz, —Berarekin bazkaldu dut —A ze gezurra! Oraindik etorri al da bada! Hemen ez da galdera, benetakoa ez behintzat, erretorikoa edo baizik. Hor beste hiztun batzuek Oraindik ez da etorri eta edo Oraindik ez baita etorri esango lukete. Lehengoak ez bezalako doinua du, biak hitzetik hortzera darabiltzatenek ongi dakiten bezala, nahiz erabiltzen ez dituenari nolakoa den adierazten oso zaila den.

Ildo beretik, bi erabilera desberdin eta bi doinu dituzte bai bada-k eta ez bada-k ere. Adibidez: —Gizendu egin da. —Bai bada, behi batek adina jaten baitu; —Ito egin da. —Bai bada; igerian jakin gabe tapako uretan ibiltzen zen eta; —Haitzetan irristatu eta burua hautsi du. —Bai bada; arriskua maite zuen eta; —Ez da garaiz iritsi. —Ez bada; oinez joan behar izan du eta; —Ez du aprobatu. —Ez bada; aurreko bi egunetan bakarrik ikasi du eta.

Horrelakoetan lehen perpausaren ezezkoa edo baiezkoa diskurtso markatzaileak ontzat ematen du eta berresten, bi hizkiak —ez/bai eta bada— erabat elkarri loturik ahoskatuz eta lehenean azentua ezarriz. Entzuten dena hau da: báiba, ézpa, non bada enklitiko bihurtu baita. Eta, jakina, ezin truka daitezke bi hizkiak. Horietan noski, jakina edo esan nahi du.

42.22.2n Beste hauetan ez da hori gertatzen: —Ez da berehalakoan gizenduko. —Bai bada; gizendu da; —Ez da horratik berriz etorriko. —Bai bada; etorri da; –Ez du inoiz ikasiko euskara. —Bai bada; ikasi du; —Berak bakarrik egin du. —Ez bada; nik ere egin dut; –Egingo nuke jaso duela harria. —Ez bada; ez du jaso, egin dituen ahaleginagatik.

Horietan aurreko perpausaren baiezkoa edo ezezkoa ukatu egiten du DMak; horrexegatik aurkitzen dugu bai bada ezezko perpausaren ondoren, eta ez bada baiezkoaren ondoren. Ahoskatu ere, elkarrengandik bereiz samar ahoskatzen dira bi hizkiak: bai-ba, ez-ba, are gehiago zenbaitetan eez-ba ahoskatzen da bigarrena, e bituaz. Hau horrela izateak badu gainera zergatik: hor azken batean elisio bat gertatu bide da, eta esan zitekeen —eta esaten da batzuetan— Etorri da bada, Ikasi du bada edo Ez du bada egin!, Ez du bada jaso! Are, lehengoetan ez bezala, hauetan truka daitezke bi hizkiak eta esan: Bada bai, bada ez. Horrexegatik kasu honetan bada atonoa da eta bai edo ez-ek bereganatzen dute azentua: ba-bái, ba-éz; bestean, berriz, bai-bá, ez-bá ahoskatzen da, eta, aldiz, azken adibideetan báiba, ézpa haietan ez bezala.

42.22.2o Hona azkenik beste modu bateko bikoiztasuna: —Ez du sega apustua irabazi. —Nola bada! Ez eta makina balitz ere; —Ez du horrela egin. —Nola bada?

Lehenean Nola bada-k apustua ez irabazi izana bidezkotzat jotzen du eta irabazi izanak, irabazi balu, emango ziokeen harridura agertzen. Honek ere elisioa ezkutatzen du: Nola irabaziko zuen bada! Bigarrenean, aldiz, galdera soila dugu eta azpian dagoen elisioa bestelakoa da, Nola egin du bada?, bataren eta bestearen partizipioek erakusten duten bezala.

Orain arte esandakotik erraz suma daiteke ez dela batere erraza bada-ren erabilera mota guztiak biltzen eta sailkatzen. Hain da ugaria eta ñabarduraz betea. Dena den, zenbait multzotan biltzen saiatuko gara. Hasteko, badirudi sail handi bat egin daitekeela aurreko perpausaren kontrakoa adierazten duen bada-rekin.

42.22.2p Aurreko perpausaren kontrako bada. ‘Kontrako’ diogunean, bada-k bere-berea duela dirudien ñabardura bati gagozkio; alegia, inork esanarekiko mesfidantza, desadostasuna, sinesgogortasuna adierazten du ia beti, baita harridura, haserrea, erronka ere zenbaitetan. Hori horrela delarik, lehen perpausak berarekin duen baieztapenak edo ukapenak (ezezkoa denean) sorrarazten du harridura edo mesfidantza. Baieztatu dena gehiegizkoa dela iruditzen zaionak, kontrako erronka egiten du ondoko adibideetan, bada erabiliz: —Nik badakit haren berri. —Esan bada!; —Ordubetean joan naiteke. —Zoaz bada!; —Bakarrik egingo dut. –Egizu bada!; —Ezdiot beldurrik. —Emaiozu, bada, lehen muturrekoa.

Baieztatu edo ukatu dena sinesgarri ez denean, galdera baten bidez ager daiteke duda. Galdera egiteko erabiltzen den galde-izenordainaren edo adberbioaren ondoren bada hartzen da diskurtso markatzaile gisa: —Ez da Mikel joan. —Nor bada?; —Ni ez noa gaur. —Noiz bada?; —Ez da horregatik etorri. —Zergatik bada?; —Ez du hori esan. —Zer bada?

Horietan eta ondokoetan bada ondoriozko diskurtso markatzaile dela bistan da. Hondarraren hondarrean galdera egiten duenak honako gogoeta baldintzazko hau egiten du: Mikel ez bada, nor da?, eta baldintzak berarekin darama ondorioa. Nor da, hortaz? ere esan lezake eta hortaz ere ondoriozko diskurtso markatzailea da. Bestalde, ezezko perpausak ukatu duen elementuari zuzen dagokion galde-izenordaina edo adberbioa erabili da lehenbiziko adibidean. Halakorik ezin egin daiteke, ordea, lehen perpausa baiezkoa denean. Orduan, galdera itzulinguru baten bidez egin behar da, aditz sintagma ere isildu gabe. Esate baterako, —Jakinaren gainean dago. —Zergatik ez digu, bada, kontatu?; —Han izan da. —Nolatan esan digu, bada, ezetz?

Aukera bera izan dezakegu lehen perpausa ezezkoa denean ere: —Ez dago hemen. —Nora joan da bada?; —Hori ez diot entzun. —Zertan pentsatzen ari zinen bada?; —Nik ez diot esan. —Nola daki bada?; —Ez zuen sinetsi. —Nolatan esan zion, bada, baietz?

Galdera egiazkoa baino gehiago erretoriko deritzana izan daiteke, alegia erantzuna hartzeko asmoz egiten ez dena: —Horrek irakatsiko dizue. —Horrek zer daki bada!; —Antton atzeman omen dute han. —Antton han izan al da bada!

Diogun, bidenabar, sasi-galdera hauek, erretoriko hutsak direlakoxe, onartzen dutela adizkia forma alokutibo delakoan: Nola etorriko duk bada, ama hil zaiok eta; Nola ez dik, bada, jakingo, beti ikasten ari duk eta.

42.22.2q Baiezko perpausaren bidez agindua edo ezezkoaren bidez debekua ematen denean, aginterazko adizkiaz noski, kontrako iritzia edo desadostasuna honela agertu ohi da: —Zoaz mezatara. —Zu ez zara, bada, joaten!; —Emaiozu dirua. —Zuk ez diozu, bada, eman!; —Ez ezazu jo. —Zuk jo duzu, bada!; —Ez zaiozu irri egin. —Zuk egin diozu, bada!

Agintzen nahiz debekatzen denarekin ados egon edo ez egon, agindua edo baimena alferrik dela edo berandu emana dela ere modu berean adierazten da: —Ordu erdi barru hemen egon dadila, gero! —Bada, oraindik ohean dago; —Ez dezala jakin, e! —Bada, esan diot; —Ez jan hori, Jainkoaren izenean! —Bada, nik jan dut.

Errebelamendu, erronka kutsua ere izan dezake bigarren perpausak: —Ez gero aitari esan. —Esango diot bada; —Ez ezazu anaia jo. —Joko dut bada; —Joan zaitez ohera. —Ez naiz bada joango.

42.22.2r Debekurik edo agindurik eman gabe ere modu bertsuan adierazten dugu inork esanarekiko desadostasuna, duda edo mesfidantza: —Dena daki. —Bada, ez digu ezer esan; —Goizean etorri da. —Bada, inork ez du ikusi; —Lehengo astean bidali nizun. —Bada, oraindik ez dut hartu; —Nik ez diot esan. —Bada, norbaitek esan dio; —Nik hori ez dut nahi. —Bada, hori eskatu zenuen atzo.

42.22.2s Harridura adierazten duenean bada markatzaileak, orain artekoetan ez bezala, baiezko perpausari formalki baiezkoa den beste perpaus batez erantzuten zaio; eta ezezkoari ezezkoaz, baina honek, harridura adierazten duelarik, esanahia baiezkoa du, Nola ez bada! esango balitz bezala. Seinalatzekoak dira, gainera, ezezkoetan, bai hartzen duten aspektua (hots, hirugarren partizipioa), bai eta ‘partizipioa + ez + adizkia’ ordena: —Kanpandorreraino igo zen. —Ausartu zen, bada, mukizu hura hori egitera!; —Oinez etorri zen Donostiara. —Ibili zen, bada, hainbat kilometro bakarrik!; —Ez zigun idatzi. —Idatziko ez zigun bada!; —Egingo nuke ez dela jaiki oraindik. —Jaikiko ez zen bada!; —Ez zekien. —Jakingo ez zuen bada!

Harridura ez ezik, zerbaiten nahitaez gertatu beharra ere adierazten da besteetan. Hauetan lehen perpausa baiezkoa izanik, ezezko perpausak ‘partizipioa + ez + adizkia’ egitura du (ikusi berriaren pare-parekoa): —Batek eman ahala jaten du. —Horrela gizenduko ez da bada!; —Bakarrik bizi da. —Aspertuko ez da, bada!; —Berrogei kilometro ibiltzen da egunero. —Horrela nekatuko ez da, bada!

Hauetan, gainera, ‘gizena dagoela’, ‘aspertuta dagoela’… presuposizioa dago. Aldez aurretik horrelako usterik ez badago, ez da besterik gabe hotz-hotzean halako erantzunik ematen.

Gertatu beharra ez, baizik inoren lotsagabekeria eta ausardia azpimarratu nahi denean aditz sintagma taxu berean erabiltzen da: Txerria deitu ez zidan, bada, kakati hark!; Gezurretan ari nintzela esan ez zidan, bada!; Aurpegira txistua bota ez zidan, bada!; Lehen ekarri nion zetazko txano bat polita gero bere koxkabilo batera eta bestera eroriaz, eguraldi ona edo txarra adierazten zuenarekin. Eta ez zuela hartuko ez zidan esan bada! (Altzaga).

Hona, azkenik, beste elkarrizketa molde luzeago hauek, non lehen aipaturiko bi mota agertzen baitira: —Eska ezaiozu berari. —Nola eskatuko diot, bada! —Eskatuko ez diozu bada, zure laguna izan eta!; —Har ezazu nere dirua. —Nola bada! —Hartuko ez duzu bada, behar baduzu!; —Berak esan omen dio. –Nola esango zion bada! —Zergatik ez zion bada, esango, baldin egia bada!

42.22.2t Baditu diskurtso markatzaile honek lagunarteko hizkerako zenbait erabilera ere. Hola, badira beste bi solas mota, orain arte aipatuetarik aski desberdin direnak eta eguneroko hizkeran bada maiz daramatenak. Biek dute gauza bat erkide: alegia, inork eginiko galderari perpaus bakar batez erantzun beharrean, beste perpaus batez gehi bada-z erantzuten zaio. Hala nola: —Nora eraman duzue autoa konpontzera? —Nola dagoen Igeldo bidean garaje bat… bada haraxe; —Nora eraman duzue autoa konpontzera? —Badago bada Igeldo bidean garaje bat… bada haraxe.

Elkarrizketa gabe, prediku edo hitzaldi batean, entzuleak egin uste dion galdera hizlariak berak asmatzen du eta egiten bere buruari, eta lehengo modu bertsuan erantzuten: Zergatik gertatzen den hori? Bada, askok ez dakitelako ongi bizitzea zer den ere; Nola jakin dudan hori? Bada, batari eta besteari behin eta birritan galdeginez; Galdetuko duzue agian, ea zergatik atzerrikoen historia eskribitzen dudan, Euskal Herrikoak utzita; bada, bi arrazoigatik egin dut (Goñi).

42.22.2u Orain arteko ia adibide guztiak eguneroko hizketa, elkarrizketa, bizitik jalkiak dira. Esan dugu behin eta birritan hor duela bere leku aproposa bada diskurtso markatzaileak. Hor bakarrik ez, ordea, eta aipatu dugun azken adibidea liburu batetik eta liburuaren berri ematen ari den egileak dioenetik aterea da, ez elkarrizketa batetik.

Horrek bide ematen digu bada-k goi mailako literatura testuetan duen erabilera aztertzeko, batez ere ‘estilo diskurtsibo’ delakoaz ehotako liburuetan, hots, egileak zerbait kontatzeko edo frogatzeko solasaldi lauaz, lasaiaz eta soseguzkoaz ontzen dituenetan. Horietan ere agertzen baita bada, lehen eta orain, Hegoaldeko eta Iparraldeko testuetan. Zuberera izan liteke salbuespen bakarra, beraz-en kasuan bezalaxe, nahiz badiren adibide batzuk: Dugun bada erran herioak gizonari grazia eta kortesia egiten diola (Tartas); Eia bada, ene anaia maiteak, goazen elkarrekin, Jesus gurekin dateke (Maister).

Baina, bestela, bada lehenagokoek ere erabiltzen dute, Etxeparek, Leizarragak eta Axularrek, esate baterako, gehiago ez aipatzearren. Beraz baino askozaz sarriago, gainera; Axularrek, adibidez, bi bider gehiagotan. Ez dirudi, hala ere, elkarrizketan adina ñabardura duenik; ezin izan ere, halako ñabardurak izatea elkarrizketari dagokion bereizgarria baita, aise aditzen den bezala, eta ‘estilo diskurtsibo’ delakoari, aldiz, berez zor baitzaio neutroagoa izatea, alegia usainik, kolorerik eta zaporerik gabea, gabeagoa behintzat. Horrenbestez, ezin espero dezakegu bada-k era horretako liburuetan besteetan bezainbat erabilera mota izan ditzan batetik, ez eta hauetakoetatik oso desberdin izan daitezen bestetik, azken batean ondoriozko diskurtso markatzailea baita hain batzuetan zein besteetan.

42.22.2v Bestalde, argudioz, arrazoinamenduz eta gogoetaz ehoa izatea baita honelako liburuen bereizgarri nagusia, bidezko dirudi bada-k horietan argudioak eta arrazoiak elkarri lotzea perpaus soilak baino gehiago. Nola lot, ordea? Ikus dezagun pare bat mota.

Beraz-ek, ikusi dugunez, argudio, arrazoinamendu edo solasaldi bat burutzen eta azkentzen duen bezala, bada-k askotan argudio berriari, beraz-ek burutu duenarekin zerikusia duenari eta hura osatzen eta biribiltzen duenari, irekitzen dio atea eta ematen hasiera: Honelakoak ziren zure aita Jauna eta bai bertze aitzinekoak ere. Bada ez duzu zuk ere zeure arrazaz ukatu […]. Zeren […] joan zinen Gortera eta […]. Beraz etzara zu ere […]. Bada ez eta ohorearen iraungitzaile ere (Axular).

Bertrand Etxauzen aitzinekoak nolakoak ziren kontatu ondoren, lehenbiziko bada-ren bitartez argudio berriari (ez duzu zuk ere…ukatu) ematen dio hasiera; Bertrand Etxauz bera ere aitzinekoen gisakoa dela frogatu nahirik. Eta argudio berri hori garatzean eta honen ondorioa beraz-en bidez adieraztean, berriz ere beste argudio berri bati (ez eta ohorearen iraungitzaile ere) ekiten dio, bada aurrean ezarririk.

Horrenbestez esan daiteke beraz-ek bere aurreko solas zatiari egiten diola erreferentzia, esana bildu eta hura burututzat eta frogatutzat ematen duela. Bada-k, aldiz, ondoko solas zatiari egiten dio, hura iragartzen du, hari begiratzen eta hartara igortzen du irakurlearen arreta. Beraz-en ondoren esaten dena lehen ere esana dago nolazpait, ezaguna du irakurleak gutxi gorabehera aurreko lerroetatik. Bada-ren ondokoa, aldiz, ezezaguna eta berria da, mintzagai berria.

Ikus, esate baterako, Leizarragaren pasarte hau. Testamentu Berriaren itzulpena erreginari eskaini diola eta, beldur da arinkeriaz eta harrokeriaz salatuko ote duten, baldin hartarako izan dituen arrazoiak agerian jartzen ez baditu. Eta bada-ren bidez ekiten dio arrazoiak azaltzeari: Andrea, zeren […] dedikatzera ausartu izan naizen, merezi onez arintasunez akusa ahal nendin, baldin […] zerbait eskusa eman ez baneza. Bada, niri hau eragin didaten anitz bertze arrazoinen artean izan dira […]. Eta ondoren bi arrazoi aipatzen ditu. Argudio berriari bidea zabaltzen ere dio, aurrekoa burutu dela beraz-en bidez aditzera eman gabe ere, honetarako aski baita argudio berria puntu eta aparte batean hastea, esate baterako, edota beste modu batera ere bai, orain ikusiko dugun bezala, eta maiz bietara batean. Hona Axularren pasarte hau, askoz gehiagoren artean hautatua: Badakit halaber ezin heda naitekeela euskarazko mintzatze molde guztietara. Zeren […] mintzatzen baitira Euskal Herrian: Nafarroa garaian […]. Ez dituzte euskaldun guztiek […] zeren erresumak baitituzte diferent. Bada eskribatzeaz denaz bezainbatean ere ez naiz egiteko gabe. Zeren […] (Axular).

Garbi dago hor Axularrek “euskarazko mintzatze molde” edo euskalkiez esan nahi zuena bukatzean, argudio berriaz, “eskribatzeaz”, hitz egitera pasatzean, honi ataka bada-ren bidez zabaltzen diola, puntu eta aparteaz baliatzeaz gainera, ere-ren bidez argudio berria dela seinalatuz edo azpimarratuz. Orobat egiten du beste pasarte askotan.

42.22.2x Aurreko ataletan aipatu ditugun adibideek ongi erakusten dute bada ere, beraz bezalaxe, oso mugikorra dela perpausean eta lehen burutik azkeneraino edozein leku har dezakeela. Hemen ere, haatik, beraz-en kasuan bezalaxe, seinala daitezke zenbait joera nagusi. Eta joera nagusi horiek ez dira beraz-en berberak baizik, biek baitute jokabide bertsua perpausaren barnean hartzen duten lekuari dagokionez.

Perpausaren hasieran agertzen da bada, baldin ondorioa adierazpen perpausaren bidez emana badago: Bada, neure maitea, nik diotsut egia (Etxepare); Bada hau berori gertatzen da alfer dagoena baitan ere (Axular).

Perpausaren barnean, aditzaren ondoan aurkitzen dugu maizenik aginte perpausetan: Biz bada, otoi, zure Maiestatearen plazera… (Leizarraga); Errezibi ezazu bada, defenda ezazu, aide zakitza (Axular). Aditzaren, sintetikoaren nahiz analitikoaren, ondo-ondoan doa bada, perpaus hasieran: Bada, zareten bizi elkharrekin sainduki (Leizarraga); Bada biz hala, zuk diozun bezala eta… (Axular). Galde perpausetan ere aditzaren atzean kokatu ohi da markatzaile hau: Nolatan duzu bada uste hainbat denboraz? (Axular); Zer erokeria da bada hau…? (Axular).

Hala, horrela bezalako zenbait adberbio galdegai denean, eta horrenbestez aditza jarraitzen zaionean ere perpausaren barnean eta aditzaren ondoan agertzen da bada: Hala bihurtzen da bada bekatore nagia ere (Axular); Hala edireiten ditugu bada guk ere okasioak (Axular). Hemen ere ez dira falta, ordea, diskurtso markatzaile hau bigarren posizioan eta galde hitzaren ondoren daramaten adibideak: Zeren bada ez zaie Betleena aitzindu? (Etxeberri Ziburukoa). Eta beraz-ekin gertatzen den bezala, bada perpausaren barnean, aditzaren ondoan, kokaturik dugu ondoko adibideetan, nahiz adierazpen perpausak izan; aipatzekoa da, dena den, aditza dela lehen elementua, beraz, markatzailea bigarren posizioan doala: Bekatu egin diagu bada, Jauna, eta anitz… (Leizarraga); Ez litzateke bada arrazoi zuk ere bitarte hartan… (Axular).

42.22.2y Nolanahi ere, joera horiek, salbuespenak gorabehera, goi mailako literatur liburuetan betetzen dira batez ere, zaharrago eta gehiago. Mende honetako zenbait liburutan, aldiz, hauetako hizkera herrikora eta kaleko elkarrizketaren hizkerara gehiago hurbildu izan den neurrian, mugikorrago bilakatu da eta zenbait perpaus motatan leku bata nahiz bestea hartzera lerratu. Hala, honako perpaus honetan edozein lekutan aurki daiteke bada: Bada, nik ez diot eskatuko. Nik ez diot bada, eskatuko. Nik ez diot eskatuko bada; Zertan, bada, ari zinen pentsatzen? Zertan ari zinen, bada, pentsatzen? Zertan ari zinen pentsatzen bada?

Bi lehenak hirugarrena baino maizago erabiltzen direla dirudi. Baina horrelako ereduak oso gutxi dira, eta ezin esan daiteke herriko hizkeran berean bada-ren kokalekuak inolako araurik edo joerarik ez duela eta edozein lekutan ezartzea zilegi dela. Esan dezagun joera nagusiak hauek direla, lehenago esana laburtuz: Nor bada?; Zergatik ez digu, bada, kontatu?; Nora joan da bada?; Horrek zer daki bada!; Nola etorriko duk bada, ama hil zaiok eta!; Zuk jo duzu bada! / zu ez zara bada, joaten!; Joango naiz bada!; Idatziko ez zigun bada! / ausartu zen, bada, mukizu hura hori egitera!; Horrela gizenduko ez da, bada!; Txerria deitu ez zidan, bada, kakati hark!; Nola eskatuko diot bada! / Eskatuko ez diozu bada, zure laguna izan eta!

42.22.3. Hortaz

42.22.3a Beraz-ek bezala, -z kasu marka instrumentala darama izenordain honek, eta ondoriozko diskurtso markatzaile gisa erabiltzen dugu. Erroa, bestalde, bigarren pertsonako erakuslea da. Beste diskurtso markatzaileak baino gutxiago erabili izan da tradizioan, eta batzuetan zail da bereizten zinez diskurtso markatzailea den edo, besterik gabe, instrumentalean doan erakuslea. Hala ere, badirudi zenbait kasutan bederen diskurtso markatzailea dela, beste batzuetan duda zerbait baldin bada ere. Gaurko idazkietan, aldiz, errazago egiten da bereizketa hortaz DMaren eta horretaz erakuslearen artean. Gaur asko erabiltzen da.

Perpausaren hasieran: Leitzarrak hasi dira: ‘gurea gorago’; hortaz, sartu behar dik aizkora barnago (Orixe); Gurasuari ikasia da / ez degu ezer osturik / ortaz euskeraz ikasitzen guk / ez degu egin kasturik (Uztapide); Hasiera duk polita; hortaz, hasi gaitezen ahalik eta gehienetan (Txillardegi); Dantzan eta dantza ondoan beti galtza tartean ibiltzen omen duk eta […]. -Hortaz, ez zaio senargai aukerarik faltako, ekin zion maltzurki Allandek (Etxaide).

Perpausaren barnean ere aurki daiteke: Jainkotzat hartzen bide gaitu lehenengoak; sorkaritzat, ordea, bigarrenak. Hau dago, hortaz, bestea baino sustraizko egiatik bertago (Txillardegi).

Eta perpausaren bukaeran —hobe litzateke esatea, beharbada, ez hasieran— hortaz dutenak ere ageri dira: Horrenbesterekin esan dut ez dudala Oihenart poeta bezala gutxietsi nahi. Egiazko poeta dugu hortaz? (Mitxelena); Zertan da handi? Libururik gehienak nobelak ditu. Nobelagile handi dugu hortaz? (Mitxelena).

42.22.3b Beste diskurtso markatzaile baten arrimuan ere ager dakiguke zenbaitetan. Hola sortzen da hortaz bada, elkar indartzen duten bi ondoriozko DM elkartuz sortua: Gainera, langileek hartu beharra zuten beren soldata eguberriko sari berexi batekin. Hortaz bada, goiz guzia igaro zuten lan horretan (Izeta); Hortaz bada, hemendik aurrera lan egingo duzu, zure kopetako izerdiz irabaziko duzu ogia (Montorio).

42.22.4. Orduan

42.22.4a Formari eta jatorriari bagagozkie, izen arrunt bat dugu hori inesibo kasuan. Jakina da gero denborazko adberbioa izatera luzatu zela (orduan(txe) ezagutu nuen), eta gero, ez oso aspaldi literaturan bederen, diskurtso markatzaile eginbideetarako gaitu zuela eguneroko hizkerak, ahozkoak batez ere eta erro handiak egin, gainerako diskurtso markatzaileei lur handia jateraino.

Hitz horren hiru balio horiek zenbait perpausetan ez da batere erraza bereizten eta zeinetan ari den erabakitzen: sintagma arrunta da, ala denborazko adberbioa, ala diskurtso markatzailea? Honako honetan, adibidez: Orduan bost kilometro ibili zen.

Hiru balioak datozkio ongi: ‘Ordubetean bost kilometro…’; ‘Harako egun hartan…’; ‘Beraz bost kilometro…’.

Testuinguruak eta ahozko hizkeran gehien erabiltzen baita, horrek dituen lagungarri guztiek, hizkera doinuak, ahoskerak, imintzioek eta abarrek argitzen dute aldian-aldian zein den benetako esanahia.

42.22.4b Diskurtso markatzaile dena da guri hemen dagokiguna. Hegoaldean bezain zabaldua dago gutxi gorabehera Iparraldean. Han eta hemen, hala ere, literaturan baino eguneroko hizkeran eta hizkera horren ispilu izan nahi duten liburuetan gehiago. Baina han bezala hemen, ez oso aspaldidanik, literaturan bederen. Eguneroko hizkeran noiznahi entzuten dira honako hauek: Orduan, zer?; Zer ari zara, orduan, marmarrean?; Ez esan orduan, zeuk egin duzula; Zuk ere ez dakizu, orduan?; Orduan, hobe duzu ohean jarraitu.

42.22.4c Perpausean hartzen duen lekuari dagokionez, adibide horiek eta liburuetatik harturiko beste hauek garbiro erakusten digute DM mugikorra dela hau ere, leku bat zein bestea hartzen baitu. Hona lehenik zenbait adibide orduan hasieran dutenak: -Mundakatik urreko baso-etxe batekoa. -Orduan jakingo dituzu baserriko arazoak? (Etxeita); -Derrigorrean dator. -Orduan ez dut hitz egin nahi (Barriola).

Baina asko dira orduan perpaus barnean dutenak ere, eta ez nahitaez galdezkoak direlako, bestelakoek ere hantxe baitaramate. Adibidez: -Menditarte baten sartu arren mendian beste aldetik ikusi; baita haitzulo baten sartuta ere, baita, ahal balitz, itsasorik sakonenaren hondarrean jarrita be, tramankuluak argiro ikusiko luke. -Berorrekin orduan, ez da gauza ezkuturik munduan izango (Kirikiño); -Berez motela bada, eskola gora-behera, beti motela. -Zuk dinozunetik eskola jakiteak ez dauka orduan halako alde on handirik (Kirikiño); -Zuk badakizu ontsa bizkitartean. -Nik ba. -Ama da, orduan, ez dakikena (J. Etxepare); -Zer munta du gero, nik badezaket haiek ez dezaketena? -Zatoz orduan, da berehala; banoa erregeren bila (Barbier).

42.22.4d Beste hainbat diskurtso markatzaileren azterketan ikusi dugun bezala, orduan ager daiteke juntagailu batek gauzatzen duen bi perpausen arteko lotura indartuaz, juntadura horri ñabarduraren bat erantsiz. Ondoko perpausetan baina juntagailuaren ondoan doa aztergai dugun DMa: -Eta nola deitzen zinen munduan, ez banaiz ausartegi? -Haurmaite. -Baina orduan, euskalduna zara, eta ezagutzen zaitut segurki (Barbier); Nik soldaduzkari ihes egingo nioke, itsuak lagunduko lidake, baina, orduan, betiko aldendu beharko genuke (Altzaga).

Egia da azken adibidean orduan anbiguoa dela, DMtzat nahiz adberbiotzat har daitekeela berez, ‘une hartan’ edo antzeko adieran alegia. Hala ere, diskurtso markatzaile balioa nagusitzen dela esango genuke.

Bada DMarekin batera ere aurkitu dugu, biek elkar indartzen dutela: -Ez, ez, nire dirurik ez duk ikusiko. -Orduan zelan joango naiz bada? (Kirikiño). Hor galderazko perpausa da; holakoetan orduan hasieran nahiz bukaeran joan daiteke.

42.22.5. Honenbestez, Horrenbestez, Hainbestez

42.22.5a Diskurtso markatzaile hauen oinarrian, izenordain erakusle genitiboaren forma singularrak daude (honen-, horren-, (haren >) hain-). Horiei beste- izenordaina eransten zaie segidan, kasu instrumentalaren markarekin. Ager daiteke, hala ere, kasu soziatiboaren markaz ere, hots, honenbesterekin, hainbestenarekin eta abar: Paganoek etsitu zuten noizbait martir sainduaren erretzen ikustea. Orduan burrego batek, iganik egur metaren gainera, sartu zion ezpata bihotzean. Eta hainbertzenarekin haren arima saindua hegaldakatu zen Jesus jaunaren besoetarat (Joanategi); Aldeko iturrian xurga xurga edanik, badut uste lo kuluxka bat ere egina nuela, noiz eta ere iruditu baitzitzaidan, burrunba mutu ilun bat, urrun-urrundik heldu, entzuten nuela. Xutitu nintzen, eta, hainbertzenarekin, burrunba sumatu nuen nireganik hurbilago (Barbier); Egun berean bost mitin eman zituen eta hainbestenarekin ahotsik gabe geratu zen.

42.22.5b Hori bakarrik ez, -beste- gabe joan daiteke bigarren osagaia. Iparraldean -beste baino gehiago erabiltzen da -bat: honenbat (hunenbat), horrenbat, hanbat. Azken hori da soziatibo kasuan (hanbateki) Iparraldeko autore zaharrek gehiena erabiltzen zutena, zuberotarrek bederen. Halatan ere erabiltzen dute zubereraz (Tartasen hizkeraz, esate baterako): Orok erraiten zioten […] inmortal zela […]; hanbateki, herioa baitzen bertze gizon ororen gehien eta jaun, bere armak haren kontra galtzen zituela, hura zela gizonen erregea eta herioaren nagusia eta jauna (Tartas); Ikuiluko zekorrik ez da zergatik hil; zerri hil berria neskak labean atzo opil: honenbestez badute gosea nola isil (Orixe); Horrenbestez, garrantzitsua da gauzak pixka bat argitzea (Elberdin).

Ia gainerako diskurtso markatzaile guztiak bezala, jatorriz, adberbioak dira; baina, besteak legez, perpausean (mintzagaiaren atalen baten ondoren) hartzen duten lekuagatik, aurretik esanarekiko duten anafora balioagatik… DM bihurtu dira. Areago, hauek, DM bihurtzen diren beste adberbio asko ez bezala, ezin dira inoiz galdegai izan; ezinezkoa da honenbat (gaur gutxi erabilia) edo horrenbestez galdegaiaren lekuan ezartzea.

42.22.6. Halatan, Hala

42.22.6a Jatorriz, halatan diskurtso markatzailea hala moduzko adberbioaren forma luzatua, indartua baizik ez da, nolatan galdezkoari zuzen-zuzen dagokiona. Horren kidea, lehen mailako erakusletik sortua, gorago ikusi dugu beraz honelatan (§ 42.22.2h) diskurtso markatzaile konposatu ondoriozkoa osatuz. Ez da harritzekoa, hortaz, orain halatan aurkitzea balio berarekin eta bi modutara, gainera: beraz DMa indartuz ez ezik, bakarrik ere bai. Honetan desberdintzen da honelatan-etik; honek ezin baitu berak bakarrik DMa osatu, beraz-i lagunduaz azaldu behar du.

Halatan bera bakarrik diskurtso markatzaile balioan batez ere zubereraz aurkitzen dugula dirudi, euskalki horretan beraz guti baita ageri, lehengo mendeetan bederen. Horren lekua edo hutsunea betetzen bide du halatan-ek: Ontsa biziren denak eta ontsa hilen, behar du zuhur izan […] eta jagoiti gizona ez emaztia ez dira zuhur […] ez badute herioa gogoan. Halatan ontsa bizi eta ontsa hil nahi denak hauta beza […] herio bere bihotzean… (Tartas); Plumak iskiribatzen dituen gauzak mendez mende diraute, eta beti dira mintzo […]. Baina hitzak fite iragaiten, eta ahanziren dira […]. Halatan predikaria mintzo deino, haren predikua ere bizi da (Etxeberri Sarakoa).

Azken adibide horretan nabarmena da beraz-en pare-pareko balioa duela halatan-ek.

Eman ditugun adibideetan, bestalde, halatan DM balioan erabiltzen den ala jatorrizko adberbio balioa gordetzen duen zalantzak sor dakizkiguke; baina, oro har, guztietan DMtzat har daitekeela iruditu zaigu.

42.22.6b Juntagailua indartuz ere ager daiteke: Gure bekatuak […] garbi eta xuri gertatzen baitira […]. Eta halatan deabruak ordu hartan ez du eskurik ez zuzenik bekaturik ez den lekuan. Hanbateki arima hura Jainkoaren da… (Tartas); Hala bada guk ere geure bekatuak konfesatzen ditugunean, behar dugu geure gogoa, eta bihotza, intentzione gaizto guztietarik alde guztiz hustu, xukatu, garbitu; eta halatan, ura egotu den ontzia bezala, bat ere hondarrik, kutsurik, eta bekatuaren usainik, eta urrinik gabe gelditu (Axular); -Baina, jaun erretorea, erranen didazu, zer duen ene senarrak holako afera polizia horrekin? -Hori berek dakite. -Hala, ene senarrak gorde dit zerbait? (Larzabal).