Euskararen Gramatika

42.21.2. Ordea

42.21.2a Forma aldetik ordea eta ordean, biak erabiltzen dira. Hedatuena, hala ere, lehenbizikoa dugu; ordean lapurteraz erabiltzen da. Orde-k, hain zuzen, beste zerbaiten edo norbaiten ordain esan nahi du; beraz, perpausen arteko nahiz perpausen osagaien arteko nola-halako aurkaritza edo kontrastea aditzera eman nahi denean guztiz aproposa gertatzen da diskurtso markatzaile hau: Ni zurekin joango naiz, aita ordea etxean geldituko da.

Perpaus bi ditugu hor elkarren ondoan jarriak. Ordea diskurtso markatzaileak bi perpaus horien arteko aurkaritza aditzera ematen du, horretarako bi perpausotako osagai bana hartuta eta biak elkarren kontrakotzat aurkeztuz: ‘nik zerbait egingo dut’ eta ‘aitak beste zerbait egingo du’. Eta horixe da, funtsean, beti aurkituko duguna kutsu adbertsatiboa duten diskurtso markatzaile eta juntagailuetan. Alde horretatik, baina juntagailuaren baliokide hurbila da ordea: Ni zurekin joango naiz, baina aita etxean geldituko da.

42.21.2b Baina juntagailua arruntean bigarren perpausaren hasieran kokatzen bada ere, ordea-k normalean bigarren perpausaren barnean hartzen du toki, perpaus horren osagairen baten ondoren. Horrela, bigarren perpauseko osagai hori hanpatua edo gelditzen dela esango genuke, aurreko beste osagai baten kontra jarriz, bien arteko oposizioa markatuz (ni…, aita, ordea,…). Ezkerrean duen osagai horrekin bereziki lotua joan ohi dela dirudi gainera, komak gorabehera, eta ez ondoren datorrenarekin: Atzenekoak lehenengo, eta lehenengoak atzeneko izango dira: deituak asko dira, esleituak, ordea, gutxi (Lardizabal); Itsasaldera zuzentzen ditu begiak. Ez dakuse begiok, ordea, ezer (Barrensoro); Zer eginik banuen, ordea, eta logelako bidea hartu nuen (Lertxundi).

42.21.2c Gogoan hartu behar da, hori bai, askatasun handia izaten dutela diskurtso markatzaile hauek perpausaren barnean kokatzeko: Josebak emazteari txokolatinak ekarri dizkio, hark ordea nahiago zuen perfume on bat; Josebak emazteari txokolatinak ekarri dizkio, hark nahiago zuen, ordea, perfume on bat; Josebak emazteari txokolatinak ekarri dizkio, hark nahiago zuen perfume on bat, ordea.

Bistan da, hala ere, ez dela nonahi eta nolanahi kokatzen ahal. Mintzagai- galdegai egituraren arabera kokatzeko joera duela dirudi, lege finkorik ezartzen erraza ez bada ere.

Hasteko esan behar da ordea-k ez duela nahitaez mintzagaia markatzen. Goiko perpausaren bigarren atala hartzen badugu (§ 42.21.2b, Lardizabal), adibidez, esleituak, ordea, gutxi esan beharrean, berdin-berdin esan liteke gutxi, ordea, esleituak. Ondoko adibidean ere argi ikusten da hori: Haiek ez zuten; guk, bai, ordea, bi mutilen ezagutza (Orixe).

Bestalde, galdegaiaren eta aditzaren artean normalean kokatzen ez bada ere, ez du debeku handirik galde hitzen ondoren kokatzeko: […] ikusten zuen han egoterik ez zeukala. Nola, ordea, irten? (Lardizabal).

Dena den, euskalkien arteko diferentziaren bat ere egon daiteke ordea-k perpaus barruan hartzen duen kokaguneari dagokionez.

42.21.2d Perpausaren azken muturrean ere joan ohi da inoiz: Hiru bider jo nuen txirrina. Ez zidan inortxok ere erantzun ordea. Kasu horietan badirudi perpaus bien artean gertatzen dela aurkakotasuna, kontrastea zein osagairen artean dagoen bereziki markatu gabe.

Harridurazko perpausen azken muturrean ere sarritan joan ohi da: Zer oinaze ordea! (Orixe). Aditzik gabeko esaldiak dira horiek. Ondorengoa, berriz, aditz eta guztiko esaldia dugu eta ordea azken muturrean doala kontsidera dezakegu, seme hori bokatibo edo baita; beraz, perpausetik kanpo gelditzen den zerbait: Zer duzu, ordea, seme? (B. Mokoroa).

Perpausaren hasiera-hasieran ere ageri da inoiz, hori maiztasunik handieneko kokalekua ez badu ere: Ken ditzadala zugandik nire begiak? Ordea, noratuko ditut? Irauli ditzadala beste aldera? Ordea, zu izan nire alde guzi, zu nire aurre ta atze (Larramendi).

Axularrek erruz darabil horrela, gaurko zenbait idazlek bezala: Bat-batean etxe guztia isilik gelditu zen, eta gizona zerraldo erortzera zihoala ikusi nuen, belaunak huts egiten ziotela. Ordea medikuak eta osabak eutsi egin zioten […] (Atxaga).

Nolanahi ere, bi kasu hauetan badirudi diskurtso markatzaileak berekin duen kontrakotasun balio hori nolabait gesaldua gelditzen dela.

42.21.2e Gehienetan inolako lagunik gabe agertzen da ordea. Ez da harritzekoa, halere, baina juntagailuari lagun egiten diola erabiltzea, baina ordea bikotea osatuz: Aitzbitarte ospetsu hura […] dihoakion santutegi eder jaierazko batean bihurtua aurkitzen da, kapilla eta jarduntza santuetarako etxea ere Jesusen Konpainiak han dituela. Baina ordea, hainbaterainoko damukizuna edo penitentzia neurrigabeak, bada hainlakotzat gero santu berak eduki zituen, aurki oso ahuldu zuten (J. I. Arana).

Eta bai, are maiztasun handiagoz, perpausaren osagai baten ondoren kokatua delarik ere: […] eta esan nuen nire kolkorako: Baina nola ordea, horrenbeste bertsolari aieratzen den herrian, olerkari horren gutxi? (Jautarkol); Gauzaren bat egin nuen… baina, zer ordea? (Navarro); Baina nondik atera dituzute, ordea, berri hauek? (Azkue).

Hauetan baina-ri berez zor zaion aurkaritza indartzera bezala dator ordea. Hala ere diskurtso markatzailearekin batera ere erabil daiteke, aurkaritzaren indargarri hemen ere: Nahi izanez gero, erraz hautsiko zituken hark danak edozertan. Hala ere, ordea, ez zuen egundo indarrik burugabe erabiliko (Barrensoro).