Euskararen Gramatika

36.7.3. Ondokotasuna adierazten duten formak

36.7.3a Ondokotasuna adierazten duten forma gehienak partizipioarekin eginak dira: «-tu {ondoan ∼ ondoren ∼ ostean}» (sartu ondoan), eta enklitikoarekin eratutako «-tu eta (gero)» eta -tutakoan (sartu eta, sartu eta gero, sartutakoan), -ta eta -ik atzizkiekin egindako -tuta eta -turik (sartuta, sarturik) eta, batzuetan, -z postposizioarekin eginiko «-tuz (gero)» (sartuz gero, sartuz). Adizki jokatuarekin eginak dira «-netik… {-ra ∼ -en buruan}» formak (sartu zenetik gutxira; joan zenetik bi egunen buruan) eta -ne(ra)ko prospektiboa (behar denerako).

Gorago ikusi ditugun -tu eta berehala eta -tu bezain laster formak atal honetan aztertuko ditugunen antzekoak dira neurri batean, perpaus nagusiko gertakaria mendekoarenaren ondoan gauzatzen dela ematen baitute aditzera. Haiek, ordea, esan bezala, ondokotasuna baino areago segida estua —hots, ‘berehalakotasuna’— adieraztea dute helburu.

Behin adberbioa ematen da inoiz perpaus hauetan, hasieran kokatua ia beti, ondokotasun nozioaren indargarri. Mendekoak aipatzen duen unea seinalatuz, perpaus nagusiko gertakaria une hartatik aurrera kokatzen du³⁵⁸. Hala, -tuz gero formarekin (Behin sendatuz gero, etxera bidaliko dute); -tuta edo -turik formekin (Behin hizketan {hasita ∼ hasirik}, berandu arte aritu gara solasean); -tutakoan formarekin (Behin ordaindutakoan, gurea zen auto berria). Gorago aztertu den -nean formarekin balio sekuentziala indartzen du adberbio honek.

36.7.3b Inesiboko postposizioa duen -tu ondoan forma Iparraldean erabiltzen da batez ere: Eskerrak eman ondoan, etxera itzuli ziren gonbidatuak. Hegoaldean, Gipuzkoan batez ere, ondorean ablatibo zaharrarekin eginiko aldaerak erabiltzen dira; ohikoena -tu ondoren da, zeinetan postposizioa ablatibo zaharraren forma laburtua den³⁵⁹: Eskola amaitu ondoren, hutsik geratu da ikasgela. Bere horretan ere erabiltzen da inoiz ablatibo zaharra: Medikuak, galdera batzuk egin ondorean, jarri dio kopetan zapi zuri handi bat (Iraola). Eta baita, bakanago, inesiboko postposizioa hartu eta ondorenean bilakatuta ere: Herio beltza heldu zitzaien, bazkaldu ondorenean (Basarri). Erabilera urriko -tu ondotik forma aipa daiteke, azkenik, ablatiboko postposizioa duena: Mintzaroa etorri zitzaidan mintzul izan ondotik (Orixe).

Postposizio hauek, ondotik izan ezik, aurrean eta dutela ere erabiltzen dira, -tu eta ondoan gisako formak eratuz: Bapo jan eta ondoan, barneko atsegina berehala da kanpoan; Gurean egonaldi labur bat egin eta ondoren, etxera joan ziren; Borrokan luze jardun eta ondorean, menderatu zuen noizbait ere etsaia; Han egun batzuk pasatu eta ondorenean, bidean jarri zen ostera ere.

36.7.3c Partizipioarekin eginiko forma horien aldean, bestalde, erabilera urriagoa du adizki jokatuko -n ondoan formak. Aspektu burutuko adizkiekin (Etxera joan da, unatu den ondoan); berdin, perpaus nagusiak errepikatzea edo ohitura adierazten duenean (Eskola finitu den ondoan bilkura egiten dute egunero irakasleek); edo geroari dagokionean (Eskolatua izan den ondoan, ederki mintzatuko da); geroari dagozkionetan, mendeko aditza subjuntiboa (eskolatua izan dadin ondoan) nahiz -ke-duna (hori egin duketen ondoan) izan daiteke. Hala ere, esan bezala, perpaus hauek usuago ematen dira partizipio soilarekin. Eta partizipioaren lekuan aditzoina ere erabiltzen da inoiz, zubereraz batez ere (ikus ondoan).

Ondoan edo ondoren postposizioa daramaten perpausak izenlagun bilakatzen dira, ohi bezala, -ko atzizkia hartuta (ilundu ondoko orduak; alemanek Frantzia hartu eta ondoko borroka; partida galdu ondorengo egoera). Bestelakoak dira, noski, -ko atzizki adberbiala daramaten perpausak, balio destinatiboa edo prospektiboa baitute: Aurreztu ezazu dirua, erretiroa hartu ondoko; Ni hil ondorengo, lantxo bat utziko diet gizajoei (Etxaniz).

Batez ere bizkaieraz erabiltzen da -tu ostean forma: Ordaindu ostean, kalera irten da; Lan guztia amaitu ostean izango du atseden hartzeko denbora. Ondoko testuak -ta enklitikoa eta -kotzat destinatiboa ditu: Betor kopa bete beterik, kafetara botatzeko bat, beste bat gero neuk edateko kafea hartuta ostekotzat (E. Azkue).

Balioari dagokionez, perpaus hauek denborarekin batera, edo haren lekuan, kausa edo azalpena ere adieraz dezakete: Ikusitakoak ikusi ondoan, ezin naiteke lasai egon; Hainbeste denboran eskolan ibili ostean, zerbait ikasiko zenuen.

36.7.3d Ondokotasuna adierazten du, halaber, batez ere mendebaldekoa den -tu eta gero formak. Gorago azaldu dugun moduan, ez dira nahasi behar forma hori daramaten perpausak eta ohiko juntadura (§ 36.5.3a): Ikasketak amaitu, eta gero erbestera joan nintzen lan bila ≠ Ikasketak amaitu eta gero, erbestera joan nintzen lan bila; azken honena da denborazko perpaus mendekoa. Lehenbizikoan ez bezala, honetan mendeko perpausa nagusiaren eskuinera eraman daiteke, eta gero forma eta guzti: Erbestera joan nintzen lan bila, ikasketak amaitu eta gero.

Ez da ohikoa -tu eta geroago aldaera. Ikus, hala ere, Zahartu eta geroago bertsotan hasi, laster eroango naute hemendik ihesi (Euskal Jokoak II). Zenbatzailea eta guzti: Aitagandik jakin eta urte batzuk geroago, […] irakurri nuen honen antz handia zeukan elezahar bat (Bitaño). Baino eta zenbatzailearekin, berriz: Ebanjelioa balitz bezala hartzen dugu lehen edizioa […], idatzi baino 80 urtez geroago agertua (Mitxelena). Mailakatze zeregina du hurbiltasuna adierazten duen geroxe aldaerak ere.

Partizipioa da, esan bezala, eta gero postposizioak gobernatzen duena. Gaur egun entzuten dira, hala ere, partizipiorik gabeko «izena + eta gero» egiturako esaldiak: Partida eta gero hasi ziren istiluak; Hogei urte eta gero, hau. Egitura horrek ez du aintzat hartzeko moduko lekukorik tradizioan. Horien lekuan, partizipiodun perpausak edo ohiko postposizio sintagmak erabil daitezke: partida amaitu eta gero edo partida(ren) ondoren; hogei urte igaro eta gero edo hogei urteren ondoan. Ikus Euskaltzaindiaren Hiztegia s. v. gero: “eta gero [partizipioaren ondotik erabiltzen da, ez izenaren ondotik: bilera bukatu eta gero etxera abiatu ziren; *bilera eta gero e. bileraren ondoren]”.

36.7.3e Gero adberbioa gabeko -tu eta forma erabiltzen da Iparraldean eta Nafarroan ondokotasuna adierazteko. Afaldu eta, solasean aritu ginen. Kontuan izan behar da eta hau ere ez dela juntagailua, denborazko perpausak eratzen dituen formaren osagaia baizik: Afaldu, eta solasean aritu ginen ≠ Afaldu eta, solasean aritu ginen. Bigarrenarena da denborazko mendekoa. Ohikoa denez, nagusiaren eskuinean eman daiteke hau horrelakoetan: Solasean aritu ginen, afaldu eta. Ez da ohikoa aditzoina erabiltzea egitura honetan: Gizona zein triste den esposa gal eta / lorikan ezin egin, beti pentsaketa (AstLas).

Ondokotasunaz bestelako denbora-ñabardurak ere ematen ditu forma honek aditzera: Sortu-eta hil zen haurra perpausak, esate baterako, berehalakotasuna iradokitzen du; Hona etorri eta, ez dugu atsedenik izan perpausak, berriz, ‘noizdanikoa’ adierazten du. Eta baita denborazkoaz bestelakoak ere: Ahal izan-eta, berak egingo zuen perpausak baldintza adierazten du; Ohar hau idatzi eta, denek jakingo dute egia perpausak, modua; eta Haren mehatxuak entzun eta, ihesi joan ziren guztiak perpausak, azkenik, kausa edo azalpena.

36.7.3f Erdialdean erabiltzen da -tutako erlatiboaren gainean eginiko -tutakoan forma (§ 31.5.2). Tartean -ta- morfema duelarik, ondokotasuna adierazten du forma honek ere; hortaz, uneko predikatuarekin erabiltzen da (Lana bukatutakoan, paseatzera joan ziren), eta perpaus nagusia aspektu guztietakoa izan daiteke. Bizkaieraz -turik forma erabiltzen dutenek -turikoan forma ere eratzen dute (bihotza galdurikoan)³⁶⁰.

Ondokotasuna adierazten duen forma finkoa da hau, ohi bezala, testuinguruak besterik adierazten ez duenean. Hori esandakoan etxeko bidea hartu zuten perpausak, esate baterako, ‘hori esan ondoan’ adierazten du; Esandakoan gaude perpausean, berriz, esan aditzaren objektua da agerian ez dagoen izena. Eta denborazkoarekin batera beste ñabardura batzuk ere adieraz ditzake: mailakatzailea duen Hain larri ikusitakoan, izutu egin ziren perpausak, esate baterako, kausa edo azalpena ere adierazten du; Gogoz hasitakoan, erraz egiten da lana perpausak, berriz, baldintza.

36.7.3g Hegoaldean erabiltzen den -tuta forma, -ta atzizki adberbiala erantsita sortua, ‘forma zirkunstantziala’ da, hau da, zirkunstantzia askotara irekia. Beste batzuen artean, denbora ere adieraz dezake; ondokotasuna, hain zuzen ere: Uda amaituta, hondartzako aldagelak itxi egiten dira; Behin atea itxita, lotara joan gaitezke. Iparraldean eta Bizkaian erabiltzen den -turik formak ere ondokotasuna adieraz dezake, besteak beste: Lagunei agur eginik, etxera joan zen; Udako oporrak eginik, etxean gara berriro.

Zirkunstantzia bat baino gehiago adieraz ditzakete forma hauek ere, bistan da, denboraz gain; kausa (Mendi handitan ibilita, neka-neka eginda iritsi zen; Lasterketa irabazirik, pozik da gure laguna), modua (Atea hautsita, barnera sartu ziren; Sosak denon artean banaturik amaitu ziren eztabaidak), edo baldintza (Erbestera joanda, nola jakingo ditut hemengo berriak?; Goizago abiaturik, garaiz iritsiko zinateke).

36.7.3h Gorago esan den bezala, balio nagusi bi ditu -tuz gero formak, denboraz beste baldintza adierazteko ere erabiltzen baita maizkara. Gehienetan ez da arazorik izaten perpausaren balioa bereizteko. Baldintzazkoa da, jakina, denborazkoa izateko modurik ez duenean, hau da, denbora-unea seinalatu beharrean une zehatzik gabeko egoera adierazten duenean: ahal izanez gero, nahi izanez gero… Horrelakoek, denborazkoak izateko, iraupenaren une bat seinalatu behar lukete, horretarako modurik balute, hasierakoa nahiz hondarrekoa. Baldintzazkoa da, halaber, agerikoa denez, baldintza-ondorio komunztadura nagusitzen denean: Saiatuz gero, erraz aterako zenuke zuk ere gidabaimena. Baldintzarako lekurik ez denean, berriz, denbora-balioa nagusitzen da; hala, esate baterako, perpaus nagusiko aditza burutua denean: Azken eskola amaituz gero, etxera joan dira ikasleak. Bada, hala ere, anbiguotasunerako esparru bat. Perpaus nagusiko aditza geroaldikoa denean, esate baterako, bietara uler daiteke sarritan perpausa: Ikasketak amaituz gero, Ameriketara joango da perpausaren mendekoa ‘ikasketak amaitu ondoren’ nahiz ‘ikasketak amaitzen baditu’ uler daiteke. Testuinguru pragmatikoak argitzen du horrelakoen balioa. Zenbaitetan, ordea, balio bikoitza bere horretan mantentzen da: Irakurtzen ikasiz gero, zer gehiago behar dute haurrek? perpausean, adibidez, ondokotasuna baldintza modura ulertzen da (§ 34.3.4).

Denboraren adierazpenean, berriz, bi erabilera ditu forma honek. Ondokotasuna adierazten du perpaus nagusia ere unekoa denean (Ezkonduz gero, Bartzelonara joan ziren bizitzera, hau da, ‘ezkondu eta gero’), baina hura iraupenekoa denean, bietara uler daiteke: ‘ondokotasuna’ adieraz dezake (Zahartuz gero, nola biziko dira gurasoak hi gabe?, hots, ‘zahartu eta gero’), baina baita ‘noizdanikoa’ ere (Ezkonduz gero, Bartzelonan bizi dira, hau da, ‘ezkondu zirenetik’), (§ 36.9d). Bietara uler daiteke perpausa zenbaitetan: Gazteak sartuz geroztik, indartua dago taldea, hau da, ‘sartu eta gero’ nahiz ‘sartu zirenetik’.

Gero adberbioaren hiru aldaerak erabiltzen dira ondokotasuna adierazten duten perpaus hauetan ere: gero, geroz eta geroztik. Iparraldean -tuz geroz da aldaerarik erabiliena, ondotik -tuz geroztik duela; -tuz gero, berriz, testu zaharretan ageri da batez ere. Hegoaldean, alderantziz, -tuz gero soila da erabiliena; -tuz geroz gipuzkeraz zerbait; eta -tuz geroztik are urriago, gipuzkeraz eta bizkaieraz. Hiru aldaera horiez gain, aldaera urriagoak baditu forma honek Hegoaldean: -tuz geroan, -tuz gerokoan. Partizipio mugatuarekin ere erabili izan da: Luzaroan inguru-begira ibiliaz gero, zokondoko seskadiraino aurreratu zen zalantza bizian (Barrensoro).

Perpaus hauen oinarrian den -tu(a)z forma ere zirkunstantzia askotara irekia da, -tuta eta -turik baino ere areago. Zenbaitetan denbora ere adieraz dezake, ondokotasuna, modu lasaian bada ere: ‘Ondo lo egin’ esanaz, ohera joan zen; Maletak geltokiko zaindegian utziz, hiria ezagutzera joan zen.

36.7.3i Ablatiboarekin eginiko «-netik + {denbora IS zenbatzaileduna + -ra}» egiturako perpausek ere ondokotasuna adierazten dute: Lanean hasi zenetik {gutxira ∼ bi urtera} igo zioten soldata. Halaber, «-netik + {denbora IS zenbatzaileduna + -en buruan}»: Lanean hasi zenetik hiru urteren buruan igo zioten soldata. Ordinalarekin, inesiboan: Ikasturtea hasi zenetik bigarren astean utzi zuen unibertsitatea. Ondokotasuna adierazten du ondoko perpauseko gaur adberbioak ere: Uda hasi zenetik, gaur joan naiz lehen aldiz hondartzara. Ikusten den moduan, perpaus nagusiko gertakaria unekoa da (‘igo zioten’, ‘utzi zuen’, ‘joan naiz’) edo, bestela, iraupenaren une bat kontuan hartzen duena (Lanean hasi zenetik bi urtera egon zen gaixo, ‘gaixotu zen’, alegia); -netik laster formak, berriz, berehalakotasuna adierazten du —izen sintagmarekin eginiko egituraz—, ikus § 35.2.5h.

36.7.3j Gorago aipatu ditugun berehalako eta jadaneko adieretan ez ezik (§ 36.5.1b), balio prospektiboa edo destinatiboa duela ere erabiltzen da -ne(ra)ko forma: Ura sartu dut motxilan, egarritzen naizeneko; Egik laguna ez behar duanean, baizik behar duaneko; Gela hau prestatu dugu, zure laguna etortzen denerako. Aldiberekotasunik ez da perpaus hauetan; aitzitik, perpaus nagusiko gertakariaren gauzatzeak geroko gertakari bat du xede. Geroari dagokionez, aspektu burutugabeko adizkia —edo sintetikoa— izaten du maiz mendekoak, goiko adibideetan ikusten den moduan.

Berehalako edo jadaneko adiera duenean, -nean perpausaz ordezka daiteke -ne(ra)ko forma, ñabardura horien indarra galduta bada ere: Polizia agertu deneko, korrika hasi dira manifestariak ≈ Polizia agertu denean, korrika hasi dira manifestariak; Suhiltzaileak iritsi zireneko, kiskalita zegoen etxola ≈ Suhiltzaileak iritsi zirenean, kiskalita zegoen etxola. Prospektiboa denean, aldiz, ez: Gela prestatu dugu, laguna etortzen deneko ≠ ?Gela prestatu dugu, laguna etortzen denean.

³⁵⁸ Ikus OEH s. v. behin.

³⁵⁹ Ikus OEH s. v. ondorean eta ondoren.

³⁶⁰ De Rijkek esaten du -tutakoan forma -tutako orduan erlatibotik eratorria dela, ordu izena isilpean utzita (2008: 521). Izen zehatza baino areago generikoa dirudi ordu horrek ere; ez dirudi, gainera, izen hori denik beti agerian ez dagoena (Ezkongaietan ondo bizi zen, ezkondutako orduan hobeto (?)). Egokiago da, hemen ere, izen zehatza gabe, denbora generikoa hautematea izenaren lekuan, -ta- morfemaren eraginez ondokotasuna adierazten duena.