Euskararen Gramatika

37.4.1. -tzeko soila

37.4.1a -tzeko da helburuzko perpausak egiteko maizenik erabiltzen den forma. Hori erabiltzen da, eskuarki, perpaus nagusiaren eta helburuzkoaren subjektuak erreferentziakide direnean: Liburu bat ekarri dut oporretan irakurtzeko —(nik)/(nik)—. Baina berdin erabil daiteke erreferentziakidetasuna subjektuaz bestelako osagai batekin gertatzen denean: Liburu bat ekarri dizut oporretan irakurtzeko —(zuri)/(zuk)—, edo, erreferentziakidetasuna izan gabe, helburuzkoaren subjektua berariaz aipatua bada: Liburu bat ekarri dut zuk irakurtzeko; horrelakoetan, aurreko atalean esan den moduan, subjuntiboa ere erabil daiteke: Liburu bat ekarri dizut oporretan irakur dezazun; Liburu bat ekarri dut zuk irakur dezazun. Helburuzkoaren subjektua seinalatua ez denean, ordea, nagusikoarena bera dela ulertzen da, eta, esan bezala, -tzeko forma erabiltzen da (aurreko atalean aipatu salbuespenetan izan ezik, § 37.3.1a): Lan handia egin dut kurtsoa gainditzeko —(nik)/(nik)—; Mailegua eskatu al duzue etxebizitza erosteko? —(zuek)/(zuek)—.

37.4.1b Predikatuaren barruko osagaia da gehienetan helburuzko perpausa, eta horrelakoei dagozkien ezaugarriak ditu (§ 37.2.2a). Zerta(ra)ko edo zergatik galderei zuzenean erantzun diezaieke: Zertako zen, Juduak fedegabeko jendeen artean bizitzea? -Jende berei Jainko egiazkoaren ezagumendua emateko (Ubillos); Eta, dena zertarako eta galtzeta-orratzak eta tronpa-puntak egiteko (San Martin); Zerendako euskara? Munduan, burua tente eta goiti ibiltzeko (Herria). Ondoan -tzeko baizik gisako perpaus murriztailea duela egin daiteke galdera: Zertarako eman zait bestela adimenaren argia, bilatzeko baizik (Txillardegi). Galdegaia ere izan daiteke, aditzaren aurreko lekuan kokatua: Itsasoa ikusteko igoko gara gain hartara. Edo ‘atzeratuta’, ohiko eten-intonazioekin, helburuzkoa luzea denean batez ere: Gain hartara igoko gara↑ itsasoan dabiltzan ontziak hobeto ikusteko. Bai-ez kontrastean ere erabiltzen da: Argitu nahi zaitut, ez baitezpada ene buruaren garbitzeko, baina Jesu-Kristok goretsi duen bertute bat ez dezazun zuk apalets (Laphitz); Inbentarioa ez zen egina deusen ebasteko, bainan bai deus gal ez zedin (Hiriart-Urruti); Eta Angirok Japonia utzia zuen ez bakarrik ihesari emateko, baina bihotzean sendi zuen karga nolazpait bidean uzteko (Narbaitz). Galdegai ez delarik aditz nagusiaren eskuinean ematen da maiz, horrelakoetan ohikoa denez: Gain hartara igoko gara itsasoa ikusteko. Ezkerrean ere joan daiteke, mintzagai aurreratu gisa: Itsasoa ikusteko, gain hartara igoko gara.

37.4.1c Adibide horietan guztietan predikatuaren barneko osagaia da helburuzko perpausa, baina kanpoko konplementu gisa ere erabiltzen da inoiz. Hala nola, esate baterako, enuntziazioaren helburua adierazten duten perpausetan, esan aditzarekin eginak batik bat: Bixentari, egia esateko, nazka eman zion eta ez zuen erantzuteko asmorik (J. A. Irazusta); Egiaren den bezala errateko, biziki ofizio polita zitzaidan (J. Etxepare); Zehatzago esateko, gipuzkera osotua daukat begi aurrean (Mitxelena). Adibide horietako -tzeko perpausek ez dute perpaus nagusiko gertakariaren helburua adierazten —‘nazka ematearen’ xedea ez da hiztunak ‘egia esatea’, alegia, lehenengo adibidean—; enuntziazioaren beraren xedea ematen dute aditzera perpaus horiek —esaten dudan hau ‘egia esateko’, ‘zehatzago esateko’ eta abar esaten dut, alegia—. Horrelako perpaus batzuek diskurtsoaren markatzaile gisa funtzionatzen duten esapide neurri batean finkoak eratu dituzte, hala nola egia esateko, zehatzago esateko, labur esateko, hitz batean esateko…, egia esan edo egia esanda gisakoen pareko direnak (ikus 43. kapitulua).

37.4.1d Zenbaitetan, helburuzkoen izaera prototipikotik aldenduz, bestelako ñabardura edo nozio batzuk ematen dituzte aditzera -tzeko perpausek. Hala, ustezko helburuaren kontrako ondorioa adierazten dute batzuetan: Gure taldekoak aurkariak baino hobeto aritu ziren denbora guztian, azkenean partida galtzeko; Orduak egin ditu baratzean lanean, lau tomate ziztrin biltzeko; Zergatik Ejiptotik atera gaituzu, hemen egarriak hiltzeko? (Lardizabal).

Baldintza balioa ere izan dezake -tzeko formako perpausak: Min hartzeko arrisku handia dut eta horrela ibiltzeko hobe da uztea (Berria); Horrela ibiltzeko, hobe lukete etorri ez balira (Berria); Gaizki bizitzeko alferrik da dirua izatea. ‘Gertakaria halakoa izango bada’, horra zer adierazten duten adibideetako perpausek; ‘horrela ibili behar badut’, ‘horrela ibili behar badute’ eta ‘gaizki bizi behar bada’ eran parafrasea daitezke.

Balio kontzesiboa ere izan dezake beste zenbaitetan: Horren entrenamendu gutxi egiteko, ez duzu partida txarra egin; Hain ospetsua izateko, kasu gutxi egiten dizu jendeak. Ikusten den moduan, maila adierazten duen elementua darama maiz -tzeko perpausak, horrelakoetan, eta perpaus nagusiak, berriz, zenbatzailea edo zerbaiten pisua edo balioztatzea adierazten duen esapide bat. Kontzesiozko egituraren bat erabiltzea ohikoagoa da horrelakoetan: Horren entrenamendu gutxi egin arren, ez duzu partida txarra egin.

Azalpen balioa du beste batzuetan, harridurazko esaldietan batez ere: Gogor egingo zuen lan, horren nekatua egoteko! —‘Gogor egingo zuen lan, horren nekatua dagoenez gero’, alegia—.

Helburua ez, baina kontrastea edo denbora-segida adierazten dute beste batzuek: Anoetako hartan txistuka hasi ziren ikusleak, txaloka amaitzeko; Bostetan egingo dugu entrenamendua, partida seietan jokatzeko. Horrelakoak juntaturik ematea da ohikoena: ‘Txistuka hasi ziren eta txaloka amaitu’, ‘Bostetan egingo dugu entrenamendua, eta seietan jokatuko partida’.