Euskararen Gramatika

36.4.3. -tzean morfema

36.4.3a Aditz izenarekin eginiko -tzean formak -nean formaren antzeko erabilera du. Uneko predikatuarekin doanean aldiberekotasun ‘sekuentziala’ adierazten du nagusikoa ere halakoa bada (Galdutako poltsa aurkitzean, etxera itzuli naiz); gertakariak mikro-uneak dituenean hiru ñabardurak eman ditzake aditzera: ‘aurretikoa’ (Etxean sartzean, txirrina jo dut), ‘une-unekoa’ (Etxean sartzean, irrist egin dut), eta ‘sekuentziala’ (Etxean sartzean, txapinak jantzi ditut). Mendekoarena edo nagusiarena iraupenekoa denean, berriz, aldiberekotasuna guztizkoa edo partziala izan daiteke (Jendaurrean mintzatzean, urduri egon da eta Gu iristean, etxea hutsik zegoen, hurrenez hurren). Geroaldiari dagokiona ere izan daiteke (Lana amaitzean, paseatzera joango naiz), edota errepikatzea adierazten duena (Lana amaitzean, paseatzera joaten naiz).

Forma hau ez da, hala ere, -nean jokatuaren guztiz parekoa, bistan da. Pertsona, aldi eta aspektuari dagokienez markatugabea denez, forma irekia da, adizkian ‘falta’ direnak eskuratzeko testuinguruaren laguntza behar duena, perpaus nagusiarena batez ere (§ 30.6.3.2). Horrela, (hura) etxean sartzean esaldia perpaus nagusiaren arabera ulertzen da: eskua ematen zigun nagusiak ‘etxean sartzen zenean’ irakurketa eragiten du; eskua eman zigun nagusiak ‘etxean sartu zenean’ irakurketa; eskua eman digu perpausak ‘sartu denean’; eskua emango digu perpausak ‘sartzen denean / sartuko denean’…

Pertsonak ere markatzen ez dituenez, aukera-aukerakoa da forma hau -nean formarekin ere egin daitezkeen honako perpaus hauek egiteko: inpertsonalak (Bidea zeharkatzean, kontuz ibili behar da), generikoak (Helmuga igarotzean lasaitzen dira lasterkariak) edo subjektu zehaztugabekoak (Sarraila jartzean amaitu ziren arazoak).

36.4.3b Denbora ez ezik, kausa edo azalpena adieraztea ere berezko egitekoa du forma honek. Batzuetan anbiguoa izan daiteke perpausa: Ikasturtea amaitzean, oporretara joan dira irakasleak, ‘amaitu denean’ nahiz ‘amaitu denez’, alegia. Baina badira egitura batzuk perpausen irakurketa batera edo bestera bideratzen dutenak. Hala, -tzean perpausa ezezkoa denean denborazko interpretazioa baztertu eta kausazkoa nagusitzen da: Txalorik ez entzutean, harritu egin zen kantaria; eta berdin perpausak zenbatzailea edo graduatzailea duenean: {Hainbeste txalo ∼ hain txalo beroak} entzutean, pozik agertu zen kantaria. Perpaus nagusia agintera denean, aldiz, denborazko irakurketa nagusitzen da: Lana amaitzean, etorri gugana.

Atal honen sarreran azaldu den moduan, bestalde, denboraz eta kausaz gain baldintza ere adieraz dezake forma honek, -nean formak bezala: Lanpostua galtzean, babesik gabe geratzen da langilea —hots, ‘galtzen duenean’ nahiz ‘galtzen badu’—. Inplikazioa ere adieraz dezake: Hori esatean, egia esan duzu.

Erabilera horietaz gain, bestalde, zertan dagoen zerbait, zertan datzan, zertan duen atsegin eta horrelakoei erantzuten dien osagarria izaten da maiz -tzean perpausa, denborarekin zerikusirik ez duena: Bakoitzari berea ematean datza justizia; Zoriona ez dago ondasun asko izatean; […] maitatzean aurkitzen ditu atseginik bizien eta osoenak (Txillardegi).