Euskararen Gramatika

42.23.2. Zeren

42.23.2a Jatorriari dagokionez ez da dudarik, zer galde hitzaren genitiboa da, eta hala da oraindik Etxeparegan: Zeren bada ero gara gaixo bekatariak? (Etxepare).

Ade horretatik ez du juntagailu nahiz DM izateko zergatik-ek baino eskubide gutxiago ez gehiago; bata bezain galde hitza da bestea ere jatorriz, alegia hitz azentuduna: zerén. Azentua galdurik, erlatibo bezala jokatzera pasa zen gero. Ikus Etxepareren bertso hauek: Ez dut egin gaizkirik ukaiteko perilik / ez eta ere zeren gatik behar dudan auzirik (Etxepare). DM eta juntagailu izatera ere iritsi da, atono gisa noski.

Iparraldean betidanik bizirik egon da, nolazpait esateko, eta orain ere hala dago literaturan nahiz ahozko hizkeran. Hegoaldeari gagozkiola ezin esan dezakegu gauza bera. Ehun urtez edo literaturan ia batere erabiltzen ez zelarik, euskara batuarekin batera hasi zen berriz indarra hartzen. Berriz diogu, zeren Gipuzkoan eta Bizkaian bederen XVIII. eta XIX. mendeetan bizi-bizirik egon baitzen, ia idazle guztiek zerren forma erabiltzen zutela. Azken urteotan goraldi handia egin du eta Iparraldeko forma zeren noiznahi irakurtzen eta entzuten da, ia guztiz errankide diren zergatik, bada, ezen… bizkaierazko ze eta besteren baten kaltetan.

42.23.2b Gehienetan menderagailu gisa erabiltzen da, eta orduan bait- aurrizkia nahiz -en atzizkia hartzen ditu adizkiak. Hemen diskurtso markatzaile soila deneko erabilera aztertuko dugu.

Batzuetan, nahitaez gertatzen da zeren diskurtso markatzaile; hala nola zeren horrek gobernatzen duen adizkia —perpaus nagusiaren zergatikoa adierazten duena— testuan aipamen gisa sartzen diren norbaiten hitzen artean aurkitzen denean eta, hainbestez, adizkian eraginik gabe gelditzen. Adibidez: Hori horrela da, zeren aitak dioen bezala, “Nik dut beti arrazoia”. Hor zeren-i dagokion aditza dut litzateke teorikoki, baina aipamen ezin aldatuzko batekoa baita, ez du harengan batere eraginik. Hor zeren perpausetik kanpo dagoen zerbait da.

Horren antzekoa da Axularren hau: […] peril du […] arropa forraturik beharko ez duen. Zeren Klimako sainduak dioen bezala, balentia handia da egunean eguneko deskarguaren egitea (Axular). Hori are garbiago ikusten da aipamena beste hizkuntza batean egina denean: Zabiltza erne, zeren “No es oro todo lo que reluce”; Hori ez da harritzekoa, zeren “Quid prodest homini”. Axularrek horrelako adibide asko ditu: Zerbitzariak alfer egoiteaz beraz, gaizkirik ez eginagatik ere, merezi du gaztigu. Zeren San Krisostomok dioen bezala “Nihil boni…” (Axular).

Gauza bertsua gertatzen da aipamena gabe galde perpausa txertatzen denean zeren-en ondoren: Eroa deitzen du aberats hura eta arrazoinekin. Zeren, zer da erokeria handiagorik, geroko denboraz, bertzeren eskuan eta benturaz dagoenaz, bere eskuan eta segurean bailu bezala ordenatzea baino? (Axular); […] nahi lukete bera ikusi eta berarekin ahoz-aho hitz egin, egia berari esateko, zeren zergatik hiltzen ditu haur gaixoak? (Villasante); […] asko adierazi nahi du, gure ustez, egunkariaren hutsuneak, Leturia idazteko tankeran ez zegoela esan nahi badu noski, zeren, nork idazten du? (Txillardegi).

42.23.2c Besteetan, ordea, batere ageriko arrazoirik gabe, ez baitirudite bait- edo -en hartzen duten perpausetatik oso desberdin, zeren-ek gobernatzen duen adizkia biluzi agertzen da inongo aipamenik edo galde perpausik gabe. Ikus, beste askoren artean, Axularren pasarte luze hau, zeinek horrelako bi zeren baititu barnean: Beldur naiz zerbaitetan huts egin dudan eta lehendanik gaiztotu naizen, zeren jende gaizto batzuek, lehen nitzaz gaizki erraiten zutenek, erraiten omen dute orain ongi, zein baita seinale gaiztoa, zeren halakoek ez ohi dute erraiten ongirik, gaiztoez eta gaiztakeriez baizen (Axular).

Honelako adibideak nahi adina aurki daitezke: Hirugarren ondorena izan ohi da heriotza gaiztoa; zeren, edo batetan hilko da honela bizi dena, edo prestaera txarrarekin (Agirre Asteasukoa); Dohatsu dira pertsona emeak eta mantsoak, zeren halakoek lurra gozatuko dute (Materre); Mintza zaitez, Jauna, zeren zure zerbitzaria dago entzun nahiz (Pouvreau).

Inoiz balirudike hori gertatzen dela zeren-en eta hark gobernatzen duen adizkia aurkitzen den perpausaren artean beste mendeko perpausen bat txertatu delako; eta askotan hala da, baina ez beti, ez eta hurrik eman ere. Hona ezer tartekatu ez den zenbait adibide, non, halaz ere, adizkiak ez baitu aurrizkirik ez atzizkirik hartu: Neure obligazino handiek ez didate uzten zutzaz oroitzapen egin gabe, liburutto honen, kanporat ateratzeko ausartziaren hartzera. Zeren iduritzen zait ezen oraino bizi zarela (Axular); Aitzitik badirudi ezen Etxausko etxearen arropa gorriaz beztitzeko bideetan izan zarela. Zeren ez da ez dakienik ezen erregek hartarokotzat hautatu eta izendatu zintuela (Axular); Zeren oraindikan ez dut bukatu kotxe berria ordaintzen (Arretxe); Zeren eta klitoria kanpoan da, bai, kanpoan, goiko aldean (Elberdin).

42.23.2d Diskurtso markatzailea denean, aurrean eta ondoan dituen testu zatiek ez dute perpausa osatzen, hau da, zeren-ek bi perpaus zati baino gehiago, bi solas zati elkartzen ditu. Halakoetan, zeren puntu eta aparte ondoren ere ager liteke: […] Gureak dira faltak. Zeren San Augustinek dioen bezala: “Numquam prius…” (Axular); […] Eta arrazoinekin dirudi hala. Zeren ez baita bertze munduan izanen gaiztoentzat miserikordiarik. Miserikordios da Jainkoa, baina… (Axular); […] Justiziak ere gaiztoei infernua emaiten diela. Zeren Jainkoa den bihotz bera eta miserikordios, ez da ez honetarik hartu behar okasinorik… (Axular).

Lehen adibidean latinezko hitzei zabaltzen die bidea zeren-ek, eta adizkiak ez du menderagailurik erakusten. Hirugarrenean menderagailua ageri da, batetik, adizkiak -en hartu baitu. Bigarrenean ere menderagailua da, adizkiak bait- hartu duenez gero. Beraz, zeren beti bigarren perpausaren hasieran agertuko da, batzuetan diskurtso markatzaile eta besteetan menderagailu delarik.

42.23.2e Beste DMekin batera ere ageri da, normala denez. Gauza jakina da autore batzuek (ez Axularrek) eta-ren bidez indartzen dutela zeren. Bada, gutxitan baina inoiz bai, aurki daiteke zeren eta horren adizkia ere bait- eta -en gabe. Hala nola, honako hauetan: […] ageri da Donibane Garaziko auzokoa dela, zeren eta bere bertsoetan ibiltzen du, ez dizit, hartu nizin, ez dut, hartu nuen, ordez (Manezaundi); Lana goiz-goizik hasirik, bazkal aitzineko… bukatzen dute, otordu berant eginikan ere, zeren eta arratsaldeko ez dute sekula utzi nahi lan hori… (Manezaundi); Ematen zaigun bizia oso goitarra… ez izatea, hori ez litzateke harritzekoa, zeren eta inork ez digu ezer zor (Villasante); Zeren eta hola berriz oroitzean ohartzen naiz ez ginela uros izatetik urrun (M. Legorburu).