Euskararen Gramatika

36.4.5. Noiz ere … bait- egitura

36.4.5a Noiz ere … bait- egiturako perpausak ere aldiberekotasuna adierazten duten denborazko perpausen multzoan sartzen ditugu, erreferentzia zehatzik ez duen noiz aurrekariak denbora-balioa hartzen baitu. Erlatibo generikoaren pareko dira, ondoko adibide hauetan ikusten den moduan: Noiz ere gazteekin ibili bainaiz, alai itzuli naiz etxera eta Gazteekin ibili naizenean, alai itzuli naiz etxera (§ 31.2.3)³⁴⁷.

Aurrera baino lehen esan behar da egitura desberdin bi eratzen dituztela korrelaziozko perpaus hauek, ‘zuzena’ bat, zeinetan denbora-erreferentzia mendeko perpausetik nagusira doan (Noiz ere etsia hartua baitzuen ehiztariak, aitzinean agertu zaio erbi eder bat), eta ‘alderantzizkoa’ bestea, zeinetan erreferentzia perpaus nagusiak ematen duen (Etsia hartua zuen ehiztariak, noiz ere aitzinean agertu baitzaio erbi eder bat)³⁴⁸. Lehenbizikoan, mendeko perpausa predikatu nagusiaren konplementua da; ‘erbia noiz agertu den’ adierazten du. Bigarrenean, mendekoa ez da predikatu nagusiaren konplementua, hau da, ez du adierazten ‘noiz hartua zuen etsia ehiztariak’; aitzitik, perpaus osoaren konplementua da, hari ‘segida narratiboa’ ematen diona. Honetan eta orduan adberbioa erabil daiteke, lehenbizikoan ez bezala, noiz ere formaren lekuan: Etsia hartua zuen ehiztariak, eta orduan aitzinean agertu zaio erbi eder bat, baina *Eta orduan etsia hartua zuen ehiztariak, aitzinean agertu zaio erbi eder bat. Lehenbizikoa, arestian esan dugun moduan, -nean perpausaz ordezka daiteke: Etsia hartua zuenean ehiztariak, aitzinean agertu zaio erbi eder bat; bigarrenaren kasuan, ordea, ez dira ohikoak horrelako perpausak, nagusiaren goranzko doinua eta perpaus bien arteko etena egiten direnean behintzat, hau da, mendekoa aditz nagusiaren konplementua ez denean: *Etsia hartua zuen ehiztariak (,) aitzinean agertu zaionean erbi eder bat.

Gaur egun baino erabiliagoa izan da forma hau aurreko mendeetan³⁴⁹. Merezi du, hala ere, behako bat ematea harekin eginiko perpausei, zenbait erregistrotan erabilgarriak direla kontuan izanda. Erreferentzia ‘zuzena’ dutenak aztertuko ditugu aurrena. Horrelakoak usu erabiliak izan dira ekialdeko tradizioan, XVI-XVIII. mendeetan batez ere, baina urritzen joan dira ondoko mendeetan. Aurrekaria noiz ere da maizenik XVI. eta XVII. mendeetan, idazle batzuek noiz eta hobesten badute ere; noiz eta ere forma erabiltzen dute beste batzuek. Hegoaldean, berriz, zerbait erabilia izan da XVIII. eta XIX. mendeetan, «noiz eta …-n» formarekin. Korrelatu anaforikoa isilpean uzten da gehienetan: Noiz ere apaizak erraiten baitu meza, Jainkoari ohore ematen dio (Pouvreau); Noiz eta heldu baitziren hiriaren erdira, erregek kolkotik sartzen dio ganibeta erreginari (Barbier); Noiz eta gutxiena uste duen hiltzea, aurkitzen da berehala hil behar duelako berriarekin (Agirre Asteasukoa). Baina agerian ematen da zenbaitetan: Noiz eta ere guztiek etsitua baitzuten, orduan da sendatu bet-betan (Hiriart-Urruti).

36.4.5b Egiturari dagokionez, jakina da korrelatu anaforikoa aurrekariaren eskuinean joan ohi dela («noiz ere … orduan»); hortaz, hura agerian denean perpaus nagusia mendekoaren ondoren ematen da. Mendekoa nagusiaren osagai batzuen ondotik emana denean ere, anaforikoa haren eskuinean kokatua da: Harroak eroriko dira noiz eta uste baitute maila gorenean direla, eta orduan berean. Egitura honetako perpausetan, hala ere, anaforikoa isilean uzten da askotan, esan dugun bezala, eta orduan ez da eragozpenik mendekoa guztiz eskuinean emateko: Tristura handia hartzen du, noiz eta eriak penatzen ikusten baititu.

36.4.5c Balioari dagokionez, perpaus hauek ere aldiberekotasuna adierazten dute. Mendeko predikatua iraupenekoa denean, aldiberekotasuna zehatza da, osoa edo partziala: Noiz ere eri bainintzen, hark nau artatu; Noiz eta ere guztiek etsitua baitzuten, orduan da sendatu. Unekoa ere izan daiteke, sekuentziala: Noiz ere semeaz erditu baitzen, plazer handia hartu zuen. Gertakari errepikatua edo ohikoa ere adieraz dezake, eta baita geroaldikoa ere: Noiz ere apaizak erraten baitu meza, Jainkoari ohore ematen dio; Noiz ere ikusiko baituzu nire laguna, emazkiozu goraintziak.

36.4.5d Alderantzizko erreferentzia duten perpausak ekialdeko euskalkietan erabiliak izan dira, XIX. mendetik hona. Perpaus mendekoak nagusiari ‘segida narratiboa’ ematen dionez, honen eskuinean ematen da beti: Gosaltzen ari nintzen lasai-lasai, noiz eta ere entzun baitut tok-tok leihoan.

Egitura honetako perpaus nagusia iraupenekoa da maiz, egoera edo jarduera adierazten duena, eta mendekoak hura nolabait eteten duen uneko gertakaria aipatzen du, aldiberekotasun partziala seinalatuz. Gertakariak iraganekoak direnean perpaus biak iraganaldian eman ohi dira, espero zitekeenez (Baratzean ari nintzen, noiz eta euriak bat-batean harrapatu baininduen), baina, egitura halakoa izaki, orainaldi narratiboa erabiltzen da ez gutxitan, mendekoa edo biak orainaldian emanak direlarik (Banenbilen basoan, noiz ere, bat-batean, onddo eder bat ikusten baitut eta Badoaz lasai manifestariak, noiz eta ere polizia agertzen baitzaie, hurrenez hurren). Perpaus nagusiak gertakari teliko bati ekiteko unea adierazten duenean, berriz, mendekoak orduan gertatutako beste gertakari bat aipatzen du, haren gauzatzeaz ezer esan gabe: Bidea zeharkatzera zihoan oinezkoa, noiz ere bat-batean auto bat pasatu baita ziztu bizian perpausean, esate baterako, ez zaigu esaten oinezkoak bidea zeharkatu zuenetz.

³⁴⁷ Zein-erlatibo deitzen ditugunak, berriz, ohiko erlatibotzat dauzkagu, agerian baitute horrelakoek izen ardatza: Iritsiko da garaia, noiz ere ez baita gurean pobrerik izango; Etorriko da eguna, zeinetan denok alai biziko baikara.

³⁴⁸ Latineko cum inversum-aren parekoa da hau. Hortik ‘alderantzizko’ izena.

³⁴⁹ Horregatik, beharbada, ez dituzte aipatzen egungo euskara aztertzen duten gramatikari batzuek: Lafittek ez ditu aipatzen, ez “Propositions temporelles” direlakoetan (1962: 458-459), ez korrelaziozkoetan (“Les relatifs indéfinies en ere”, 1962: 105); de Rijkek ere ez ditu aipatzen, ez denborazko perpausetan (2008: 509-540), ez korrelaziozkoetan (2008: 498-499); Villasantek Axularren eta Añibarroren adibideak besterik ez ditu ematen, hau erantsiz: “[…] sigue vivo en los dialectos orientales” (1976: 104). Idazleei dagokienez, joan den mendearen hasierako J. Etxepare medikuak eta J. Barbierrek, esate baterako, maiz erabiltzen dute egitura hau.