Euskararen Gramatika

37.2. Helburuzko perpausak: formak eta motak

37.2.1. Formak

37.2.1a Subjuntiboa bera aski da, -n morfema duena, beste atzizki edo partikularik gabe, helburuzko perpausak eratzeko: Liburu bat oparitu diot oporretan irakur dezan. Helburuaren nozioa areago markatzeko, hala ere, postposizio motibatibo bat erantsi izan zaio inoiz subjuntiboari, «egin {dezantzat ∼ dezangatik ∼ dezan amoreagatik}» gisako forma konplexuak eratuz, edo partikula bat eman aurretik, «{amoreagatik (eta) ∼ arren (eta) ∼ nahiz(ik) eta} egin dezan» gisakoak antolatuz; egin dezan beldurrez eta beldurrez egin dezan gisakoek, berriz, ezezkako helburua ematen dute aditzera, saihestu nahi dena, alegia. Menderagailu konplexutzat har daitezke, bada, -ntzat, -ngatik, -n amoreagatik, amoreagatik …-n eta gainerakoak. Foma konplexu horien erabilera, halaz ere, urritzen joan zen XIX. eta XX. mendeetan zehar, aurrerago azalduko den bezala.

37.2.1b Adizki jokatugabea dutenetan, -tzeko forma da helburuzko perpausetako formarik maizkoena: Liburu bat erosi dut oporretan irakurtzeko. Helburuzko esanahia areago markatzeko, berriz, postposizioa eransten zaio inoiz forma honi ere, -tzekotzat, -tzekotz, -tzekotan eta -tzeko amoreagatik forma konplexuak eratuz.

Postposizio motibatiboa duten -tzeagatik eta -tzearren formek ere helburuzko perpausak eratzen dituzte: Lanera garaiz iristeagatik jaiki naiz horren goiz; Mina arintzearren hartzen ditut botika horiek.

Alde(ra) postposizioarekin eraturiko -tze alde(ra) forma ere erabiltzen da gaur egun helburuzko perpausak eratzeko, besteak beste: Protestak iragarri dituzte, presioa egite aldera; Beldurrak airean geunden, egia esate aldera.

37.2.1c Forma jokatugabe horiek guztiak -tze atzizki nominalizatzailearen gainean eraikiak daude, ikusten denez. Atzizki hori aditzoinari eransten zaio —dagozkion egokitzapen fonetikoak eginda—, eta, horrela, aditz izena eratzen dela esan ohi da (ekartze, egite, igarotze…) (§ 25.3). Esan behar da, edozein kasutan, atzizkia aditzari itsasten bazaio ere eta, hortaz, aditz izenaz mintzo garen arren, perpaus osoa dela nominalizatzen dena³⁶¹. Dirua aurrezten ari naiz etxe berria erosteko esaldian, adibidez, (nik) etxe berria eros perpausa da -tze atzizkia hartuta nominalizatu dena edo, bestela esanda, -tze nominalizatzaileak gobernatzen duena: [(nik) etxe berria eros]te. Eta horri eransten zaio -ko postposizioa, edo, kasuan-kasuan, -gatik, -arren edo aldera postposizioak.

Hori horrela izanik, -tzeko, -tzeagatik, -tzearren eta -tze aldera formez mintzo garenean, hau adierazi nahi dugu: forma horiek aditzari eransten zaizkiola, bai, baina honek biltzen duen perpaus osoari dagozkiola; perpaus nominalizatuari helburua adierazten duen postposizioa erantsita eratzen dela, alegia, helburuzko perpausa: [_HelP [_Pnom [_P nik etxe berria eros]te]ko]. Erabilerak, ordea, batu eta gramatikalizatu egin ditu -tze + -ko, -tzea + -gatik, -tzea + -arren edo -tze aldera multzoak, besteak beste helburuzko perpausak egiteko erabiltzen diren -tzeko, -tzeagatik, -tzearren eta -tze aldera forma finkoak eratuz. Hortaz, honela aurkezten ditugu hemen perpausok: [_HelP [_P nik etxe berria eros]teko]³⁶².

37.2.1d Hona, bada, labur bilduta, helburuzko perpausen formak:

a) Perpaus jokatuak, subjuntibodunak

– subjuntibo soila (egin dezan)

– «subjuntiboa + postposizioa»:

(egin {dezantzat ∼ dezangatik ∼ dezan amoreagatik ∼ dezan beldurrez})

– «partikula + subjuntiboa»:

({amoreagatik (eta) ∼ arren (eta) ∼ nahiz(ik) eta, ∼ beldurrez} egin dezan)

b) Perpaus jokatugabeak, aditz izenaren gainean eraikiak

– -tzeko soila (egiteko)

– «-tzeko + postposizioa»: -tzekotzat, -tzekotz, -tzekotan eta -tzeko amoreagatik

– -tzeagatik eta -tzearren motibatiboak

– -tze aldera

37.2.2. Motak

Jokabide sintaktikoari dagokionez, kausazkoen antzeko ezaugarriak dituzte helburuzko perpausek (§ 38.2). Predikatuaren barneko nahiz hartaz kanpoko konplementu izan daitezke hauek ere; kanpokoak, dena dela, maiztasun txikikoak dira.

37.2.2a Helburuzko perpausak predikatuaren barneko osagaiak dira gehienetan, hura —ez perpaus osoa— modifikatzen dutenak. Hortaz, ezaugarri jakinak dituzte: informazio berria dakarren galdegaia izan daitezke, zertarako? galderari erantzunez: Zertarako erosi duzu liburu hori? —Oporretan irakurtzeko, edo galderarik gabe: Oporretan irakurtzeko erosi dut liburu hori; bai-ez kontrastean ere erabil daitezke, helburuzko perpausa ukagaia delarik: Ez dut liburua besteri emateko erosi, neronek irakurtzeko baizik; kontrastean ematen direnak helburuzkoak eta kausazkoak izan daitezke: Ez dut hori esan zuri poza emateagatik, egia delako baizik; perpausari hanpadura berezia ematen dioten murriztaileak onartzen dituzte: Egia esan, Irujo jokatzen ikustearren bakarrik merezi du etortzea (Berria); Zertarako eman zait bestela adimenaren argia, bilatzeko baizik? (Txillardegi); beste helburuzko perpausekin, kausazkoekin edo postposizio sintagma destinatibo nahiz motibatiboekin juntatuak eman daitezke: Etxea apaintzeko eta lagunari poza ematearren ekarri dut margo eder hori; Berandu delako eta etxera garaiz iristearren hartu dut autobusa; Osasunagatik eta naturaz gozatzeko egin dut ibilbide hori.

Predikatuaren barneko perpaus hauek bere hartan uzten dira haien nagusia beste baten mendekoa denean ere: Gizartean aurrera egiteko gezurretan aritzen dena ez da urrutira joango; Mailegua etxebizitza erosteko eskatu zuen arren, jokoan gastatu du diru guztia.

37.2.2b Predikatuaz kanpoko konplementu ere izan daitezke perpaus hauek zenbaitetan, hau da, perpaus osoaren modifikatzaile. Helburuzko perpausak ez du horrelakoetan predikatuak esaten duenaren xedea azaltzen, esatearena berarena baizik: Don Kijotek, egia esateko, gauza harrigarri asko egin zituen. ‘Egia esatea’ ez da, adibidean, Don Kijotek gauza harrigarri asko egitearen helburua, enuntziazioarena berarena baizik; ‘egia esateko diot hori’, alegia. Aurrerago ikusiko den bezala, esapide birformulatzaile gisa erabiltzen dira zenbaitetan horrelakoak.

Ondoko adibideek erakusten dute argiro perpaus mota bien arteko aldea. Diapositibak erabili ditu hitzaldian gauzak zehatzago adieraztearren esaldian predikatuaren barnekoa da mendeko perpausa, aditz nagusia modifikatzen baitu; diapositibak zertarako erabili dituen ematen du aditzera. Erakunde horren barnean, gauzak zehatzago adieraztearren, estatu behartsuek bakarrik ez, baita estadu aberatsek ere parte hartzen dute (Argia) esaldian, berriz, mendekoa predikatuz kanpokoa da, perpaus osoa modifikatzen baitu; ‘gauzak zehatzago adieraztea’ ez da estatuek erakundean parte hartzearen helburua, hori esatearen helburua baizik —‘hau diot gauzak zehatzago adieraztearren’, alegia—.

³⁶¹ De Rijk: “Firmly established as it is, the term «verbal noun», due to canon Inchauspe (1858), is actually a dangerous misnomer. What is nominalized is not the verb but rather the whole clause conteining it. As an illustration, consider (1) Ez da ona gizona bakarrik egotea […]. The grammatical subject of example (1) is the nominalized clause gizonak bakarrik egotea […]” (2008: 140-141).

³⁶² HelP: helburuzko perpausa, hau da, kasu honetan, gobernupean perpausa duen postposizio sintagma; PNom: perpaus nominalizatua; P: perpausa.