Euskararen Gramatika

42.22.4. Orduan

42.22.4a Formari eta jatorriari bagagozkie, izen arrunt bat dugu hori inesibo kasuan. Jakina da gero denborazko adberbioa izatera luzatu zela (orduan(txe) ezagutu nuen), eta gero, ez oso aspaldi literaturan bederen, diskurtso markatzaile eginbideetarako gaitu zuela eguneroko hizkerak, ahozkoak batez ere eta erro handiak egin, gainerako diskurtso markatzaileei lur handia jateraino.

Hitz horren hiru balio horiek zenbait perpausetan ez da batere erraza bereizten eta zeinetan ari den erabakitzen: sintagma arrunta da, ala denborazko adberbioa, ala diskurtso markatzailea? Honako honetan, adibidez: Orduan bost kilometro ibili zen.

Hiru balioak datozkio ongi: ‘Ordubetean bost kilometro…’; ‘Harako egun hartan…’; ‘Beraz bost kilometro…’.

Testuinguruak eta ahozko hizkeran gehien erabiltzen baita, horrek dituen lagungarri guztiek, hizkera doinuak, ahoskerak, imintzioek eta abarrek argitzen dute aldian-aldian zein den benetako esanahia.

42.22.4b Diskurtso markatzaile dena da guri hemen dagokiguna. Hegoaldean bezain zabaldua dago gutxi gorabehera Iparraldean. Han eta hemen, hala ere, literaturan baino eguneroko hizkeran eta hizkera horren ispilu izan nahi duten liburuetan gehiago. Baina han bezala hemen, ez oso aspaldidanik, literaturan bederen. Eguneroko hizkeran noiznahi entzuten dira honako hauek: Orduan, zer?; Zer ari zara, orduan, marmarrean?; Ez esan orduan, zeuk egin duzula; Zuk ere ez dakizu, orduan?; Orduan, hobe duzu ohean jarraitu.

42.22.4c Perpausean hartzen duen lekuari dagokionez, adibide horiek eta liburuetatik harturiko beste hauek garbiro erakusten digute DM mugikorra dela hau ere, leku bat zein bestea hartzen baitu. Hona lehenik zenbait adibide orduan hasieran dutenak: -Mundakatik urreko baso-etxe batekoa. -Orduan jakingo dituzu baserriko arazoak? (Etxeita); -Derrigorrean dator. -Orduan ez dut hitz egin nahi (Barriola).

Baina asko dira orduan perpaus barnean dutenak ere, eta ez nahitaez galdezkoak direlako, bestelakoek ere hantxe baitaramate. Adibidez: -Menditarte baten sartu arren mendian beste aldetik ikusi; baita haitzulo baten sartuta ere, baita, ahal balitz, itsasorik sakonenaren hondarrean jarrita be, tramankuluak argiro ikusiko luke. -Berorrekin orduan, ez da gauza ezkuturik munduan izango (Kirikiño); -Berez motela bada, eskola gora-behera, beti motela. -Zuk dinozunetik eskola jakiteak ez dauka orduan halako alde on handirik (Kirikiño); -Zuk badakizu ontsa bizkitartean. -Nik ba. -Ama da, orduan, ez dakikena (J. Etxepare); -Zer munta du gero, nik badezaket haiek ez dezaketena? -Zatoz orduan, da berehala; banoa erregeren bila (Barbier).

42.22.4d Beste hainbat diskurtso markatzaileren azterketan ikusi dugun bezala, orduan ager daiteke juntagailu batek gauzatzen duen bi perpausen arteko lotura indartuaz, juntadura horri ñabarduraren bat erantsiz. Ondoko perpausetan baina juntagailuaren ondoan doa aztergai dugun DMa: -Eta nola deitzen zinen munduan, ez banaiz ausartegi? -Haurmaite. -Baina orduan, euskalduna zara, eta ezagutzen zaitut segurki (Barbier); Nik soldaduzkari ihes egingo nioke, itsuak lagunduko lidake, baina, orduan, betiko aldendu beharko genuke (Altzaga).

Egia da azken adibidean orduan anbiguoa dela, DMtzat nahiz adberbiotzat har daitekeela berez, ‘une hartan’ edo antzeko adieran alegia. Hala ere, diskurtso markatzaile balioa nagusitzen dela esango genuke.

Bada DMarekin batera ere aurkitu dugu, biek elkar indartzen dutela: -Ez, ez, nire dirurik ez duk ikusiko. -Orduan zelan joango naiz bada? (Kirikiño). Hor galderazko perpausa da; holakoetan orduan hasieran nahiz bukaeran joan daiteke.