Euskararen Gramatika

36.4.4. -tzerakoan, -tu(k)eran, -tzearekin eta -larik

36.4.4a Aldiberekotasuna adierazten du [-tzerako] izenlagunarekin eginiko -tzerakoan formak ere, -tzean formak bezalatsu; izenlagunak ez du konplementatzen duen izen agerikorik, eta denbora-balioak hartzen du haren lekua (-tzerako [‘denbora’]n). Formaren barnean -ra- adlatiboko atzizkia duelarik, aurrera begirako adiera hartzen du erraz forma honek, gertatzera doanari dagokiona, alegia: Garbitu itzazu eskuak, jaterakoan; Errezeta egiterakoan, arkatzik ez zeukala ohartu zen (San Martin). Aukerakoa da, bada, forma hau ‘atariko’ edo ‘aurretiko’ aldiberekotasuna adierazteko: egiterakoan, hau da, ‘egitera zihoanean’. Ohikoa eta berezkoa da erabilera hori, eta hala izan da aurreko mendeetan ere —ikus, esate baterako, hiltzerakoan hitzaren maiztasuna Axularren Geron eta gainerako erlijio liburuetan, ‘hiltzera doanean’ adieran—. Gaur egun, hala ere, uneko aldiberekotasunaren beste ñabardura bietan ere erabiltzen da³⁴³. Batetik, une-unekoan: […] neskatxaren gorputzak uretara erortzerakoan atera zuen hotsa, entzun zuen gizakumeak (Etxaniz). Bestetik, segidakoan: Abestia bukatzerakoan berriro hasten dira hizketan (Etxaniz); […] dena utzi behar da, tontorrera heltzerakoan (Gaztelu). Bestalde, aldiberekotasun zehatza ere adierazten du inoiz: Ez atera horrenbeste soinu jaterakoan!; Malkoak zerizkion hori esaterakoan (Garate); Mintzatzerakoan ez dugu beti berdin ebakitzen (Mitxelena).

Erdialdean -tzekoan aldaera erabiltzen da, hau ere denbora-baliokoa izenlagunak ondoko izen agerikorik ez duenean: Ez atera horrenbeste soinu jatekoan!; [Hitz elkartze] zaharren artean hautatzekoan, bi indar ari zaizkigu beti lanean (Mitxelena).

Forma hau ez da -tzean formaren pare erabiltzen denboraz besteko adieretan; ez da, esate baterako, zertan osagarri gisa erabiltzen: *Bakoitzari berea emate(ra)koan datza justizia.

36.4.4b Mendebaldean erabiltzen den -tu(k)eran forma aipatu behar da azkenik, -tzean formaren parekoetan. Partizipioaren gainean eraikia bada ere, -(k)era atzizkia hartuta aditz izen gisa erabiltzen da, eta ondoan inesiboko -n atzizkia du³⁴⁴. Ondo bereizi behar dira, hori bai, amaieran eta amaitueran gisako formak: lehenak izen joskera du (afariaren amaieran) eta bigarrenak aditz joskera (afaria amaitueran). Osagarri adberbialak izan ditzake azken honek (herrian sartukeran, kortara sartueran, eskolatik urtekeran) eta objektu zuzena (lehenengo berbak egikeran); askotan erreferentziakideak izaten dira perpaus bien subjektuak, eta orduan isilpean geratzen da mendekoarena, baina hala ez denean agerian eman daiteke honen subjektua: Hamarrak ziren ni herrira heldueran. Aldiberekotasuna adierazten du forma honek ere, sekuentziala —inkoatiboa, aditzak gauzatzea edo jarduera adierazten duenean (Kortara sartueran ardiak zenbatu zituen, beti legez, Etxeita; ‘zenbatzen hasi zen’, alegia)—, zein zehatza (Itxura makala zekarten gizonok, herrian sartukeran, F. Bilbao).

36.4.4c Denbora-balio finkoa ez duen forma da -tzearekin, baina soziatiboak berekin duen ‘lotura’ nozioa denborari egokitu dakioke zenbaitetan, aldiberekotasuna adieraziz: Sukar gaixto batek eraman zuen, herrira heltzearekin. Ostera, batera postposizioa erantsita, aldiberekotasun estua adierazten duen -tzearekin batera forma eratzen du (§ 36.5.2c). Denbora eta azalpena, biak batera, adieraz ditzake beste zenbaitetan: Laguna kinka txar hartan ikustearekin, bihotza erdiratu zitzaion. Are urriagoa da -tzeari formaren erabilera denbora-balioarekin: Aita zahartzeari, semeak hartu zituen etxeko giderrak³⁴⁵.

36.4.4d Aurreko paragrafoetan azaldu diren formez gain, adiera zabaleko -larik forma ere aipatu behar da aldiberekotasuna adieraz dezaketen formen artean. Iraupeneko gertakaria adierazten duten perpausekin erabiltzen da forma hau, -la nahiz -larik aldaeretan. Aldiberekotasun zehatza adierazten dute aldaera biek horrelakoetan: guztizkoa, perpaus biak iraupenekoak direnean (Haurra zela(rik), alai bizi zen gurasoen etxean), eta partziala, nagusia unekoa denean (Gazte nintzela(rik) sortu zitzaidan kanturako zaletasuna). Gauzatze prozesua adierazten duten predikatuek ere adieraz dezakete aldiberekotasun zehatza, iraupenekoak direnez: […] bizikletan ikasten nuelarik, badut itzulipurdi ederrik eginik (Lafitte). Baina ohikoa da iraupena seinalatzen duen ari izan aditzarekin ematea horrelakoak (ikasten ari nintzelarik). Izan ere, ohikoa da forma hau iraupeneko adiera duten izan, egon, ibili, ari izan eta jardun bezalako aditzekin erabiltzea, adizkera sintetikoekin batez ere (gaztea zela, mendian zebilelarik…): Ondoko egunetan, Ehaltzeko bordako Piarres zaharrarekin mahats moxten ari zelarik, gogoa dena hartua zuen oraino intha hertsi hartan gerthatu zitzaionaz (Barbier); Eta mutila badoha ondotik arrañaren garbitzen ari zelarik (Webster); Jujea paperak sinatzen ari zelarik (Larzabal).

Horretaz gain, ordea, uneko gertakaria adierazten duten predikatuekin ere erabiltzen da Iparraldean -larik aldaera, aldiberekotasun sekuentziala nahiz partziala adieraziz: Partida amaitu zelarik, zutitu eta txaloka hasi ginen; Betsabe erregearekin mintzatzen ari zelarik, heldu zen Natan profeta (Elizen arteko Biblia); […] egun horretan, Eguzkitza sarrera hitzaldia irakurtzen ari zelarik, bete zituen zorioneko bost urte […] (Salaburu); partziala: Lapurrak etxean sartu zirelarik, baratzean ginen gu. Gertakari errepikatuak adieraz ditzake aldaera honek, ohi bezala, eta baita geroari dagozkionak ere: Oporretara joaten delarik, beti ekartzen digu oparitxoren bat; Goazen, ez gaituzte hemen ikusi behar, atzarriko direlarik. Uneko predikatu hauekin ez da -la soila erabiltzen, ezta bestelako aditzen adizki burutuekin ere: *Partida amaitu zela, zutitu eta txaloka hasi ginen; *Lapurrak etxean sartu zirela, baratzean ginen gu; *Mendian ibili zela, erori egin zen. Hots, -la eta -larik iraupeneko predikatuekin erabiltzen dira; -larik baita unekoekin ere, Iparraldean³⁴⁶.

Zirkunstantzia askotara irekia da forma hau, bistan da (§ 40.13). Denboraz bestelakoak izaten dira maiz zirkunstantzia hauek, baina, zenbaitetan, denborazkoarekin batera ematen dira aditzera: denbora eta kausa (Etxea sutan ikusi zuelarik, suhiltzaileei deitu zien berehala); denbora eta modua edo azalpena (Eskiatzen zebilela hautsi zuen zangoa); denbora baino areago, beharbada, baldintza (Zu nirekin zarela, ez naiz inoren beldur) edo modua (Atsekabea errazagoa da jasaten, partekatua delarik). Inplikazioa ere adieraz dezake (Hori esaten duzularik, egia baizik ez duzu esaten).

³⁴³ De Rijkek: “In modern usage, the original meaning of -rakoan ‘when going to’ tends to get blurred into plain ‘when’, especially among speakers who lack the suffix -koan in their actives vocabularies” (2008: 523).

³⁴⁴ Honela dio OEHk s. v. egikeran: “Usado como sust. vbal. con ines., no como sust. pleno”. Atzizki hau hartzean, aldaketa batzuk izaten ditu partizipioak: -tu amaiera gorde egiten du (heldueran, sartu(k)eran), -n-a galdu egiten du (egikeran, urte(k)eran) eta -i amaiera inguru fonikoaren arabera gorde beharrekoa (jagieran, itxikeran) edo aukerakoa da (etorrikeran / etorkeran).

³⁴⁵ Lafitterena da adibide hori (1962: 459), non zahartzerat forma ere aipatzen duen.

³⁴⁶ Iparraldeko -larik honi buruz, honela dio de Rijkek: “[…] it has all but replaced -nean” (2008: 540).