Euskararen Gramatika

37.2.1. Formak

37.2.1a Subjuntiboa bera aski da, -n morfema duena, beste atzizki edo partikularik gabe, helburuzko perpausak eratzeko: Liburu bat oparitu diot oporretan irakur dezan. Helburuaren nozioa areago markatzeko, hala ere, postposizio motibatibo bat erantsi izan zaio inoiz subjuntiboari, «egin {dezantzat ∼ dezangatik ∼ dezan amoreagatik}» gisako forma konplexuak eratuz, edo partikula bat eman aurretik, «{amoreagatik (eta) ∼ arren (eta) ∼ nahiz(ik) eta} egin dezan» gisakoak antolatuz; egin dezan beldurrez eta beldurrez egin dezan gisakoek, berriz, ezezkako helburua ematen dute aditzera, saihestu nahi dena, alegia. Menderagailu konplexutzat har daitezke, bada, -ntzat, -ngatik, -n amoreagatik, amoreagatik …-n eta gainerakoak. Foma konplexu horien erabilera, halaz ere, urritzen joan zen XIX. eta XX. mendeetan zehar, aurrerago azalduko den bezala.

37.2.1b Adizki jokatugabea dutenetan, -tzeko forma da helburuzko perpausetako formarik maizkoena: Liburu bat erosi dut oporretan irakurtzeko. Helburuzko esanahia areago markatzeko, berriz, postposizioa eransten zaio inoiz forma honi ere, -tzekotzat, -tzekotz, -tzekotan eta -tzeko amoreagatik forma konplexuak eratuz.

Postposizio motibatiboa duten -tzeagatik eta -tzearren formek ere helburuzko perpausak eratzen dituzte: Lanera garaiz iristeagatik jaiki naiz horren goiz; Mina arintzearren hartzen ditut botika horiek.

Alde(ra) postposizioarekin eraturiko -tze alde(ra) forma ere erabiltzen da gaur egun helburuzko perpausak eratzeko, besteak beste: Protestak iragarri dituzte, presioa egite aldera; Beldurrak airean geunden, egia esate aldera.

37.2.1c Forma jokatugabe horiek guztiak -tze atzizki nominalizatzailearen gainean eraikiak daude, ikusten denez. Atzizki hori aditzoinari eransten zaio —dagozkion egokitzapen fonetikoak eginda—, eta, horrela, aditz izena eratzen dela esan ohi da (ekartze, egite, igarotze…) (§ 25.3). Esan behar da, edozein kasutan, atzizkia aditzari itsasten bazaio ere eta, hortaz, aditz izenaz mintzo garen arren, perpaus osoa dela nominalizatzen dena³⁶¹. Dirua aurrezten ari naiz etxe berria erosteko esaldian, adibidez, (nik) etxe berria eros perpausa da -tze atzizkia hartuta nominalizatu dena edo, bestela esanda, -tze nominalizatzaileak gobernatzen duena: [(nik) etxe berria eros]te. Eta horri eransten zaio -ko postposizioa, edo, kasuan-kasuan, -gatik, -arren edo aldera postposizioak.

Hori horrela izanik, -tzeko, -tzeagatik, -tzearren eta -tze aldera formez mintzo garenean, hau adierazi nahi dugu: forma horiek aditzari eransten zaizkiola, bai, baina honek biltzen duen perpaus osoari dagozkiola; perpaus nominalizatuari helburua adierazten duen postposizioa erantsita eratzen dela, alegia, helburuzko perpausa: [_HelP [_Pnom [_P nik etxe berria eros]te]ko]. Erabilerak, ordea, batu eta gramatikalizatu egin ditu -tze + -ko, -tzea + -gatik, -tzea + -arren edo -tze aldera multzoak, besteak beste helburuzko perpausak egiteko erabiltzen diren -tzeko, -tzeagatik, -tzearren eta -tze aldera forma finkoak eratuz. Hortaz, honela aurkezten ditugu hemen perpausok: [_HelP [_P nik etxe berria eros]teko]³⁶².

37.2.1d Hona, bada, labur bilduta, helburuzko perpausen formak:

a) Perpaus jokatuak, subjuntibodunak

– subjuntibo soila (egin dezan)

– «subjuntiboa + postposizioa»:

(egin {dezantzat ∼ dezangatik ∼ dezan amoreagatik ∼ dezan beldurrez})

– «partikula + subjuntiboa»:

({amoreagatik (eta) ∼ arren (eta) ∼ nahiz(ik) eta, ∼ beldurrez} egin dezan)

b) Perpaus jokatugabeak, aditz izenaren gainean eraikiak

– -tzeko soila (egiteko)

– «-tzeko + postposizioa»: -tzekotzat, -tzekotz, -tzekotan eta -tzeko amoreagatik

– -tzeagatik eta -tzearren motibatiboak

– -tze aldera

³⁶¹ De Rijk: “Firmly established as it is, the term «verbal noun», due to canon Inchauspe (1858), is actually a dangerous misnomer. What is nominalized is not the verb but rather the whole clause conteining it. As an illustration, consider (1) Ez da ona gizona bakarrik egotea […]. The grammatical subject of example (1) is the nominalized clause gizonak bakarrik egotea […]” (2008: 140-141).

³⁶² HelP: helburuzko perpausa, hau da, kasu honetan, gobernupean perpausa duen postposizio sintagma; PNom: perpaus nominalizatua; P: perpausa.