Euskararen Gramatika

36.7.2. Aurrekotasuna adierazten duten formak

36.7.2a Hauek dira aurrekotasuna adierazten duten formak: konparazio egiturako -tu baino lehen (sartu baino lehen), «-tu {aurretik ∼ aitzinean}» (sartu aurretik, sartu aitzinean) eta bestelako adiera izanik inoiz aurrekotasuna adierazten dutenak (sartu gabe, sartu orduko, sartzerako). Adizki jokatuarekin eginiko formek (sartu den baino lehen…) erabilera urriagoa dute.

36.7.2b -tu baino lehen forma euskalki guztietan erabiltzen da. Konparazio egiturako perpausak eratzen ditu, bistan da, baina konparatzea baino areago perpaus nagusiko gertakariari denbora erreferentzia ematea du forma honek funtzio, hau da, aurrekotasuna adieraztea. Ondo bereizi behar dira konparatibo arruntak eta denborazko perpaus hauek, ez baita gauza bera gertakari biren denbora konparatzea eta gertakari batek besteari denbora-erreferentzia ematea (§ 32.3.1.2). Astelehenean baino lehen amaitu dugu gaur lana perpausean bi eguni dagokien kontu bat konparatzen da, lana amaitzeko denbora; eta Zuk baino lehen amaitu dut nik lana perpausean pertsona biri dagokien kontua da konparatzen. Konparaziozko arruntak dira horiek. Astelehena baino lehen joango naiz zuengana perpausean, berriz —zein ere den sakoneko egitura—, denbora bat aipatzen da, astelehena, gertakari baterako erreferentzia moduan (§ 35.2.4g). Honen parekoak dira denborazko perpausak; hauek gertakari bat aipatuz ematen dute beti erreferentzia, hori da aldea: Afaldu baino lehen joango naiz zuengana. Gorago esan den moduan, bada, postposizioaren parekoa da erabilera honetan baino lehen konparaziozkoa, haren funtzioa betetzen baitu (sartu baino lehen = sartu aurretik).

Adizki jokatua agerian eman daiteke, -n baino lehen forma hartuta (Eguna argitu duen baino lehen jaikita nengoen ni). Geroari dagozkion gertakariak adierazteko erabiltzen da inoiz adizki jokatuarekiko forma hau: subjuntiboarekin (Neronek egingo dut, bestek egin dezan baino lehen; Neronek egingo nuela esan nion bestek egin zezan baino lehen), sintetikoarekin (Inora zoazen baino lehen, hango berri jakitea komeni zaizu) edo geroaldiarekin (Gertatuko den baino lehen esaten dizuet). Baina, esan bezala, ohikoagoa da agerian partizipio soila duen forma erabiltzea.

36.7.2c Lehen adberbioak, berez konparazioa adierazten duenak, -ago maila hizkia har dezake horrezaz gain, -tu baino lehenago forma hartuz. Forma soilaren balio berarekin erabiltzen da maizkara azken hau: Eguna argitu baino lehenago jaikita nengoen ni. Forma soilak ez bezala baino lehenago formak zenbatzaileak har ditzake, aurrekotasunaren neurria adierazteko: Eguna argitu baino askozaz lehenago jaikita nengoen ni. Argigarria da ondoko testu hau, non forma soilaren aposizioan ematen den zenbatzailea eta guztiko forma konplexua: Bera sortu baino lehen, askozaz lehenago, Jaungoikoa bazen (Agirre). Mailakatze zeregina dute, halaber, hurbiltasuna adierazten duten lehentxeago eta lehentxoago aldaerek ere: Hil zen baino lehentxeago hitz egin zien (Agirre Asteasukoa). Aldaera konplexu honekin eratzen da izenlaguna, -ko atzizkia hartuta: Gogorra zen etxeko lana, garbigailua asmatu baino lehenagoko denboretan. Ablatiboko -tik atzizkia hartuta, berriz, ‘noizdanikoa’ adierazten du: Zu iritsi baino lehenagotik zeuden horiek autobusaren zain.

Laburbilduz esan daiteke, bada, aurrekotasunaren adierazpen orokorra egiteko -tu baino lehen eta -tu baino lehenago formak erabiltzen direla, biak, baina aurrekotasunaren maila edo neurria adierazteko bigarrena hobesten dela.

Denborazkoa ez den lehentasuna adierazten dute maiz konparaziozko forma hauek, hau da, lehentasun ‘zuzentzailea’; baino gehiago-edo esanahi dute horrelakoetan, ohiko konparazioen modura: Pertsona naiz, gizona baino lehen; Maite zaitut gauza guztiak baino lehenago. Lehenago forma ohikoa da gisa honetako perpausetan: Lehenago hil, amore eman baino; ‘nahiago hil’, alegia.

36.7.2d Mendebaldekoa da -tu aurretik forma. Ablatiboko atzizkia duen arren, aurrekotasuna adierazten duen forma da, ‘noiz’ nozioari dagokiona, ez ‘noiztik’ nozioari: Lanera joan aurretik, agur esatera etorri zait. Forma soila erabiltzen da maizenik, baina baino eta zenbatzailea dituela ere erabil daiteke: Haur zorionekoa jaio baino hilabete batzuez aurretik ikusten zen Asisen gizontxo bat […] (Beobide).

Hori bezala, -tu aurrean forma ere erabiltzen da euskalki beretan: Afaldu aurrean musean aritu gara. Adizki jokatuarekin ere erabiltzen da aldaera hau, bizkaieraz batez ere, baina maiztasun handirik gabe: Joan zen aurrean, jaiegun bat izan zen (Etxeita). Eta baita aditz izenarekin eginiko -tzeko formarekin ere: Ezkontzeko aurrean ezinegona sortu zitzaion. Gutxiago erabilia da -tu aurrez forma: Esan aurrez, bi bider gogoratu, egin aurrez, hiru bider (ikus OEH s. v. aurrez). Hurbiltasuna adierazten dute aurretixe, aurretxotik eta aurretxoan aldaerek.

Ekialdean, berriz, -tu aitzinean forma erabiltzen da: Itxi atea, abiatu aitzinean. Postposizio hau maizenik partizipioarekin erabiltzen da, baina aditzoinarekin ere erabiltzen dute, forma hori ohikoa duten euskalkietan (ikus aitzinean), eta, orobat, baita -tze(ra)ko formarekin ere: Bozkatzeko aitzinean, gerra bizia izaten da herrietan. Urriago, berriz, adizki jokatuarekin: Ez dezazula bihia erein, gisua mariatu den aitzinean (Duvoisin). Inesiboko atzizkia gabe ere erabiltzen da maiz postposizio hau: Jan ezazu zerbait, abiatu aitzin. Aldaerak: aitzinetik, eta hurbiltasuna adierazten duten aitzinexean eta aitzinttoan.

36.7.2e Gertakariaren ukapena adierazteko erabili ohi den -tu gabe formak aurrekotasuna ere adieraz dezake, erdiespeneko predikatuekin doanean —sartu, iritsi, adlatiboa…—. Batez ere Iparraldean erabiltzen da forma hau adiera horretan. Zenbaitetan agerikoa da denborazko esanahia: Lana utzi du, erretretaren adinera gabe; Igorri gabe irakurri nahi du lagunaren gutuna; Askotan, gu etxeratu gabe, ahantziak ditu jendeak gure erranak. Baino lehen postposizioaz ordezka daitekeenean du esanahi hori -tu gabe formak (erretretaren adinera baino lehen, igorri baino lehen eta etxeratu baino lehen, goiko adibideetan); ordezkatze hori ezinezkoa denean, berriz, ez du aurrekotasuna adierazten: Berandu iritsi zenez, kontzertura sartu gabe geratu zen gure laguna perpausak, esate baterako, ez du aurrekotasuna adierazten, sartu gabe horrek ez baitu sartu baino lehen adierazten³⁵⁷.

36.7.2f Badira, azkenik, bestelako denbora-adiera bat izanik, inoiz aurrekotasuna adieraz dezaketen formak. Hala, gorago ikusi dugun moduan, -tu orduko formak erdialdeko euskalkietan ‘jadaneko’ gertakaria seinalatzen du (§ 36.5.2b), baina mendebaldean aurrekotasuna adierazteko erabiltzen da: Emadazu laztan bat irten orduko hemendik; Zerbait jango nuke, lotara orduko. Aldaera: -tzera orduko (Atseden hartzera orduko, gogorrak ikusiko ditu gaixoak). Gauza bera gertatzen da -tzerako formarekin; aldiberekotasun estua ez ezik (§ 36.5.2a), aurrekotasuna ere adieraz dezake, Hegoaldeko euskalkietan: Ezkontzako hitza ematerako, ondo atera kontuak.

³⁵⁷ Lau forma azaldu dira aurreko paragrafoetan, Iparraldeko euskalkietan aurrekotasuna adierazten dutenak. Imitatio Christi liburuaren antequam natus essem in mundo esaldia itzultzeko (III 3, 6), laurak erabili dituzte euskal itzultzaileek: mundura sortu nintzen baino lehen (Pouvreau), nintzen baino lehenago (Xurio), nihau egin aitzinetik (Leon) eta nihaur sortu gabe (Maister).